Is Europa gebouwd op joods-christelijke waarden? In Zuid-Spanje deed in ieder geval de islam ook een duit in het zakje. Onze verslaggever Freek de Swart doet verslag vanuit Malaga.

Veel Nederlanders zullen bij het woord Andalusië in eerste instantie denken aan flamenco, stierenvechten en de Costa del Sol. Maar de cultuur van deze zuidelijke Spaanse regio behelst veel meer dan deze stereotiepe dooddoeners. Zo kent het gebied een rijke Moorse geschiedenis die duurde van grofweg 711 tot 1492. De sporen van deze islamitische beschaving zijn nog steeds terug te vinden in de eeuwenoude gebouwen en de gebruiken van de Andalusische bevolking.

Beschaafde mensen
Een beschaafd persoon begint de ochtend met een flinke plens water achter de oren. Dat was vijftienhonderd jaar geleden zo en nu nog steeds. In Malaga kan dat nergens beter dan in Hamam Al Andalus. Vooraf wil manager Mabel Palacios niet te veel kwijt over wat er achter de houten deur voor haar afspeelt. De hamam is volgens haar vooral iets dat je moet beleven. Dat blijkt bij het betreden van het badhuis niet gelogen. Zelfs de meest fantasieloze persoon waant zich hier direct in een sprookje van duizend en één nacht. Het hoofdbad achter de witte gordijnen ligt besloten in een binnenplaats met prachtige oosterse arcades en onder een houten koepel met sierlijk kronkelende ornamenten en Arabische teksten. De gedecoreerde donkerhouten trap naar de eerste verdieping is net als de rest van de ruimtes verlicht met kaarsen en verrijkt met de geur van jasmijn. Hier aangekomen wacht er verse muntthee, een loungeroom met schaakbord of nog meer kleinere baden. Wegdoezelend in het stoombad onder mystieke Andalusische klanken zou men haast vergeten dat er nog zoiets als een buitenwereld bestaat. Wanneer even later een vrouw in een zomers jurkje vertelt dat de masseur staat te wachten weet je het haast zeker: dit moet de hemel wel zijn.

Na afloop vertelt Palacios dat het bedrijf twintig jaar geleden startte met een hamam in Granada. ‘Het is begonnen als een hommage aan het Arabische verleden en de gebruiken in Andalusië’, vertelt ze. Ook het badhuis in Malaga is voor het grootste leeuwendeel ontworpen en gemaakt door plaatselijke Andalusische vakmensen. Als voorbeeld verwijst ze naar de vloer bij de receptie die gemaakt is van Granadiaans keramiek. Mede daardoor duurde het bouwproject maar liefst elf jaar voordat het badhuis in 2015 voor het eerst de deuren kon openen. Volgens Palacios verschillen de Andalusische hamams met die in de rest van de wereld doordat de regio al een eigen badcultuur had voor de Moorse invasie. ‘De Arabieren kwamen in Andalusië in aanraking met Romeinse aquaducten, warmwaterbronnen en rioolsystemen. Die werden door hen uitgebreid en verbeterd, wat heeft gezorgd voor een unieke mix van culturen en technieken.’ De plek was volgens de manager vroeger een belangrijke ontmoetingsplaats om te socializen, nieuwe ideeën uit te wisselen en om zaken te doen. Ook daarin probeert de hamam het verleden te eren. Zo houdt het badhuis ieder jaar in augustus een schaaktoernooi in de baden, net zoals dat vroeger gebeurde. Ook worden er in augustus excursies naar de bergen georganiseerd om de hemellichamen te bekijken. ‘De sterren waren erg belangrijk voor de Arabieren om te weten waar ze waren tijdens hun reizen van het ene land naar het andere.’

Ook de hedendaagse hamam bezoeker komt uit verschillende landen. Palacios schat in dat zo’n vijfitg procent van de gasten van buiten komt. ‘Stranden en musea heb je overal, dit is uniek en typisch Andalusisch. Het is als een trip in een tijdmachine.’ Vooral veel Engelsen, Duitsers, Nederlanders en Fransen weten de weg naar het ontspanningsoord te vinden. Uit de Arabische wereld ontvangt Palacios vooral mensen uit de Verenigde Arabische Emiraten, zij het in mindere mate en alleen mannen. Een aantal plaatselijke moslima’s heeft wel de hamam een paar keer in zijn geheel afgehuurd, wat ook tot de mogelijkheden behoort.

