?ahin Alpay, hoogleraar Politicologie en Internationale Betrekkingen aan de Bahçe?ehir Universiteit in ?stanbul, schreef 2 weken terug een interessant stuk in Zaman Vandaag onder de titel Hoe zie ik het Westen?, dat aanleiding geeft tot een paar fundamentele overwegingen. Daarbij gaat het mij nu niet om zijn kritiek op de discrepantie tussen de verheven morele principes en het feitelijke opereren van het Westen, die ik deels zeker deel.

Eén belangrijke kanttekening slechts, inzake het verwijt dat aangaande bloedige dictatoren met twee maten gemeten wordt, omdat Saddam wél en Assad níet afgezet is: in dat opzicht kan het Westen het kennelijk nooit goed doen.

Dat het niet-afzetten van Assad mede voortvloeit uit de weinig optimistisch stemmende gevolgen van het wel-afzetten van Saddam (en Kaddafi) laat Alpay buiten beschouwing, om van de dan dreigende Russische VN-veto’s te zwijgen. Een volledige interventie (Irak), een halfslachtige (Libië) en een uitblijvende (Syrië): het levert kennelijk alle drie puinhopen op.

Het gaat mij nu om een andere aanname van Alpay, waar hij van een universele ‘moderniteit’ uitgaat: ”Ik stel dat het belangrijkste conflict vandaag geworteld is tussen zij die de hedendaagse beschaving verdedigen en zij die deze verwerpen.” De stilzwijgende veronderstelling daarbij is, dat er inderdaad zo’n algemene hedendaagse beschaving is, met andere woorden: dat de klokken in dat opzicht automatisch wereldwijd gelijk (zouden moeten) lopen. Dat is een zeer ahistorische gedachtegang, omdat ze enerzijds suggereert dat iedereen, ongeacht de culturele bagage van het eigen verleden, overal met hetzelfde tempo in dezelfde fase van mentaal-moreel-maatschappelijke ontwikkeling zou moeten verkeren én anderzijds, dat er zo’n eenduidige ontwikkeling (met een soort logisch einddoel) zou bestaan.

De huidige globalisering, waarbij de hele wereld van Spitsbergen tot Tasmanië met elkaar in (dagelijkse) verbinding staat, is echter nog maar een zeer jong verschijnsel, slechts een handvol generaties oud, als uitkomst van het westerse imperialisme. Tot dat moment ontwikkelden culturen zich in hoge mate gescheiden, en zeker niet volgens een vast stramien allemaal vanzelfsprekend in dezelfde richting. Tot Columbus (ook maar 15 generaties terug) bestond er zelfs geen enkel contact tussen de bewoners van Eurazië en de Amerika’s. Het zou tegen die achtergrond toch zeer onwaarschijnlijk zijn dat iedere homo sapiens – honderdduizend(en) jaren na het ontstaan van de menselijke soort – precies op hetzelfde punt van ontwikkeling zou zijn aangeland en dus onder ‘hedendaags’ hetzelfde zou verstaan, waar daarop om te beginnen al fysieke factoren sterk van invloed zijn.

Het maakt voor de aard van een samenleving – en daarmee voor haar normen en waarden, voor wat ‘normaal’ is – heel wat uit, of zij maritiem of alpien is, in de tropen of boven de poolcirkel is gesitueerd. Een blik op de Oudheid volstaat: terwijl in Egypte en Mesopotamië al een hoogontwikkelde cultuur bestond, liepen de Germanen nog in prehistorische berenhuiden rond. Vanzelfsprekend was dat toen van invloed op de vraag hoe diverse volkeren elkaar zagen, en ook op wat zij toen als hedendaags-normaal beschouwden.

Wat nu in VN-handvesten als ”universele mensenrechten” is vastgelegd, betreft in hoge mate de vertaling van hedendaagse westerse waarden, product van de Verlichting en Franse Revolutie, en daarmee van een bepaalde ontwikkelingsfase in de West-Europese geschiedenis, die ook weer niet los te zien valt van de ontwikkeling die het christendom hier heeft doorgemaakt. Dat ze na 1945 meteen ook maar voor universeel zijn verklaard, kwam door de politieke dominantie van het Westen in de relevante VN-gremia.

Dat is ook precies het punt van kritiek van China en Rusland, die er duidelijk een andere – evenzeer op grond van hún historische ervaringen bepaalde – kijk op ‘hedendaags’ op nahouden. Peking legt minder nadruk op individuele burgerrechten en meer op de collectiviteit en het belang van maatschappelijke harmonie. Het Westen is al eeuwen lang uitgesproken individualistisch, wat ook botst op de patriarchale tradities in het Midden-Oosten, die daar veelal religieus worden gelegitimeerd – door Arabische christenen overigens evengoed als door Arabische moslims, die qua maatschappelijke opvattingen onderling vaak veel meer met elkaar gemeen hebben dan met hun verwesterde ‘geloofsgenoten’ in Parijs of Amsterdam.

Op een zeer abstract niveau zullen de meeste culturen zowel de christelijke 10 Geboden als de VN-principes over mensenrechten wel onderschrijven, maar the proof of the pudding is in the eating. Zodra het concreet wordt, loopt het uiteen. De waardigheid van de vrouw – dat daaronder dan in Teheran toch snel iets anders verstaan wordt, hangt samen met diepgewortelde opvattingen over de verhouding tussen familie en individu: in hoeverre er moreel ruimte bestaat om je leven zelf vorm te geven. Eert Uw vader en Uw moeder? Heel mooi – maar in Marokko interpreteert men dat niet als een oproep je dementerende ouders te verstoppen in een bejaardentehuis.

Wie overigens nader inzoemt op het Westen zelf, dat door Alpay min of meer als één monoliet wordt gepresenteerd, zal ook daar de nodige morele verschillen constateren. Tussen Amerika en Europa om te beginnen. Denk aan de doodstraf of particulier wapenbezit, waarbij het eigen standpunt aan beide zijden van de Atlantische Oceaan ook beslist als volkomen hedendaags wordt gezien. Maar eveneens binnen Europa, als het om corruptie en cliëntelisme gaat, tussen Finland en Griekenland of al binnen Nederland tussen Groningen en Mark Verheijen’s Venlo of Jos van Rey’s Roermond.

