Leven met minder geld betekent niet mee kunnen doen. Geen pretpark, sportvereniging of een kopje koffie buiten de deur. Elf mensen die leven met weinig geld laten zien wat dit voor hen betekent in het Stedelijk Museum Schiedam. 

‘Het is een wat onconventionele tentoonstelling voor een museum, maar een hele belangrijke’, vertelt Dorien Theuns, een van de curatoren van Uit Armoede. Kunst, Geschiedenis en Verhalen. Ze was verantwoordelijk voor het contact met de ervaringsdeskundigen, elf vrouwen uit Schiedam. ‘We hebben niet bewust voor vrouwen gekozen hoor, dit was puur toeval.’

De tentoonstelling is een combinatie van kunst, geschiedenis en verhalen. De kunstwerken zijn door de vrouwen gekozen, omdat ze weerspiegelen hoe de elf armoede beleven. Sommige werken komen uit de eigen collectie van het museum, andere zijn speciaal voor deze tentoonstelling gemaakt door kunstenaars. En er zijn ook anekdotes over hoe mensen in het verleden met armoede omgingen. 

Kansenongelijkheid

‘In 2021 leefde 10 procent van de huishoudens onder het sociaal minimum. In 2022 heeft 37 procent van de huishoudens moeite met rondkomen’, staat op een bordje bij de ingang. En: ‘In Nederland groeit één op de veertien kinderen op in armoede.’

Armoede beperkt je vrijheid. Er zijn veel dingen die niet kunnen. ‘Aanbiedingen moeten laten liggen, iets kunnen eten of drinken onderweg, bloemen kopen voor mezelf of een vriendin’, schrijft Tina. Ze is een van de elf ervaringsdeskundigen die aan de tentoonstelling heeft meegewerkt, de teksten hangen door het museum heen.

‘De tekening van het pretpark raakt me’, schrijft een andere vrouw uit de groep, Wendy. Ze heeft het over een schets van Nour-Eddine Jarram. Op de tekening is een pretpark te zien, met achter een hek de schimmen van een ouder met twee kinderen. Ze kijken door de spijlen naar de pretparkgangers. ‘Ik heb vaak nee moeten zeggen tegen mijn zoon op uitjes. Iedereen had leuke verhalen na de zomervakantie en hij had bijna niks. Dat doet een moederhart pijn.’

Malika kaart haar beperkte bewegingsvrijheid aan. ‘Ik heb een hekel aan de toestemming van instanties die je overal nodig hebt. Om in Nederland op vakantie te mogen, als je daar lang voor hebt gespaard. Om vrijwilligerswerk te mogen doen of daar een onkostenvergoeding voor te krijgen. Ze kiezen alles voor je, ook waar je woont en welk werk je doet.’ 

Een gezicht geven aan armoede

‘Met deze tentoonstelling wilden we een gezicht geven aan armoede’, vertelt curator Theuns. ‘Onderwerpen als het minimumloon en bestaanszekerheid halen regelmatig het nieuws, maar de mensen over wie het gaat komen zelden aan het woord.’

‘De vele jaren waarin ik gezien werd als fraudeur hebben mijn  gezondheid beschadigd’

De toeslagenaffaire komt meerdere keren terug in de tentoonstelling. Kunstenaar Himmelsbach bedacht een Monument van de Toeslagenaffaire, geïnspireerd door de verhalen van de vrouwen. In dit kunstwerk gemaakt van hout zie je een grote cactus, met daaromheen, veel kleiner, een aantal mensen wachtend op bankjes. ‘Zeven jaar heb ik moeten wachten tot ik in de schuldhulpverlening werd toegelaten. Ik begreep niet waarom ik aan het lijntje werd gehouden. Tot men eruit was dat ik geen fraudeur, maar slachtoffer was in het toeslagenschandaal’, schrijft Lucia erbij. 

‘De vele jaren waarin ik gezien werd als fraudeur tijdens het toeslagenschandaal hebben mijn fysieke en mentale gezondheid beschadigd. Het leek alsof ik mijn zaken niet kon regelen. Terwijl ik van origine zelf hulpverlener ben. Op het moment dat ik deze tekst schrijf wacht ik op een ziekenhuisopname. Ik heb meerdere keren per week last van een medische toeval (aanval).’

Gezondheid wordt veel genoemd als een van de zorgen van mensen met minder geld. ‘Alles wat goed voor je is, kost geld. Denk aan sport, gezonde voeding en aanvullende gezondheidszorg’, is de tekst op een bordje. Bovendien is er vaak sprake van een vicieuze cirkel. Stress veroorzaakt gezondheidsklachten en die veroorzaken nog meer stress. Dit is ook bij kinderen het geval. 

‘Als kind zit je met honger in de klas. Je kan daardoor je aandacht niet bij de les houden en krijgt daardoor een lager schooladvies. Tijdens je vervolgopleiding werk je drie dagen per week, want je ouders kunnen je financieel niet steunen. Je stress daarover zorgt voor fysieke en mentale gezondheidsproblemen. Wat weer gevolgen heeft voor je sociale contacten en studieresultaten’, is een van de veelzeggende teksten in het museum.  

Andere mensen helpen

Maar er zijn ook positieve elementen die terugkomen in de verhalen. ‘Andere mensen helpen houdt mij op de been’, schrijft Lucia. ‘Een van de dingen die mij raakten was dat veel van deze vrouwen vrijwilligerswerk doen, en het kleine beetje dat ze hebben ook nog met elkaar delen. Er is veel meer solidariteit binnen deze groep, en ze weten ook beter waarmee ze elkaar kunnen helpen’, vertelt Theuns. 

‘Er wordt veel geoordeeld over mensen met weinig geld’

Van de elf vrouwen doen er vier aan vrijwilligerswerk, tien helpen mensen in de buurt, drie doen betaald werk in de zorg of hulpverlening en drie hebben een eigen initiatief opgericht om mensen met weinig geld te helpen. ‘Ik zag een man bij de patatboer die niet genoeg geld had. Ik herkende zijn schaamte en betaalde. Ook al kon ik het eigenlijk niet missen. Daar word ik blij van’, staat in een tekst van ervaringsdeskundige Fenna. 

‘Er wordt veel geoordeeld over mensen met weinig geld. Ze worden gezien als sloebers, mensen die niet willen werken en die het allemaal aan zichzelf te danken hebben’, vervolgt de curator. ‘Met deze tentoonstelling wilden we een ander beeld van mensen in armoede presenteren. Misschien kunnen we meer voor elkaar betekenen als we weten wat er in elkaars leven speelt.’

Kritiek 

Tegelijkertijd vormt de tentoonstelling ook een kritiek op het huidige systeem. Dat functioneert niet, als je het Theuns vraagt. ‘Mensen die in armoede leven komen er zonder schuldhulpsanering zelden uit. Als je een rekening niet kan betalen, komt daar een boete bovenop. Die kan je dan ook niet betalen en daar komt dan nog een toeslag bovenop. Zo zie je in de tentoonstelling een rekening van 350 euro die een rekening van 1200 euro werd.’

‘Als ik deze brief niet open, bestaat hij niet’

De wanhoop van mensen in armoede komt goed naar voren in het Woud van Formulieren,een muur in het museum volgeplakt met brieven van verschillende instanties over geld. ‘Brief op brief op brief. Steeds weer een boetebedrag erbij. In termijnen betalen is niet mogelijk, maar een groot bedrag kan ik niet missen. Ze snappen niet dat het geen onwil is maar dat het gewoon niet lukt! En je schuld blijft groeien. Voor ik een envelop open, pak ik een paracetamol. Ik lig er nachtenlang wakker van. Als ik wel slaap, word ik badend in het zweet wakker, schrijft Wendy. Naast haar tekst hangt een nog ongeopende brief ingelijst met de tekst erboven: ‘Als ik deze brief niet open, bestaat hij niet.’

Schuld of schuldig?

‘Een scheiding, faillissement, chronische of plotselinge ziekte, gebrek aan betaalbare woonruimte of een te hoge energierekening. Het kan iedereen overkomen. Het kan zorgen voor schulden. Ben jij dan schuldig? Zo is het vaak niet. Zo voelt het vaak wel’, staat op een bordje. 

En: ‘De wereld kan hard en snel oordelen over mensen met schulden. Wantrouwen vanuit de overheid of betutteling van (goedbedoelende) hulpverleners brengt mensen met weinig geld in vernederende situaties. Dit komt bovenop de schaamte die veel van hen ervaren. Op een dag doe je de voordeur niet meer open.’

Ondanks die schaamte vertellen de elf ervaringsdeskundigen uit Schiedam hun verhaal. Ze verwelkomen je vanaf de indringende portretten die door het museum heen hangen en laten hun stem horen door de koptelefoons die ernaast hangen. Ze geven een intiem kijkje in hun leven. Er wordt niet over hen verteld, maar zij vertellen het verhaal. ‘Een dappere keuze’, vindt Theuns. ‘Een van de vrouwen geeft zelfs rondleidingen voor deze tentoonstelling.’

Van schaamte naar trots

‘De transformatie die deze vrouwen hebben doorgemaakt heeft me wel het meeste geraakt. In het begin keken sommigen de kat uit de boom en ervoeren ze nog een drempel om verhalen te delen. Maar de vrouwen groeiden naar elkaar toe en zijn nu een hechte groep.’

‘Schaamte speelt een grote rol bij mensen die met te weinig geld leven’

Er werden vier bijeenkomsten georganiseerd om de verhalen op te tekenen. De vrouwen kregen een vergoeding en de reiskosten werden betaald. Maar misschien nog wel belangrijker was het vertrouwen dat ze voelen en de betekenis die ze voor elkaar hebben, vertelt Theuns. ‘Schaamte speelt een grote rol bij mensen die met te weinig geld leven, maar stapje voor stapje gaan ze meer staan voor zichzelf en hun verhaal. Ze zien dat ze er mogen zijn. We zijn heel trots op elk van hen.

‘Een vrouw die nu de rondleidingen geeft wist eerst niet eens of ze überhaupt wilde meedoen. En tijdens de opening vertelde een relatie van een ander: ‘We hebben onze oude vriendin weer terug, ze bloeit op’ Dat zijn zulke mooie dingen om te horen. We willen dat de tentoonstelling impact maakt, en dat het ook zoveel betekent voor de vrouwen zelf is natuurlijk geweldig.’

De tentoonstelling is te zien tot en met 9 juni 2024. Naast de tentoonstelling zijn er ook activiteiten voor mensen die met weinig geld leven. Voor een hapje of drankje in de kantine bepaal je zelf het bedrag dat je afrekent.