Ondanks het traditionele uiterlijk staat de tijd overigens niet stil bij de hamam. Zo worden de baden zoveel mogelijk ecologisch verwarmd via zestien waterputten die elk zo’n honderdtwintig meter diep zijn. Op de vraag of de manager de Andalusische cultuur in één krachtige zin kan samenvatten moet ze lang nadenken. Dat komt volgens haar vooral door het feit dat deze cultuur binnen de regio zelf al per dorp behoorlijk kan verschillen. ‘Voor mij begon Andalusië met de Feneciërs, gevolgd door Romeinen, moslims en daarna de katholieken. Heel veel verschillende mensen dus. Andalusië is hierdoor een schitterende plek geworden voor iedereen.’

Bouwen en slopen
Na al deze ontspanning is het tijd voor een flinke wandeltrip richting de Gibralfaro-berg. De ruim honderddertig meter hoge heuvel ligt middenin het centrum van Malaga en is het terrein van het kasteel Alcazaba. Het complex staat algemeen bekend als één van de best geconserveerde Moorse citadels ter wereld en is historisch gezien, samen met de kathedraal van Cordoba, één van de belangrijkste islamitische gebouwen in Spanje. Ook hier blijkt dat de geschiedenis toch vooral een huis is dat in constante staat van bouw, renovatie, sloop en wederopbouw verkeert. Het kasteel is gerealiseerd tussen 1057 en 1063 in opdracht van Berberse koning Badis Ibn Habus (1038-1073). Al spreken sommige bronnen ook over 756 en emir Abd al-Rahman I (731-788). Wel is zeker dat bij de constructie bouwstenen zijn gebruikt van zowel een naastgelegen Romeins theater als een vervallen Fenicische vuurtoren. Twee eeuwen later werd Alcazaba veroverd door de Nasriden die het complex maakten tot wat het nu is met kenmerkende Nasridische baden, binnentuinen en weelderige ornamenten. Ook latere dynastieën lieten in meer of mindere mate hun sporen na in het historische bouwwerk. Dat alles zorgt voor een indrukwekkend kasteel met talloze heimelijke gangetjes, hoffelijke binnenplaatsen en hoge uitkijktorens over de stad. Nadat de Reconquista was voltooid werd het Moorse erfgoed op de berg lange tijd verwaarloosd. Daar kwam in 1933 een eind aan en sindsdien wordt Alcazaba continu gerenoveerd. Ook Het Romeinse amfitheater is inmiddels in ere hersteld en wordt zo nu en dan zelfs weer gebruikt als podium. Daarmee is het één van de weinige plekken op aarde waar Moors en Rooms historisch erfgoed zo dicht bij elkaar zijn te bewonderen.

De Nederlandse toeristen Marlou van Grinsven en Ans van Welt genieten volop van hun bezoek aan de berg. ‘Ik vind het zonde om alleen op het strand te zitten, hier leer je nog wat van’, zegt Van Grinsven. Beiden wisten vooraf weinig over het Moorse verleden van Andalusië. ‘Dat ze hier zijn binnengekomen en weer zijn vertrokken, dat had ik een beetje meegekregen, maar meer niet’, vertelt Van Welt.

De dames hebben geluk want op de berg staat namelijk nog een ander Moors kasteel met de naam Gibralfaro. De verdedigingsvesting werd in 1340 gebouwd op orders van koning Yusuf I (1318-1354) en moest de Alcazaba beschermen tegen het naderende onheil van de Reconquista. Al spreken sommige bronnen ook over 929 en kalief Abd ar-Rahman III (889-961) als stichter en onheilspellende piraten als belangrijkste motief. Wel staat vast dat ten tijden van Yusuf I het kasteel bekend stond als de best beveiligde fortificatie in Iberia. Dat zorgde dan ook voor de langste belegering tijdens de Reconquista. Yusuf I bleek overigens onbewust een vooruitziende blik te hebben. De belegering van de Gibralfaro-berg in de zomer van 1487 staat namelijk bekend als het eerste conflict waarbij beide partijen beschikten over vuurwapens. Uiteindelijk zorgde een hongersnood binnen de muren van Gibralfaro ervoor dat koning Ferdinand van Aragon II (1452-1516) drie maanden later het kasteel in handen kreeg. Hij maakte van de Gibralfaro-berg direct zijn residentie en sindsdien staat de heuvel met zijn kastelen op het wapenschild van Malaga.