Thomas von der Dunk is publicist en cultuurhistoricus. Hij promoveerde in 1994 op een proefschrift over de politieke en ideologische aspecten van de monumentencultus in het Heilige Roomse Rijk. Daarna was hij onderzoeker aan de universiteiten van Utrecht, Leiden en Amsterdam.

Jaren geleden las ik een prachtig boek getiteld Vogels zonder vleugels van Louis de Bernières. Het gaat over een dorp ten zuiden van de Turkse stad Çanakkale aan de Egeïsche Zee. Het verhaal volgt de bewoners vanaf het einde van de negentiende eeuw in de nadagen van het Ottomaanse Rijk tot na de vestiging van de Republiek Turkije in 1923. Het is het verhaal van gewone mensen in en rond dat dorp, mensen van verschillende achtergrond, moslims, christenen, Armeniërs. Mensen wier levens volledig met elkaar vervlochten zijn, die zich wel degelijk bewust zijn van hun verschillende achtergronden, maar die dat niet als belemmering zien om in het dagelijkse leven met elkaar om te gaan. De grote verhalen over identiteit en lotsbestemming, over de natie, over religieuze en etnische verschillen, en over de ‘rechtvaardige zaak’ spelen zich ver boven hun dagelijks bestaan af. Dat dagelijkse bestaan gaat over overleven, familie, buren, vrienden, betekenisvolle naasten. Wat me het meest trof in het verhaal was hoe de auteur de vanzelfsprekendheid van het dagelijkse leven wist te schetsen, de vanzelfsprekendheid van de dagelijkse omgang met mensen ‘met een andere achtergrond’. Maar het verhaal gaat ook over de manier waarop de inwoners van het dorp slachtoffer worden van die grote verhalen van nationale zelfbeschikking, de politiek van grote mogendheden, en de dromen van religieuze en etnische zuiverheid.

Ik moest aan dit boek terugdenken terwijl ik de laatste ontwikkelingen in Europa en elders in de wereld in de media volgde. De wereld is helaas vergeven van ‘grote gelijkmakers’ die een ideale wereld voorspiegelen. Die menen dat mensen gelukkiger zijn als ze in een gemeenschap van louter ‘eigen volk’ leven, met ‘hun eigen waarden, normen en wetten’, ‘van vreemde smetten vrij’. Ik heb het hier niet alleen over de ‘extreme’ voorbeelden waar we in zo’n geval graag aan denken zoals Hitler’s Derde Rijk, de Islamitische Staat, of het arbeidersparadijs van de Rode Khmer in Cambodja. Het gaat ook over Netanyahu’s zuiver Joodse staat, Poetin’s Russische paradijs in Oost-Oekraïne, of welk verhaal van nationale zuiverheid ook dat verschillen tussen mensen vermorzelt onder een gelijkheidsideaal dat ‘de ander’ uitsluit of uitroeit. Ook het hedendaagse Europa dat het multiculturalisme in de ban heeft gedaan spiegelt migranten een wereld voor die mooier is als je met je kop niet boven het maaiveld uitkomt en onzichtbaar wordt. Het gaat hier ook weer niet alleen om de extreme voorbeelden zoals het (islamofobe of antisemitische) populisme dat helaas in de lift zit, ook veel salonfähige politici zijn van mening dat het grootste kwaad van deze tijd religieuze en culturele diversiteit is.

Maar het grootste kwaad van deze tijd zijn juist de grote gelijkmakers zelf die een kruistocht voeren tegen alles wat veelvormig en divers is, niet in hokjes past, grenzen overschrijdt, en wat zich onttrekt aan orde en controle. In mijn eerste column voor Zaman Vandaag, eindig ik met de stelling dat diversiteit onder moslims steeds groter wordt en dat mede daarom de vraag wie namens wie spreekt steeds belangrijker zal worden. Die vraag wordt steeds actueler en is natuurlijk veel breder dan alleen de positie van moslims. Gelijkmakers over het gehele politieke spectrum suggereren dat er vroeger ooit een ideale staat van homogeniteit en eenvormigheid was en dat zij ernaar streven die terug te brengen. We verschillen van elkaar op talloze manieren, maar de grote gelijkmakers proberen ons ervan te overtuigen dat sommige verschillen schadelijk zijn en bestreden moeten worden. Dat is misleidende en gevaarlijke retoriek. Gelijkheidsidealen leiden vrijwel altijd tot uitsluiting.

Veelvormigheid, verandering en culturele vernieuwing is de essentie van ons dagelijks bestaan. De ‘wij-samenleving’ is geen culturele eenheidsworst, maar het is ook geen verzameling aangeharkte culturele tuintjes met hekjes eromheen. Wat het wel is kan niet op een tekentafel worden ontworpen, maar maken we zelf, steeds opnieuw. Een samenleving die zichzelf open en modern vindt moet die steeds veranderende diversiteit juist waarderen als een bron van vernieuwing en niet als een bedreiging van de eigenheid.

Nu de verhoudingen tussen joden en moslims andermaal zwaar onder druk komen te staan omdat er weer dood en verderf is gezaaid, nu in Kopenhagen, is het nog belangrijker en urgenter ons niet te laten gijzelen door grote gelijkmakers van welke pluimage ook, in de directe omgeving of elders op de wereld.

Ik wil eindigen met een leuk bericht. Afgelopen zondag keek ik naar de nieuwe VPRO-serie Het Groot-Brittannië van… De voormalige burgemeester van Londen Kevin Livingstone beet de spits af met een uitermate sympathiek, maar kritisch portret van de stad. Wie wil weten wat diversiteit van het dagelijkse leven betekent raad ik aan die uitzending te bekijken.

Thijl Sunier is hoogleraar Antropologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Daarnaast is hij redacteur van het wetenschappelijke tijdschrift Journal of Muslims in Europe, voorzitter van de Netherlands Interuniversity School for Islamic Studies en voorzitter van de Antropologen Beroepsvereniging.

