De aanval van 19 juni op moskeebezoekers in Londen is een recent voorbeeld van een terreuraanslag gericht op moslims. Ook in Nederland neemt terreur tegen moslims toe. De Kanttekening sprak daarover experts.

In 2016 vond in Enschede een aanslag plaats op een moskee. Er werden twee brandbommen gegooid. Het vuur kon snel worden gedoofd. Niemand raakte gewond. Maar sindsdien zit de angst er goed in. Terreur tegen moslims en moskeeën neemt toe, blijkt uit een recent onderzoek van de Universiteit van Amsterdam. Moskeebesturen ontvangen dreigbrieven, ramen van moskeeën worden ingegooid, muren worden beklad, er worden varkenskoppen neergelegd en branden gesticht. In 2016 waren er 72 incidenten waarbij een moskee het doelwit was, een jaar eerder waren dat er nog 28, een aantal dat toen al als fiks werd gezien.

In een recent rapport van de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid  (NCTV) van het ministerie van Justitie over het dreigingsgevaar voor aanslagen, valt de naam Erkenbrand op. Voor het eerst sinds decennia zou er een extreem-rechtse groepering actief zijn met sympathisanten die hoogopgeleid zijn. Wie zijn zij?

‘Aanhangers van Erkenbrand zullen niet zo snel een varkenskop voor een moskee neerleggen’, meent Willem Wagenaar, onderzoeker bij de Anne Frank Stichting. ‘De organisatie noemt zichzelf een studiegenootschap. De sympathisanten zijn gericht op ideevorming. Ze bezoeken lezingen en debatavonden met een extreem-rechts karakter.’

Hoe groot de groep is weet Wagenaar niet. ‘De omvang van de organisatie is lastig in te schatten. Dat komt omdat de leden niet naar buiten treden. Ze lopen niet mee in demonstraties. Maar tijdens de allereerste bijeenkomst in Rotterdam vorige zomer waren er zo’n honderd mensen aanwezig, veelal jonge goedopgeleide studenten.’

Op de website van Erkenbrand staan blogs over de onwenselijkheid van rassenvermenging en de wenselijkheid van een blanke republiek. ‘De beweging heeft sterke banden met verwante organisaties in het buitenland’, zegt Wagenaar. Vooral de extreemrechtse Alt-right-beweging in de Verenigde Staten is bepalend voor hun ideologie.

‘Hun centrale idee is dat er momenteel een grote crisis plaatsvindt en dat die demografisch is. Geert Wilders heeft het niet begrepen, vinden ze, omdat hij denkt dat het door de islam en moslims komt. Het conflict waarin ze geloven, is niet religieus, maar etnisch: het blanke ras wordt bedreigd door immigratie, rasvermenging, feminisme en homoseksualiteit’, vertelt Wagenaar. ‘Ondanks dat Erkenbrand waarschijnlijk geen concrete acties zal ondernemen richting moslims en moskeeën, is het gedachtegoed niet vreedzaam’. ‘Mannelijke fysieke kracht wordt verheerlijkt en volgens hun ideologie bevinden we ons in de eindfase van een conflict waarbij het winnen of verliezen is van de vijanden van het volk, de linkse elite.’

Dat een organisatie als Erkenbrand aanhang weet te verzamelen komt volgens Wagenaar door een minder weerstand tegen fundamentalistische denkbeelden. ‘Extreem-rechtse opvattingen worden meer geaccepteerd. Tien jaar geleden zouden veel mensen weigeren samen te werken met xenofobe racistische groeperingen. Maar sinds de grote vluchtelingenstromen in 2015 en de felle discussies over opvang, stappen velen daarover heen. Het lijkt erop dat het shockeffect van de Tweede Wereldoorlog, pas op je weet waartoe dit kan leiden, aan het wegebben is. De weerstand tegen dit soort extremisme moet terugkomen.’

Van Erkenbrand is echter geen sprake van een acute dreiging. Volgens de NCTV komen de bedreigingen tegen islamitische organisaties vooral van eenlingen en snel radicaliserende groepjes. Voor de brandbomaanslag in Enschede zijn uiteindelijk vijf rechts-extremistische personen veroordeeld. Wie zijn die mensen die varkenskoppen neerleggen? ‘We kunnen dat nog niet herleiden naar een groepering’, zegt Wagenaar. ‘Er is maar één keer iemand voor opgepakt. Hij beweerde dat het een uit de hand gelopen flauwe grap was. Varkenskoppen en andere bedreigingen vinden meestal plaats bij grote maatschappelijke onrust, bijvoorbeeld vanwege de komst van een asielzoekerscentrum of een groot islamitisch gebouw.’

Een woordvoerder van de Expertise-unit Sociale Stabiliteit van het ministerie van Sociale Zaken, die moskeeorganisaties adviseert bij bedreigingen en geweld, stelt dat er geen pasklaar antwoord is. Per geval wordt bekeken hoe ermee om te gaan. ‘Er is de Handreiking veilige moskee waarin wordt verteld hoe je hier het beste op kunt reageren. En we zoeken contact met gemeenten en de politie om het dreigingsniveau in te schatten.’

Volgens Marianne Vorthoren, directeur van de Rotterdamse moskeekoepel SPIOR (Stichting Platform Islamitische Organisaties Rijnmond), die gebedshuizen adviseert bij het omgaan met terreurdreiging, is het belangrijk om zowel naar de fysieke als de sociale kant van veiligheid te kijken. ‘Voor de sociale veiligheid is het belangrijk om te investeren in een goed contact met de buurt. Nodig buurtgenoten uit, heet ze welkom in de moskee. Door elkaar te leren kennen, neem je de angst weg. En je raakt op de hoogte van eventuele spanningen in de buurt. Als er onverhoopt toch iets gebeurt, kun je klaarstaan voor elkaar, ook om verdere escalatie te voorkomen.’ Ook de achterban van de moskee verdient volgens Vorthoren aandacht. ‘Heldere communicatie naar de moskeegangers toe en een goed veiligheidsbeleid zijn daarbij leidend. Wordt bijvoorbeeld de politie direct ingeschakeld bij incidenten, zijn hulpverleners bij een ontruiming herkenbaar aan fluorescerende hesjes? Over dit soort vragen moet je van tevoren nadenken. Moskeeën dragen daar zelf een verantwoordelijkheid in, maar ook de overheid. Daar hebben we in Rotterdam afspraken over gemaakt.’