De gelijkenissen tussen de jaren dertig, de tijd van Simone Weil, en nu worden steeds duidelijker. Frits de Lange schreef een nieuw boek over de Franse filosoof. ‘Ze was messcherp in haar analyses van macht.’

Frits de Lange noemt de belangstelling die er is voor het leven en denken van Simone Weil opvallend. Hij publiceerde afgelopen maand het boek In alles tot het uiterste over de Franse filosoof, die slechts vierendertig jaar werd.

Jaren geleden schreef de emeritus hoogleraar ethiek ook al een boek over ‘de sterke, onafhankelijke vrouw die scherp nadacht over de tijd waarin ze leefde’, maar dat sloeg veel minder aan.

Volgens De Lange is haar actualiteit nu veel duidelijker, omdat onze samenleving steeds meer begint te lijken op die van de jaren dertig – de tijd waarin Weil volwassen werd en het nationaalsocialisme opkwam. ‘Veel mensen zien parallellen tussen toen en nu: de opmars van autoritaire leiders zoals Trump en Wilders roept vergelijkingen op met de dreiging die Weil meemaakte.’

In wat voor tijd leefde ze?

‘Simone Weil werd in 1909 geboren in Parijs en stierf in 1943 in Londen, in ballingschap. Als Joodse vrouw moest ze tijdens de oorlog vluchten uit Parijs, samen met haar ouders en broer. Via Marseille en New York kwam ze uiteindelijk in Londen terecht, waar ze bureauwerk verrichtte voor het Franse verzet onder generaal De Gaulle. Daar schreef ze over de wederopbouw van Frankrijk na de oorlog. Maar Weil zorgde erg slecht voor zichzelf: ze at nauwelijks en ontwikkelde tuberculose, waaraan ze uiteindelijk overleed.’

‘Ze zag macht als een natuurwet die lijkt op zwaartekracht’

Simone Weil is bekend om haar scherpe politieke analyses, vertelt De Lange. ‘Ze had een sterk rechtvaardigheidsgevoel en zette zich in voor de arbeidersklasse, ondanks haar eigen gegoede afkomst – haar vader was arts en ze had gestudeerd aan een elite-universiteit in Frankrijk.

‘Al in 1932 verbleef ze zes weken in Berlijn om het nationaalsocialisme van dichtbij te bestuderen. Daar raakte ze teleurgesteld in de socialistische en communistische partij, die niet opgewassen zijn tegen Hitler. Vanaf dat moment verloor ze haar geloof in maatschappelijke vooruitgang.’

Weil was messcherp in haar analyses van macht, zegt De Lange. ‘Ze zag macht als een natuurwet die lijkt op zwaartekracht: als macht niet wordt tegengewerkt, leidt dat onvermijdelijk tot de verplettering van zwakken. Haar bijna cynische conclusie was dat iedereen die macht heeft, die ook zal gebruiken om nog méér macht te krijgen. Daarom vond ze het essentieel om tegenmacht te organiseren.’

Hoe ziet die tegenmacht eruit?

‘Volgens Weil hoeft tegenmacht niet altijd met geweld te worden geboden. Een samenleving kan bijvoorbeeld massaal weigeren mee te gaan in een onderdrukkend systeem. Ze gebruikt het beeld van de hefboom, als je die maar slim genoeg plaatst kan het machtsoverwicht opgeheven worden’, vertelt De Lange.

‘Ze had aanvankelijk gehoopt dat de arbeidersbeweging – geïnspireerd door Karl Marx – die tegenmacht zou vormen. Maar in de jaren dertig zag ze hoe de communistische beweging zich onder invloed van Moskou aan Stalin onderwierp en weigerde samen te werken met de sociaaldemocraten tegen Hitler. Dat was voor haar een keerpunt: we redden het niet.

‘In 1936 sloot ze zich, net als heel links Europa, aan bij de strijd tegen Franco in de Spaanse Burgeroorlog. Aan haar rol als vrijwilliger kwam abrupt een einde toen ze per ongeluk in een pan met hete olie stapte en gewond raakte.’

Religieuze ervaringen

In de jaren 1936 en 1937 had Weil een aantal religieuze ervaringen, zegt De Lange. ‘Ze zag een nieuwe vorm van tegenkracht, iets wat zij het licht noemde – een kracht die in staat is om de zwaartekracht van macht te weerstaan. Ze gebruikte het beeld van een plant die naar het licht groeit en vond dat mensen zich op dezelfde manier moesten openstellen.’

‘Ook als je de wereld niet kunt veranderen moet je haar toch liefdevol aanvaarden’

‘Wat die religieuze ervaringen precies inhielden, heeft ze nooit volledig onthuld. Maar ze beïnvloedden haar diep en brachten haar dichter bij de mystiek. Na haar dood werd haar dagboek uitgegeven als Wachten op God, wat haar postuum beroemd maakte. Ze zag een voortdurende strijd tussen goedheid en de verpletterende kracht van macht. Die tegenstelling loste zich nooit volledig op in haar denken.’

Uiteindelijk vervangt Weil haar activisme voor aanvaarding, zegt Frits de Lange. ‘Ook als je de wereld niet kunt veranderen moet je haar toch liefdevol aanvaarden zoals ze is, was haar gedachte.’

Diepe menslievendheid

In zijn boek vergelijkt De Lange Weil met Etty Hillesum, de Joodse schrijfster die eveneens een spirituele ontwikkeling doormaakte en een diep empathisch vermogen had. Beiden stierven in de oorlog, terwijl ze hun dood hadden kunnen voorkomen. Hillesum weigerde onder te duiken, omdat ze het lot van haar volk wilde delen. Weil hongerde zichzelf uit, een patroon dat ze al in haar jeugd had ontwikkeld. ‘Ze at niet meer dan een werkloze arbeider kon betalen en weigerde in Londen meer te eten dan een Londenaar met zijn voedselbonnen kon krijgen’, zegt De Lange.

Die combinatie van grootsheid, diepe menslievendheid en zelfdestructie was fascinerend en tragisch tegelijk. Ook Simone de Beauvoir, haar tijdgenoot in Parijs, was onder de indruk van Weil. Ze vond haar een beetje een rare vrouw, maar ‘met een hart dat klopte door het hele universum.’

Een bekende anekdote illustreert dit, zegt De Lange. ‘Terwijl De Beauvoir op een zonnige lentedag door de Jardin du Luxembourg wandelde, stormde Weil op haar af, volledig ontzet: ‘Weet je wel dat er in Shanghai op arbeiders wordt geschoten?’ Ze leefde zonder filters en liet de hele wereld en het lijden van anderen bij zich binnenkomen. Uiteindelijk bezweek ze eraan.´

Frits de Lange, In alles tot het uiterste. Het leven en denken van Simone Weil, Ten Have, 192 blz., €22,99