De PvdA lanceerde vorige week een plan voor leerrechten voor 3-jarigen om de toenemende ongelijkheid in Nederland te bestrijden. Al jaren pleiten verschillende partijen voor een andere aanpak van de kinderopvang. Te veel kinderen komen met een grote taalachterstand binnen in het basisonderwijs. In de 8 jaar basisonderwijs wordt die achterstand met veel extra middelen wel verkleind, maar niet helemaal ingehaald. Daardoor krijgen veel jongeren een vmbo-t advies, waarna zij doorstromen naar het mbo. Van de mbo-niveau 4-jongeren stroomt weer de helft door naar het hbo. Het is de kostbare koninklijke route die 3 jaar langer duurt. Kortom, de achterstand aan het begin van het onderwijs wordt daarna slechts zeer moeizaam en met grote extra kosten ingehaald.

Een eerdere start van het onderwijs ligt voor de hand. De onderwijsexperts het daar ook over eens. Het probleem is hóé we dat moeten doen. In Nederland is de financiering van de kinderopvang gekoppeld aan je loon en is daarmee ondergebracht bij het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. De Voorschool waar kinderen met een taalachterstand binnenkomen, valt onder de verantwoordelijkheid van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. 2 verschillende geldstromen die ertoe leiden dat er ook 2 verschillende voorzieningen zijn voor kinderen van dezelfde leeftijd.

Kinderen met een taalachterstand uit kansarme gezinnen gaan samen 3 of 4 dag delen naar de Voorschool en de kinderen met werkende ouders uit middenklasse-gezinnen gaan samen naar de crèche of kinderdagopvang van acht tot vijf. We hebben daarmee de segregatie in Nederland al formeel ingevoerd op tweejarige leeftijd. Nergens anders in Europa wordt de Voorschool of de kinderopvang zo georganiseerd. We zijn vervolgens verbaasd dat bij deze kinderen in het basisonderwijs de verschillen eerder groter dan kleiner zijn geworden.  In de politiek zijn er allerlei voorstellen gelanceerd om de Voorschool samen te voegen met de kinderdagopvang. Deze initiatieven stranden, op enkel plaatselijk succes zoals in Almere, op bureaucratie en tegenwerking van de ouders. 

Hoe kan het dan wel? Het Franse voorbeeld laat zien dat het anders kan. In Frankrijk gaan alle kinderen als ze 2,5 zijn naar Maternel. Ze leren daar Frans in een onderwijskundige omgeving. De doorstroming van kinderen uit kansarme gezinnen naar een lyceum is mede hierdoor veel groter dan in Nederland. Het probleem van de segregatie is daarmee natuurlijk niet opgelost. Kinderen gaan naar de kinderopvang in hun eigen buurt. Maar de ongelijkheid dat een kind dat veel extra ondersteuning nodig heeft, 10 uur op de Voorschool zit en een kind uit een middenklasse gezin 30 of 40 uur op de crèche of kinderdagopvang zit, wordt daarmee wel ongedaan gemaakt. 

Het voorstel om alle kinderen vanaf 3 jaar naar school te laten gaan, is dan ook prima. En het is goedkoper dan de reparatie achteraf.

Maurice Crul is hoogleraar Onderwijs en Diversiteit aan de Vrije Universiteit Amsterdam en de Erasmus Universiteit Rotterdam.

Vrijwel automatisch laat men tegenwoordig in de media het woord ”moord” gepaard gaan met het adjectief ”afschuwelijk” of ”gruwelijk”, zoals in het geval van Pim Fortuyn of Theo van Gogh, waarmee zo’n toevoeging natuurlijk zijn onderscheidende betekenis verliest. De specifieke manier waarop beiden aan hun gewelddadige einde kwamen, valt immers bínnen de categorie moord niet als bijzonder gruwelijk of gewelddadig te betitelen. Maar als het woord “afgrijselijke moord” in dit verband de laatste jaren één keer inderdaad op zijn plaats was, dan bij de manier waarop IS recent een Jordaanse luchtvaartpiloot heeft geëxecuteerd.

Wat bezielt mensen om tot het levend verbranden van een gevangene over te gaan – en de beelden daarvan dan ook nog als propagandamiddel op internet te verspreiden? Het ‘verhaal’ waarin zij door de makers van de bewuste film zijn ondergebracht, maakt dienaangaande iets duidelijk. Het is hun versie van het aloude oog om oog, tand om tand: brand om brand. Zij zien het vermoedelijk als een legitiem antwoord op het feit dat de piloot zelf brandbommen had afgeworpen, waardoor ook gewone burgers op een afschuwelijke wijze omkomen – de gebruikelijke collateral damage in een oorlog, want een ‘nette’ oorlog bestaat niet. Alleen willen we dat niet zien.

In de Tweede Wereldoorlog (1939-1945) bezondigden niet alleen de Duitsers, maar vervolgens ook, al dan niet bij wijze van wraak, de Engelsen zich aan terreurbombardementen. In het geval van Hamburg werd zelfs – zo is vele decennia later bekend geworden – van tevoren met proefopstellingen in laboratoria uitgeprobeerd hoe men met de door de bommen te veroorzaken gigantische stadsbrand de meeste doden kon bereiken. Wel kregen de Engelsen het resultaat daarvan vervolgens niet tot in het laatste menselijke detail in een bioscoopjournaal voorgeschoteld.

De nazi’s deden dat ook niet met Auschwitz in hun bioscopen, zoals Assad dat evenmin in het geval van zíjn slachtoffers doet. In zijn geval betreft het nog altijd een veelvoud van de door IS omgebrachte burgerdoden, die voor tal van geradicaliseerde westerse moslimjongeren dan ook een belangrijk motief vormen om als IS-jihadist tegen Syrië ten strijde te trekken. Omdat we er nauwelijks iets van zien, dringt het niet tot ons bewustzijn door – en dat kleurt zo onbewust ons beeld.

Arjen van Veelen wees daar afgelopen maandag in de NRC al terecht op. Een Amerikaanse fotograaf had indertijd een foto van een verkoolde Irakese soldaat tijdens de Eerste Golfoorlog (1990-1991) nauwelijks in kranten gepubliceerd weten te krijgen. Daarmee had hij gehoopt de kijk op de oorlog te doen kantelen – en juist daarom lukte dat niet: het paste niet in het positieve Amerikaanse zelfbeeld, dat de meeste media op zo’n moment dat vaderlandslievendheid wordt vereist, niet met ‘ongepaste’ correcties durven te verstoren.