Half millennium
Waar de meeste Moorse gebouwen simpelweg werden overgenomen of verbouwd moesten veel moskeeën het ontgelden in het hernieuwde christelijke Iberia. Zo staat de oudste kerk van Malaga op de plek van een verwoeste moskee, net als de kathedraal van de stad. Na een periode van 781 jaar duurde het dan ook bijna een half millennium voordat het eerste nieuwe islamitisch gebedshuis werd geopend en een nieuwe imam werd aangesteld in Spanje. Die eer viel te beurt aan sjeik Allal Ahmed Bachar, imam van de Abdulaziz-moskee in Marbella. Zesendertig jaar later leidt hij nog steeds het gebed in deze moskee. De eerste dag als imam in de zuidelijke Spaanse stad herinnert Bachar zich nog goed als een dag van geluk en liefde. ‘Het voelde belangrijk, omdat de islam hier ruim negenhonderd jaar geschiedenis heeft.’ De man was eerder imam in een Brusselse moskee die ook werd gefinancierd door het Saoedische koningshuis. Ondanks dat het gebedshuis wordt gefinancierd met deze oliedollars volgt Bachar naar eigen zeggen de malikitische stroming van de islam en niet het Saoedische wahabisme. ‘Ik heb koning Salman kunnen overtuigen dat deze vorm historisch gezien beter bij Andalusië past’, verklaart de imam daarover.

Professor Islamic studies Jorgen Nielsen schrijft echter in Yearbook of Muslims in Europe, volume 5 dat er in 1981 nauwelijks een islamitische gemeenschap was in Marbella. De moskee met ruimte voor zo’n vierhonderd personen zou dan ook vooral gebouwd zijn voor de enorme entourages van de Saoedische royals in Marbella. De badplaats is en was een geliefd vakantieoord van de jetset en dus ook van de familie Saoed. Deze liefde is vanwege het exorbitante koopgedrag van deze ‘nieuwe’ Moren overigens geheel wederzijds. Toen koning Fahd in 2005 overleed hield de stad drie dagen van officiële rouw.

Saoedische invloed of niet, de sfeer komt tijdens het middaggebed erg relaxed en open over. Een handvol mannen bidt in de ruimte terwijl een klein meisje de trap vlakbij het spreekgestoelte gebruikt als glijbaan. Ook filmen en fotograferen is geen probleem en wordt zelfs aangemoedigd. Volgens medewerker Moad is één van de aanwezige mannen in de ruimte zelfs een katholiek die het fijn vindt om mee te bidden met de moslims. ‘Zoals je ziet, dit is een huis van God en iedereen is hier welkom. De profeet Mohammed nodigde ook christenen en joden uit in de moskee.’ Een interview met de christelijke man blijkt helaas niet mogelijk, omdat dat gevoelig zou liggen binnen zijn persoonlijke omgeving.

Nadat het gebed is afgelopen en Bachar zijn djellaba heeft ingewisseld voor een maatpak is het tijd voor thee in de openbare bibliotheek van de moskee. Hier zijn niet alleen vertalingen te vinden van de Koran, maar ook informatie over onder meer Saoedi-Arabië, Israël en Andalusië. Op de toonbank staat prominent een foto van Bachar samen met paus Franciscus. Tijdens het gesprek laat de imam meermaals merken dat hij zich ongerust maakt over de toenemende intolerantie tussen moslims en andere gelovigen. ‘Mohammed, Jezus, Abraham, ze hebben allemaal dezelfde boodschap van liefde en vrede.’ Zelf probeert Bachar zo veel mogelijk het goede voorbeeld te geven. Zo maakte hij samen met de bisschop van Malaga publiekelijk een vuist tegen terrorisme. Dankzij deze aanpak is de moskee volgens de imam de afgelopen decennia een vertrouwd onderdeel geworden van de luxe buitenwijk waarin deze ligt. Als bewijs daarvan wijst Bachar naar de bloemen op tafel die geschonken zijn door buurtbewoners.

Of dat alles niet wat hypocriet is van een man die wordt ondersteund door een regime met een vrij vernietigend track record op het gebied van tolerantie? Bachar erkent dat de moslimwereld in zijn geheel meer mee kan doen in de vaart der volkeren. De staat van de oemma noemt hij dan ook ‘ronduit onwetend en arm’. Ook moslims in het Westen mogen van de imam een stapje extra zetten. ‘De Arabische gemeenschap in Europa is te weinig geïntegreerd binnen de cultuur van de landen waarin ze leven.’ Oorlogen in het Midden-Oosten en de opkomst van islamitisch geïnspireerd terrorisme worden volgens Bachar echter niet veroorzaakt door religie, maar door concurrentie van grote landen onderling. Ook megacorporaties spelen daarbij volgens hem een kwalijke zaak. ‘Ik bid elke dag tot God dat de multinationals hun gedachten over de wereld zullen veranderen.’ Een oplossing voor een betere wereld heeft de religieuze voorganger natuurlijk ook. ‘De samenleving heeft meer moskeeën, kerken en synagogen nodig. Het gaat erom dat de boodschap van vrede en liefde wordt verspreid.’

Vlog van Freek de Swart over zijn trip door Andalusië: