Zondag gingen de burgers van Istanbul opnieuw naar de stembus, omdat het verkiezingsresultaat van maart dit jaar onder druk van Erdogan door de kiesraad ongeldig was verklaard. Ekrem Imamoglu van de Republikeinse Volkspartij CHP won de verkiezingen. Wat betekent de nederlaag van Erdogans AKP voor Turkije? De Kanttekening vroeg journalist Yavuz Baydar van het Turkse medium Ahval News om het verkiezingsresultaat te duiden.

Zondag gingen de burgers van Istanbul opnieuw naar de stembus, omdat het verkiezingsresultaat van maart dit jaar onder druk van Erdogan door de kiesraad ongeldig was verklaard. Ekrem Imamoglu van de Republikeinse Volkspartij CHP won de verkiezingen. Wat betekent de nederlaag van Erdogans AKP voor Turkije? De Kanttekening vroeg journalist Yavuz Baydar van het Turkse medium Ahval News om het verkiezingsresultaat te duiden.

Komt de uitslag als een verrassing?

‘Turkije verrast waarnemers wel vaker, maar deze overwinning was een extra grote verrassing. We dachten dat de polls, die ook een overwinning van de oppositie voorspelden, een tikkeltje overdreven waren. Maar het klopte. Het oppositieblok boekte een overweldigende overwinning.’

Wat betekent de overwinning van Imamoglu in Istanbul voor Turkije?

‘Het een gebeurtenis die tot hele ingrijpende gevolgen zal leiden. Er is sprake van een enorme verschuiving in het politieke landschap. Vergeleken met de lokale verkiezingen van maart dit jaar heeft het oppositieblok in Istanbul meer dan een half miljoen extra stemmen gekregen. Binali Yildirim van het coalitieblok heeft een kwart miljoen stemmen verloren. Zes procent van de kiezers die bij de verkiezingen in maart nog stemde op de lijst van AKP en de ultra-nationalistische MHP is naar het oppositieblok overgestapt.’

Waarom zijn deze kiezers overgestapt?

‘Dit heeft met de economische crisis in Turkije te maken, maar ook met een sterk gevoel van onrechtvaardigheid. Erdogan heeft de kiescommissie dusdanig onder druk gezet, dat de verkiezingen in Istanbul opnieuw gehouden moesten worden. Veel mensen waren bang dat dit het einde zou inluiden van de eerlijke stembusgang in Turkije, dat Erdogan de democratie definitief de nek om zou draaien. Maar het is uitgedraaid op een overwinning van het stembussysteem, het enige wat nog blijvend was nadat Erdogan stap voor stap de democratische rechtsstaat in het land heeft ontmanteld.’

 ‘HDP-aanhangers stemden niet voor Imamoglu, maar tegen Erdogan’

Wat zal Erdogan doen na deze gevoelige nederlaag?

‘Op maandagavond gaf de president een statement. Erdogan zei dat hij zal doorgaan met de huidige coalitie met de MHP. Maar hoe dit zich gaat uitspelen is lastig om te voorspellen. We weten dat de coalitie onder druk is komen te staan door de economische crisis en Erdogans onderdrukkende beleid, en dat er barsten zijn gekomen in het AKP-bolwerk. De verwachting is dat ontevreden AKP-politici zich gaan roeren en een nieuwe partij gaan oprichten. Ahmet Davutoglu, oud-premier en minister van Buitenlandse Zaken, is de mogelijke leider van deze nog op te richten partij. Erdogan heeft de feeling met een deel van zijn achterban verloren. Istanbul was de stad waar hij groot is geworden, waar hij burgemeester werd voordat hij Turkije zelf ging leiden. Maar Erdogan is te ver gegaan. Hij wordt gezien als de leider die zichzelf in een hoek heeft gemanoeuvreerd.’

Is Erdogan zijn greep op Turkije aan het verliezen?

‘Erdogan is zijn munitie kwijt. Hij heeft wel sterke retoriek, maar mensen zijn daar nu minder van onder de indruk. Vroeger luisterden mensen ademloos naar hem, alsof ze in een trance verkeerden. Maar nu is zijn boodschap zwakker. Erdogan valt vaak in herhaling, hij gebruikt dezelfde frasen, dezelfde argumenten. De realiteit is nu anders. Turkije kampt met een ernstige economische crisis. Als het slecht gaat, dan stoppen mensen met luisteren. Kijk naar Venezuela. De mensen zijn gestopt met het luisteren naar president Maduro, vanwege de diepe economische crisis waarin dat land zich bevindt. Erdogan is nu een zwakkere leider geworden.’

Erdogan staat natuurlijk niet alleen, hij wordt gesteund door de legertop en door andere sleutelfiguren. Tot de opkomst van Erdogan was de Turkse elite een seculier-nationalistisch bolwerk. Is de elite nu een islamitistisch bolwerk geworden?

‘Dat ligt genuanceerder. De cirkel rond Erdogan bestaat uit isolationisten, die anti-EU en antiwesters zijn, maar niet per se islamitistisch. Het is een mix van beide, islamisme en nationalisme. Maar de ideologie is eigenlijk niet zo heel belangrijk, het gaat er om wie er de macht hebben.’

Houden deze krachten hem in toom?

‘Erdogan is als politicus een avonturier, een conflictzoeker. Zijn politiek brengt veel risico met zich mee. De geschiedenis heeft laten zien, dat als een sterke man het vertrouwen verliest, hij heel gevaarlijk wordt. Dan zijn er geen grenzen meer, dan zijn ze tot alles in staat.’

Voor welke uitdagingen staat de CHP nu?

‘De CHP heeft de verwachtingen meer dan waar gemaakt. De partij is populair bij vrouwelijke kiezers, bij de jeugd en bij de middenklasse. Istanbul is een microkosmos van Turkije en deze groepen kiezers kunnen ook landelijk voor de CHP worden gewonnen. Maar voor Imamoglu ligt er nu een taak. Veel mensen hebben niet zozeer voor de CHP gestemd, maar tegen Erdogan en zijn kliek. Een deel van de CHP denkt dat de partij de overwinning helemaal aan zichzelf te danken heeft. Maar met zo’n arrogante houding loop je het risico dat bondgenoten bij je weg zullen lopen. De CHP kon winnen dankzij de Koerdische kiezers, dankzij de steun van de pro-Koerdische HDP van Selahattin Demirtas. De CHP is een mix van hardline nationalisten, reformisten, secularisten en sociaaldemocraten. Het is gaat belangrijk worden welke stroming dominant wordt en de koers uitzet. Als de CHP zichzelf als de enige winnaar ziet en zich van het Koerdische electoraat vervreemdt, dan leidt dit tot nog meer instabiliteit. Maar als de alliantie met de HDP versterkt wordt, ook op grassroots-niveau, dan kan er een nieuwe democratische alliantie ontstaan. En dat is precies wat HDP-leider Demirtas wil.’

Het worden nog onzekere tijden, dus?

‘Ja. Turkije moest aan de handrem trekken om de groeiende dictatuur van Erdogan een halt toe te roepen. Istanbul heeft dit gedaan. Maar welke kant moet Turkije nu op?’

Wat betekent de nederlaag van Erdogan voor zijn reputatie in het buitenland? Heeft hij nu een probleem?

‘Erdogan is een pragmaticus, een politieke kameleon. Als hij het lastig heeft, dan maakt hij een draai van 180 graden en verandert hij van kleur. Met Donald Trump kan Erdogan goed overweg. Hij ziet de Amerikaanse president als iemand als hemzelf: een leider die doet wat hij wil, die aan de top van het systeem staat. Erdogan zal wellicht proberen om op persoonlijk niveau met Trump zaken te regelen. Als hij de steun van Trump heeft, dan heeft Erdogan meer legitimiteit. Maar de positie van Erdogan tegenover Rusland is zwakker. Rusland heeft in het Midden-Oosten veel invloed, vooral in Syrië. De rakettendeal met Turkije heeft Rusland voordelen opgeleverd, om zo controle te krijgen over Noord-Syrië. De groeiende invloed van Rusland is een probleem voor Ankara. En minstens zo’n groot probleem is de economische crisis in Turkije. Het IMF kan Turkiéje wel een lening aanbieden, maar hier zijn strenge voorwaarden aan gebonden. Daardoor zou Erdogans positie worden verzwakt.’

Maar kan Erdogan dan niet voor een isolationistische autarkische koers kiezen, net als Zimbabwe en Noord-Korea? Dat is weliswaar slecht voor de economie, maar zo blijft hij wel aan de macht.

‘Pessimisten zijn hier inderdaad bang voor. Erdogan doet er alles aan om aan de macht te blijven. Hij kan als president en via de provincie Istanbul, waar de AKP aan de macht is, Imamoglu flink tegenwerken. In het algemeen zorgt een strategie waarin constant het conflict wordt opgezocht, de crisis in stand wordt gehouden, ervoor dat een zittende elite aan de macht kan blijven. De crisis kan immers worden aangegrepen om burgerlijke vrijheden op te schorten en dissidente stemmen te onderdrukken. De coalitie van AKP en MHP bezit nog steeds alle sleutelinstituties. Als ze voor een nog repressievere koers kiezen dan blijft de crisis en krijgt het leven in Turkije pas écht een donkere dimensie.’

‘Turkije moest aan de handrem trekken om de dictatuur van Erdogan een halt toe te roepen’

Wat zijn de gevolgen van de gebeurtenissen van afgelopen dagen voor de Koerden? Zullen zij het beter krijgen?

‘Omdat de Koerden solide oppositie bleven voeren, vormden zij de sleutel voor de overwinning van zondag. Dankzij de HDP-kiezers verloor de AKP,  alleen stemden zij niet voor Imamoglu maar tegen Erdogan. Ze verwachten door de CHP beloond te worden voor hun steun. Als de CHP hiervoor open staat, dan wordt de samenwerking versterkt. Het is mogelijk dat CHP en HDP samen aan een strategisch front bouwen voor democratisering, ook om de Turkse grondwet te veranderen. Op de Turkse grondwet is veel aan te merken: die zorgt er voor dat het land van de ene crisis in de andere belandt. CHP en HDP zouden een roadmap moeten maken, om uit de crisis te komen waarin Turkije en de Koerdische minderheid zich bevinden. Een behoorlijke uitdaging, die veel moeite zal kosten.’

Tot slot: hoe zal de toekomt er voor Turkije uitzien?

‘Alle opties staan open. Erdogan heeft de limiet bereikt met zijn politiek van social engeneering. Hij loopt tegen een muur op. De Koerden laten zich niet meer door Erdogan kneden, zij zijn vastberaden, en de Koerden vormen nu de sleutel. Ook het seculiere blok is standvastig. Ze laten niet meer over zich heen lopen. Het machtsmisbruik, de corruptie, het mismanagement en het grillige buitenlandse beleid roepen veel weerstand op. Erdogan heeft nu de positie van een lame duck, een zwakkeling. Natuurlijk heeft hij Turkije in een halve eenpartijstaat veranderd en beheerst hij de staatsbureaucratie, die hij kan inzetten tegen tegenstanders, maar zijn macht is niet oneindig. Op meerdere niveaus is er nu kritiek op hem.’

Yavuz Baydar (1956) is hoofdredacteur van het Turkse medium Ahval en is zo’n veertig jaar journalist. Baydar was in 2013 een van de oprichters van het onafhankelijke mediaplatform P24, dat de staat van de journalistiek in Turkije volgt. Zijn opinieartikelen zijn verschenen in the Guardian, Süddeutsche Zeitung, New York Times, El Pais, Svenska Dagbladet, the Arab Weekly en de Index on Censorship. Baydar heeft daarnaast blogs geschreven voor Huffington Post en Al Jazeera en werkte voor de Zweedse televisie en BBC World Service. Baydar was de eerste nieuwsombudsman van Turkije: hij begon hiermee bij Milliyet in 1999 en werkte tot 2014 in deze rol. Baydar werd tot tweemaal toe gedwongen om te stoppen met zijn baan, na kritische columns over slechte journalistiek en nepnieuws. In 2014 voltooide hij aan de Harvard Kennedy School of Government een onderzoek naar zelfcensuur en corruptie in de Turkse media, onderdrukking door de staat en journalisten die na de Gezi-protesten zijn bedreigd. Baydar won de prestigieuze ‘Journalistenpreis’ (2018) van het in München gevestigde SüdostEuropa Gesellschaft en ontving de speciale prijs van de Europese Persprijs (2014) voor ‘excellentie in de journalistiek’.