Met het trauma van Viëtnam in het achterhoofd had de Amerikaanse legerleiding van eerdere publicitaire fouten geleerd. Viëtnam was immers aan het thuisfront verloren door de gruwelijke beelden die ervan aan het Amerikaanse ontbijt doordrongen en zo het idee van een zwart-wit-strijd tussen Goed en Kwaad ondermijnden. De Eerste Golfoorlog moest daarom, door alles zelf strak in de hand te houden, als een brandschone ‘video game war’ de beeldvorming ingaan – en dat is aardig gelukt.

Kortom: ook het Westen doodt in voorkomende oorlogsgevallen massaal en zonder verdoving – alleen generen wij er ons voor, en willen we het resultaat niet (laten) zien. IS is er daarentegen openlijk trots op, en dat is anno 2015 wel uitzonderlijk. In een veel verder verleden was dat overigens minder het geval, en werden in oorlogstijd afgehakte hoofden overal openlijk aan den volke getoond. Een van de Byzantijnse keizers van een jaar of duizend terug had als bijnaam ”de Bulgarendoder”, en dat was niet omdat hij zijn veldtocht tegen de Bulgaren met het gezamenlijk drinken van een kopje thee heeft afgesloten.

De vraag blijft wat IS – in een wereld die intussen gelukkig toch iets gevoeliger is geworden voor bruut geweld dan die van vele eeuwen geleden – met die video’s wilde bereiken, en of men dat ook heeft bereikt. Het antwoord op de eerste vraag luidt vermoedelijk: door intimidatie – ”dit is het einde dat jullie militairen wacht” – de druk vanuit de eigen bevolking op de regering van Jordanië vergroten om zich uit de coalitie tegen IS terug te trekken, wat een zware slag voor de Amerikanen zou betekenen.

Vooreerst lijkt IS echter het tegendeel te hebben bereikt: de woede is dermate groot dat nu ongeveer elke Jordaniër IS persoonlijk te lijf lijkt te willen gaan. Hoe lang dat zo blijft is een tweede, want Jordanië was en is als soennitisch land een wankele bondgenoot: strijden tegen het soennitische ‘kalifaat’ komt de facto namelijk neer op steun voor de sjiieten van Iran en het Syrische bewind. De grote winnaar bij een ondergang van de kalief heet Assad – en gezien het feit dat hij nu de grootste massamoordenaar in de regio is, zal de oorlog tegen IS het gevoel bij veel Jordaniërs en andere Arabieren dat er moreel met twee maten gemeten wordt, versterken. En van dat gevoel profiteert dan weer IS, dat altijd goed nieuwe rekruten voor een opleiding tot jihadist of zelfmoordenaar zal kunnen gebruiken.

Thomas von der Dunk is publicist en cultuurhistoricus. Hij promoveerde in 1994 op een proefschrift over de politieke en ideologische aspecten van de monumentencultus in het Heilige Roomse Rijk. Daarna was hij onderzoeker aan de universiteiten van Utrecht, Leiden en Amsterdam.

Als arabist zou ik natuurlijk bij de volgende parlementsverkiezingen op Denk moeten stemmen, de nieuwe politieke beweging van de twee gevallen PvdA-parlementariërs Tunahan Kuzu en Selçuk Öztürk. Immers, zij stellen in hun nieuwe programma de optie van het leren en onderwijzen van het Arabisch in het basis- en voortgezet onderwijs voor. Ik heb een en andermaal in mijn columns aangegeven dat mijn fascinatie voor het Arabisch groot is en ik de taal wonderschoon vind. Er kan geen genoeg Arabisch worden gesproken, gelezen en geschreven.

Er is nog een reden waarom ik op Denk zou moeten stemmen als ik consequent ben. Hoe vaak heb ik in mijn schrijfsels niet aangegeven dat de integratie pas geslaagd is als de ontvangende partij de Ander accepteert. Je kunt je als ‘allochtoon’ suf integreren, als de meerderheid van de bevolking van het land waar je woont je in wezen niet accepteert zoals je bent, blijf je buitenstaander. En dat is precies het punt dat beide ‘Denk-ers’ debiteren. Weg met integratie, het gaat om acceptatie. Ook vanuit dat perspectief ben ik het hartgrondig eens met de beide heren.

Maar als het om het ‘i-woord’ gaat (islam), beginnen onze wegen te scheiden. Ik begrijp dat Denk van mening is dat de kwestie van de radicaliserende moslimjongeren in sociaal-economische termen moet worden bekeken. Toverwoorden om het probleem op te lossen zijn onderwijs en arbeidsmarkt. Met de islam zou die radicalisering niets te maken hebben. Deze argumenten overwegende denk ik dat Denk hier de plank volledig misslaat. Als je met droge ogen durft te beweren dat radicalisering niets met islam te maken heeft, dan heb je het toch niet goed begrepen. Hoeveel prima geslaagde en ‘geïntegreerde’ jongeren zijn niet richting het Midden-Oosten gegaan om zich daar bij welke jihad dan ook maar aan te sluiten? Ze deden dat niet omdat ze drop-outs waren of geen goede maatschappelijke positie hadden. Ze deden dat uit hun liefde voor de islam: het streven naar het islamitische paradijs op aarde.

Mijn potentiële enthousiasme werd alleen maar minder toen ik begreep dat Denk ernaar streeft in elke gemeente van Nederland (het zijn er 393) een monument als herinnering aan de gastarbeiders op te richten. Want, zo stelt Öztürk: ”Er is een beeld ontstaan van gastarbeiders als zieke mensen die alleen maar geld kosten aan uitkeringen en zorg. Terwijl die mensen Nederland hebben helpen opbouwen.” Hier hebben we te maken met een mooi staaltje slachtofferschap. Het beeld dat Öztürk schetst van zijn eigen achterban is zeker niet gemeengoed. De samenleving, zeker de arbeiders onder hen, is zich zeer bewust van de inzet en het ethos van de Turks- en Marokkaans-Nederlandse gastarbeiders. Door van hen slachtoffers te maken van de beeldvorming die vooral door PVV-parlementariërs wordt gecreëerd, versterkt Denk feitelijk het populistische xenofobische gedachtegoed.

Kuzu en Öztürk stelt verder dat iedereen in Nederland staatsburger is van het Koninkrijk der Nederlanden. Daarmee wekken zij de indruk dat afkomst er niet toe doet. Tegelijkertijd vragen zij de meerderheid de minderheid, die volgens hen niet meer allochtoon mag heten, te accepteren. Daarmee maakt Denk toch weer een onderscheid dat het pretendeert niet te willen maken. Als daar bovenop dan ook in de valkuil wordt getrapt van het slachtofferschap van de gastarbeiders, kan de vraag gesteld worden wat er dan overblijft van de status van dat voor iedereen geldende staatsburgerschap.

Ik vrees dat Denk een beweging is van 2 mannen die tot in het diepste van hun ziel gekrenkt zijn toen ze de PvdA uitgegooid werden en dat ze die rancune al of niet bewust in hun programma hebben verwerkt. Mochten ze bij nieuwe verkiezingen in de Kamer komen, dan zal het mij benieuwen of ze werk maken van die mooie woorden van staatsburgerschap voor iedereen of dat ze door de mand vallen van hun eigen woede. Voor mij in elk geval voldoende redenen om niet op Denk te stemmen, dunkt me.

Jan Jaap de Ruiter is arabist aan de Tilburg University. Hij houdt zich bezig met de status en rol van het Arabisch en de islam in West-Europa en Marokko. Hij publiceert over beide thema’s in diverse talen, waaronder in het Frans, en gaat het debat erover aan in nationale en internationale context. In heden en verleden heeft hij in menig Nederlands en Europees onderzoeks- en ontwikkelproject geparticipeerd. Volg hem op Twitter: @janjaapderuiter

Terwijl Europa op zijn kop stond na de aanslagen in Parijs was ik op werkbezoek in Indonesië. Ook daar was de aanslag voorpaginanieuws, maar de roering was niet te vergelijken met de storm die in Europa woedde. Toen ik terugkwam was het stof enigszins neergedaald en kon ik met enige distantie de commentaren tot mij nemen.

Na de verwarring, de boosheid, de kakofonie van berichten en de over elkaar buitelende meningen, volgden de voorspelbare rituelen. Eerst de grote ‘ik-ben-boos’-demonstratie in Parijs, helaas ontsierd door regeringsleiders met hun eigen agenda’s. Daarna volgden de commentaren in de kranten en tijdschriften en trok het leger van deskundigen langs de actualiteitsprogramma’s om de honger naar duiding te stillen. Als afsluitend ritueel een programma op de Nederlandse tv onder leiding van gespreksleiders met als thema ”jouw vrijheid, mijn vrijheid” met weer meningen, discussie, vragen en vergezichten. ”De nationale gebedsmolen”, zoals Bas Heijne het zo treffend omschreef in de NRC.

Maar nu? Ik moet na enkele weken constateren dat we wat de analyses betreft geen millimeter zijn opgeschoten. Niets nieuws onder de zon, geen poging een stap verder te komen. Je kunt de opeenvolging van gebeurtenissen na de aanslagen bijna naadloos vertalen naar de nadagen van de moord op Theo van Gogh 10 jaar geleden. Een ritueel met een voorspelbaar verloop. Al gauw ontwikkelt zich een consensus dat de aanslag op Charlie Hebdo een aanslag op het vrije woord is. De vrijheid van meningsuiting staat na de afschuwelijke aanslagen weer op eenzame hoogte in de berichtgeving en krijgt een welhaast sacrale status.

Maar dat betekent niet dat er overeenstemming bestaat over de implicaties van de aanslagen, de oorzaken, de gevolgen en de noodzakelijke stappen. De veiligheidsexperts spreken de taal van de dijkbewaarder die waarschuwt voor het opkomende water. Het is kennelijk niet relevant om te begrijpen wat de motieven zijn achter de aanslag en over de collateral damage die de securitisering van de samenleving met zich meebrengt en wat dat betekent voor diezelfde vrijheid van meningsuiting, vernemen we ook niets van de terrorismebestrijders.

Het veiligheidsdenken wordt maatschappelijk en politiek gevoed door de angst voor ‘de islamisering van de samenleving’. Hier trekt weer een heel andere stoet van deskundigen voorbij. Wat islamisering nu eigenlijk precies betekent, en wat het probleem is vernemen we niet, maar duidelijk is wel dat het gaat over de veronderstelling dat de aanwezigheid en zichtbaarheid, de aanhang, en de invloed van de islam in Europa toeneemt. Dat ondanks overduidelijke aanwijzingen dat het aantal moslims al jaren stabiel is, evenals het aantal jongeren dat er radicale denkbeelden op nahoudt. De angst voor die vermeende islamisering is niet op feiten gebaseerd, maar op emoties en op veel fact free politieke retoriek. ‘Islamisering’ appelleert aan een gevoel dat we de greep op de zaken dreigen kwijt te raken.

Aan de andere kant zien we juist verklaringen die de ideologische en religieuze aspecten feitelijk negeren en radicalisering verklaren uit een existentiële crisis en frustratie bij de daders. Of het nu gaat om psychologische verklaringen, of de stelling dat radicalisering het gevolg is van mislukte integratie, steeds ontbreekt enige interesse in de religieuze en politieke motieven van de daders. Een bijkomend effect hiervan is dat de boosheid bij veel moslims, bijvoorbeeld over de misère als gevolg van de oorlog in Syrië, wordt opgevat als een voedingsbodem voor radicalisering en terrorisme. Daardoor worden ook de opvattingen van hen die volstrekt geen sympathie voor IS hebben, maar wel menen dat het regime in Syrië bestreden moet worden, als illegitiem opgevat.

Blijft over de prangende vraag wie hier namens wie spreekt als terroristen in naam van de islam dood en verderf zaaien. Die vraag wordt wel gesteld maar meestal in generaliserende termen, en overigens zowel door moslims als niet-moslims. De schuldvraag is echter veel ingewikkelder. De vraag wie het recht en gezag heeft namens de islam te spreken zal in de nabije toekomst steeds belangrijker worden in discussies zoals die nu plaatsvinden. Naarmate moslims in Europa mondiger worden en het relatieve aandeel onder hen van geboren en getogen Europeanen groter wordt, zullen zij niet alleen vaker het recht opeisen mee te bepalen hoe de samenleving eruit ziet, maar ook eisen dat de toenemende diversiteit onder moslims erkend wordt.

Op de korte termijn zullen de aanslagen de klok helaas weer terugzetten, maar op de langere termijn zullen we toch met elkaar moeten omgaan. We moeten beseffen dat we leven in een toestand van deep pluralism, zoals de antropoloog Robert W. Hefner het formuleert. Misschien is het helemaal niet gek om maar weer eens een kopje thee met elkaar te gaan drinken. Dat is niet naïef, dat is pure noodzaak.

Thijl Sunier is hoogleraar Antropologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Daarnaast is hij redacteur van het wetenschappelijke tijdschrift Journal of Muslims in Europe, voorzitter van de Netherlands Interuniversity School for Islamic Studies en voorzitter van de Antropologen Beroepsvereniging.

Bij de grote protestmars voor de vrijheid van meningsuiting in Parijs na de slachting op de redactie van Charlie Hebdo, liep uiteraard ook een vertegenwoordiger van Saoedi-Arabië mee. Uiteraard?! Bij de dood van de Saoedische koning 2 weken later komt zijn Nederlandse collega als goede vriend uiteraard de laatste eer bewijzen. Uiteraard?! Wat is dit voor volslagen ongeloofwaardige vertoning, dat autocraten die in eigen land de vrijheid van meningsuiting met harde hand onderdrukken, vrolijk in een mars voor de vrijheid kunnen meewandelen? Even eerder mocht de Saoedische blogger Raif Badawi in het openbaar zijn eerste portie van zijn 1.000 stokslagen ontvangen – wegens gebruik van zijn mensenrecht op vrije meningsuiting.

Naast Saoedi-Arabië zagen we in de wandelstoet ook vertegenwoordigers van Rusland, Mali en Turkije – U weet wel, het land waarvan de president recent massaal kritische journalisten heeft laten arresteren en in elke criticaster van zijn bewind een landverrader ziet. Het viel nog mee dat Assad en Jong-un ontbraken, maar de eerste heeft het gewoon nog veel te druk met het uitmoorden van zijn volk, en de tweede nu vast even met het achterhalen van de waarheid over de Sony-hacks.

Saoedi-Arabië: de afgelopen maanden stonden veel westerse politici vooraan om de barbarij van IS te veroordelen, niet alleen de terroristische aanslagen elders maar ook de strafrechtelijke in eigen huis. De Volkskrant kwam afgelopen zaterdag met een aardig vergelijkend staatje inzake het islamitische recht volgens de gedemoniseerde IS en dat volgens het gefêteerde Riyad. De verschillen bleken miniem. Nou goed, aan kruisigen doen ze in Saoedi-Arabië niet, dat is inderdaad heel fideel. Maar voor de rest wordt er even lustig op los gehakt.

De zelfbenoemde kalief brengt nu gewoon óók in de praktijk wat even verder zuidwaarts al veel langer ongestoord gebeurt, en voert – niet zonder financiële hulp van rijke Arabische sheiks – slechts tot in de meest logische consequentie door wat de door de koninklijke vriend van de Oranjes getolereerde wahabitische fundamentalisten uit Saoedi-Arabië al decennia propageren. Zoals ook al-Qaeda en al die andere aanslagplegers vooral vanuit Saoedi-Arabië worden gesteund – en vanuit Pakistan uiteraard, die andere zeer betrouwbare bondgenoot in de strijd tegen het terrorisme.

Als er iets koren op de molen is van degenen op andere continenten die het Westen op het gebied van de mensenrechten onuitstaanbare hypocrisie verwijten, dan is het zoiets als dit. Ongetwijfeld zal men in Den Haag op Buitenlandse Zaken de nodige verwensingen hebben geuit dat die Saoedische koning uitgerekend nu moest doodgaan, zodat men – zo kort na ‘Parijs’ – kleur bekennen moest, maar dat kleur bekennen gaat dus slecht. Het komt niet vaak voor dat Wilders gelijk heeft, maar hier had hij het: wat heeft het Nederlandse staatshoofd daar te zoeken? Mag het niet een onsje minder zijn?

Juist Nederland vaardigt op de meest ongelukkige momenten de hoogste delegaties af. Weet U nog, een jaar geleden bij de Poetin-spelen in Sotsji, waar ook de eretribune, van het Nederlands koninklijk echtpaar en de Nederlandse premier afgezien, vooral met onfrisse dictatoren was gevuld?

De reden daarvoor kon U afgelopen lente tussen de regels door lezen in het grote afscheidsinterview in De Volkskrant met vertrekkend werkgeversvoorzitter Bernard Wientjes. Die was er trots op dat hij ten behoeve van het Nederlandse handelsbelang de voorgaande jaren met ongeveer elke bloeddorstige tiran op de foto had gestaan. Nee, met de Kims van Noord-Korea niet, maar dat lag toch wel vooral aan de antikapitalistische bokkigheid van de Kims. Een concentratiekamp meer of minder zou voor Wientjes zelf geen principiële belemmering hebben gevormd.

En was het niet de Nederlandse handelsman Frans van Anraat die enige decennia terug – niet tegengehouden door de toenmalige staatssecretaris voor buitenlandse handel, ene Frits Bolkestein – aan Saddam Hussein het gifgas leverde, waarmee hij de Irakese Koerden te lijf kon gaan? Dus wat zeurt U nu: we zijn toch alleen maar consequent? De een z’n dood is nu eenmaal de ander z’n brood, zoals een goed Nederlands spreekwoord al heel lang wil. En tot 1940 was Hitler ook een bevriend staatshoofd.

Dat verklaart ook, waarom we steevast bij Saoedi-Arabië ongeacht alle mensenrechtenschendingen en terrorismefinanciering de andere kant opkijken en een koning die dat allemaal heeft getolereerd en gestimuleerd, vanzelfsprekend mee-begraven, als edelmoedige Vader des Vaderlands. Het is de vloek van de olie, die niet alleen de Arabieren zelf – omdat daarmee onvrede over autocratische praktijken kan worden afgekocht – maar ook ons voortdurend treft.

Om de benzine voor Henk en Ingrid goedkoop te houden, laten wij de euro’s met miljarden tegelijk in de zakken van oliesjeiks stromen, van wie er enkelen daarmee vervolgens royaal de terroristen voor het plegen van aanslagen kunnen betalen – die in het Westen de haat tegen moslims aanwakkeren, wat weer voor IS het rekruteren van nieuwe jihadisten makkelijker maakt. Kijk: dát vertelt Wilders, als hij zich hard maakt voor én zijn eigen jihad én voor een lage benzineprijs, zijn kiezers natuurlijk nu weer net niet.

Thomas von der Dunk is publicist en cultuurhistoricus. Hij promoveerde in 1994 op een proefschrift over de politieke en ideologische aspecten van de monumentencultus in het Heilige Roomse Rijk. Daarna was hij onderzoeker aan de universiteiten van Utrecht, Leiden en Amsterdam.

De Franse president Hollande deed wat de Amerikaanse president Obama en de Britse premier Cameron voor hem deden: verklaren dat het geweld dat gedaan is uit naam van de islam niets met islam te maken heeft. ”IS is geen islam”, zei Obama en Cameron verklaarde dat de gruweldaden van IS niet uitgevoerd zijn door moslims, maar door monsters. In zijn toespraak tot het volk, enkele uren na de dramatische afloop van de terreuracties in Frankrijk, gaf ook president Hollande aan dat de terreurdaden niets te maken hebben met de islam.

Op het moment dat Hollande zijn uitspraken deed zat ik als commentator in de studio van Radio NPO 1 in een gecombineerde uitzending van EO en NOS in het programma Dit is de Dag. Toen ik het hoorde, zuchtte ik diep en stak mijn handen ten hemel. ”Hoezo?”, vroegen mij de beide presentatoren van het programma. Me realiserend dat er veel mensen naar mij luisterden probeerde ik mijn emotie om te zetten in een rationele analyse. Ik betoogde dat de uitspraak van Hollande misschien wel begrijpelijk is omdat hij islam en terreur niet met elkaar wilde verbinden om zo de angel uit het hele drama te houden. De moslims vrijhouden, als het ware. Een politiek gemotiveerde uitspraak. Maar, zo was mijn commentaar, het waren wel degelijk moslims die de gruweldaden uitvoerden, en ze deden dat, naar eigen zeggen, in naam van de islam.

Nu kan je wel 100 keer vinden dat het onterecht is dat moslims zoiets doen, en moslims betogen ook keer op keer dat ze vinden dat hun religie gekaapt wordt door gewelddadige extremisten en dat ze zich op geen enkele wijze met hen identificeren. Allemaal legitieme gevoelens, maar als argumenten in het debat werken ze contraproductief.

Elke religie heeft namelijk buitengewoon mens- en vredelievende kanten. Maar elke religie kent ook extreme excessen van geweld. Dat geldt voor het christendom, dat geldt voor de islam. Erkennen dat dat zo is, is de eerste stap in het verwijderen van de angel uit het conflict. Het is de eerste stap om ‘de gewone mensen’ tegemoet te komen. Om hen te zeggen: wij politici zien ook wel dat het moslims zijn die deze gruweldaden op hun geweten hebben. Maar, om even bij het voorbeeld van de islam te blijven, er kan ook betoogd worden dat de Koran een boek is dat overloopt van de woorden barmhartigheid en vergevingsgezindheid (ik betoogde zulks ook uitgebreid in hetzelfde radioprogramma). Allah is de barmhartige, de vergevingsgezinde. Als de Koran op die manier wordt uitgelegd, en heel, heel veel moslims doen dat, dan kantelt het beeld volledig.

Dan kunnen politici duizenden voorbeelden geven van barmhartige en vergevingsgezinde moslims die bouwen aan de Europese samenlevingen en die geen vlieg kwaad doen. Dan erkennen zij de basisregel van elke religie: een religie kan leiden tot goed, maar ook tot kwaad. Dan bereiken de politici het volk dat ze zouden moeten vertegenwoordigen.

Het is misschien goed bedoeld van Hollande, Obama, Cameron en veel andere leidslieden, ook van moslimhuize. Maar het getuigt van buitengewoon veel naïviteit en kortzichtigheid en misschien wel van angst om de link tussen islam en geweld te negeren of te ontkennen.

Nu blijft de onbeantwoordbare vraag boven de markt hangen wat dan wel de religie en religieuze inspiratie van de terroristen in Parijs was. Geen moslims? Geen islam? Dat gelooft toch niemand. Erkennen dat religie, in dit geval islam, oneindig mooie kanten heeft en oneindig treurige, is een belangrijke stap tot acceptatie van moslims en hun religie in de westerse samenlevingen. Of, de woorden van – toen nog – presidentskandidaat Bill Clinton, in debat met zittend president (vader) Bush, parodiërend: “It’s the Islam, stupid.”

Jan Jaap de Ruiter is arabist aan de Tilburg University. Hij houdt zich bezig met de status en rol van het Arabisch en de islam in West-Europa en Marokko. Hij publiceert over beide thema’s in diverse talen, waaronder in het Frans, en gaat het debat erover aan in nationale en internationale context. In heden en verleden heeft hij in menig Nederlands en Europees onderzoeks- en ontwikkelproject geparticipeerd. Volg hem op Twitter: @janjaapderuiter

Na de bloedigste aanslag van fundamentalistische terroristen in Europa sinds jaren, blijf ik als historicus toch met een aantal wezenlijke vragen zitten, die de moordenaars zelf helaas niet meer kunnen beantwoorden. Hun sympathisanten, van wie er zich ook vanuit Nederland ettelijke tientallen bij IS hebben aangesloten, kunnen dat echter mogelijk wel.

Ik kan mij op zich bij hun haat jegens het Westen nog best wat voorstellen, ook bij een deel van hen die (zoals de daders) zelf in het Westen zijn opgegroeid: verbittering over de achterstand, uitsluiting en uitzichtloosheid in de Franse banlieues, omdat mede door allerlei discriminatoire factoren de meritocratische belofte van het westerse maatschappij-ideaal – wie de capaciteiten heeft en hard werkt komt ver – voor hen vaak nog minder opgeld doet dan voor andere achterstandsgroeperingen.

Ook in de kritiek op de hypocrisie van westerse regeringen, waar het de uit handels- en veiligheidsbelangen voortvloeiende inconsequente omgang met vrijheid, democratie en mensenrechten betreft, kan ik een eind meegaan. Denk bijvoorbeeld aan Israël versus Palestina, Saoedi Arabië – waar nu een blogger een lijfstraf moet ondergaan die in de IS niet zou misstaan – versus Iran, het stilzwijgen over Egypte – waar Sisi zich als een veel grotere tyran dan Morsi ontpopt – en het (op zich bij gebrek aan veel alternatieven verklaarbare) de facto wegkijken in Syrië bij de ruim 200.000 burgerslachtoffers van Assad versus de enorme woede na het onthoofden van een handvol westerlingen. En natuurlijk de martelmethodes in het kader van de terrorismebestrijding, die met de openbaarmaking van het CIA-rapport overigens zelf door Washington is erkend (op een soortgelijk rapport van Moskou, Peking, Ankara en Teheran wachten we nog steeds). Alles tot je dienst.

Maar 3 dingen blijven voor mij anno 2015 niet te bevatten, ook als je aanstoot neemt aan – soms inderdaad weinig fijnzinnige – cartoons van Charlie Hebdo. Het zijn 3 dingen die een onoverbrugbare kloof markeren tussen het moderne westerse denken en de atavistische barbarij van terreurgroepen als IS en Taliban, maar ook die – laten we de geliefde Amerikaanse bondgenoot in de regio maar toevoegen – in landen als Saoedi Arabië. Dat houdt er immers precies dezelfde denkwijzes en strafpraktijken op na, die daar door de bevolking en de geestelijkheid als vanzelfsprekende uitdrukking van Gods wil en wet worden goedgekeurd (zie het gememoreerde lot van Raif Badawi).

De eerste vraag die bij mij oprijst is: hoe is het mogelijk dat je vindt dat de belediging van een mens die al 1400 jaar dood is, een moord legitimeert – ongeacht welke dode het betreft en wat zijn betekenis zou zijn. Geeft dat het recht om zelf te doden, als iets je niet bevalt? Kan men op het symbolische wapen van de tekenpen slechts met het bloedige wapen van de kalashnikov reageren? Wat is dat voor inhumaan normenstelsel, dat behelst dat ‘eer’ van een hogere waarde zou zijn dan een mensenleven?

De tweede vraag is: hoe is het mogelijk dat iemand met de sharia een juridisch systeem omarmt dat – ongeacht de oorsprong uit een glorieus verleden – met zijn lijfstraffen – en nu door IS zelfs officieel geher­introduceerde slavernij – door elk zindelijk denkend hedendaags mens slechts als absoluut verwerpelijk te beschouwen valt. De acceptatie daarvan – als gevolg van een tekort aan onderwijs en een teveel aan religieuze indoctrinatie – door analfabete boeren in pakweg Afghanistan kan ik nog enigszins begrijpen. Maar dat moslimjongeren – zowel allochtone als bekeerde autochtone – die in Europa zijn opgegroeid en opgeleid, dat als een soort paradijselijk alternatief voor het westerse rechtsstelsel beschouwen – hoe imperfect dat laatste ook mag zijn, en hoezeer het in de praktijk soms ook niet vrij van willekeur is – gaat mij boven de pet.

Ook teveel Europese moslims zien – zoals bij hen na enig doorvragen blijkt – de sharia nog steeds als een soort tijdloos ideaal, dat weliswaar hier en nu in een niet-moslim-land niet gerealiseerd kan worden, maar wel in een verre toekomst. Wanneer – en daar ligt misschien nu de meest duidelijke taak voor de islamitische geestelijkheid – durven zij, zonder verkettering in eigen kring, te stellen dat de sharia niet meer dan een tijdgebonden strafsysteem uit het verleden is – net als het sterk verwante christelijke strafsysteem uit de Middeleeuwen – en dat wij die door de maatschappelijke vooruitgang sindsdien gelukkig voor altijd achter ons gelaten hebben. De essentie van het westerse vooruitgangsdenken sinds de Verlichting is – en daarin schuilt dan anders de grote cultuurkloof – dat het verleden niet per definitie de norm voor goed en kwaad in heden en toekomst is.

Ik denk dat als alle imams in Europa ook dát eens zeer luid en duidelijk, zonder enig voorbehoud zouden zeggen, een belangrijk deel van een begrijpelijk wantrouwen bij de autochtone bevolking inzake hun intenties, voor de langere termijn weggenomen zou worden. Dat is, hoe je het ook wendt of keert, de grote mentale drempel die iedereen over zal moeten om Europeaan te worden: dat elk religieus beargumenteerd rechtsstelsel onacceptabel is, op basis van de fundamentele scheiding van kerk en staat. Maar zelfs diverse vooraanstaande islamitische intellectuelen die al decennia in het Westen leven (zoals Tariq Ramadan indertijd) beginnen, met dié cruciale vraag geconfronteerd, dan toch te draaien en wollige woorden te spreken.

De derde en laatste wezenlijke vraag hangt daarmee samen: op grond van welk waanidee die Europese moslimjongeren die nu terreurgroepen als IS en al-Qaeda als de hoeders van de ware islam omarmen, of zelfs zelf als jihadist op pad gaan, menen dat dit voor anderen een aantrekkelijk alternatief zou zijn dat ooit wereldwijd een kans zou maken. Om te beginnen voor vrouwen, die door IS en in landen als Afghanistan en Saoedi Arabië – het oorsprongsland met de heilige plaatsen – als tweede­rangsmensen zwaar worden onderdrukt.

Thomas von der Dunk is publicist en cultuurhistoricus. Hij promoveerde in 1994 op een proefschrift over de politieke en ideologische aspecten van de monumentencultus in het Heilige Roomse Rijk. Daarna was hij onderzoeker aan de universiteiten van Utrecht, Leiden en Amsterdam.