Moet Keti Koti, de jaarlijkse herdenking en viering van de afschaffing van de slavernij, een nationale vrije dag worden zoals Bevrijdingsdag? De Kanttekening legt die vraag voor aan Fati Benkaddour, Camiël Kesser en Fazle Shairmahomed. ‘Waarom moet dit überhaupt een discussie zijn?’

Voor deze nieuwe generatie Nederlanders, geboren en getogen in Nederland, is een antikoloniale houding vanzelfsprekend en is de huidige discussie een teken dat Nederland groeit. Antiracismecoördinator Rabin Baldewsingh nam vorig jaar al een voorschot op de discussie. Volgens hem is het moment daar: ‘Er is weinig aandacht voor ons slavernijverleden terwijl er eigenlijk zo veel te vertellen is. Ik wil graag dat heel Nederland betrokken is bij deze herdenking, niet alleen de Afro-Caribische gemeenschap’, zei hij toen.

De Marokkaans-Nederlandse docent en therapeut Fati Benkaddour hield vorig jaar een ‘afscheidsinterview’met Zwarte Piet en schrijft voor opiniesite Joop over racisme en kolonialisme. Voor haar is het antwoord op de vraag, of Keti Koti een vrije dag moet worden, duidelijk. ‘Waarom moet dit überhaupt een discussie zijn? Zijn er mensen onheus bejegend, onmenselijk behandeld, verkracht en vermoord? Is Nederland de dader? Ja. Herdenk dan je fout, punt,’ vertelt ze. ‘Door Keti Koti in de meningenoorlog te sleuren, ontkent men opnieuw de autonomie en waardigheid van de andere mens. Van de slachtoffers in dit geval. Zo blijft de destructieve symbiose van het kolonialisme in stand.’

De Surinaams-Nederlandse podcastmaker Camiël Kesser is actief voor de onderzoeksgroep Sociale Rechtvaardigheid en Diversiteit van de Amsterdamse Hogeschool voor Kunsten. Hij gelooft in ‘openheid voor verandering’ en stoort zich aan de discussie: ‘Soms maken we in Nederland situaties te politiek gekleurd en ingewikkeld. Waarom wordt de vrijheid van de een anders gewaardeerd dan de ander? Vanuit mijn oogpunt delen Nederland en Suriname een gezamenlijke geschiedenis. Net zoals vrije dagen en feesten inzake de Tweede Wereldoorlog, zou Keti Koti als vrije dag niet meer dan terecht zijn.’

Bij zijn vorige werkgever mocht Kesser vrije dagen naar wens inruilen. ‘Had je niet zoveel met Suikerfeest, wissel het dan met Keti Koti. Vond je Bevrijdingsdag niks, wissel die met het Suikerfeest. Dat is in mijn ogen ook een goeie optie. Hierbij faciliteer je de verschillende groepen die samenleven in Nederland.’

De Surinaams-Hindostaanse kunstenaar Fazle Shairmahomed investeert zijn tijd vooral in zijn eigen ‘community’. Voor hem is het evident dat 1 juli een nationale vrije dag moet zijn. De discussie is al lang passé. ‘De mensen met wie ik werk zijn namelijk best woke. Iedereen gaat er zelfs vanuit dat ik heel druk ben rondom 1 juli, en is daar dus ook gevoelig voor. Ik spreek natuurlijk vanuit een hele specifieke beleefde realiteit.’

Dat neemt voor hem niet weg dat hij het ‘geweldig’ vindt dat er zoveel initiatieven zijn met ruimte voor dialoog. ‘Parallel daaraan loopt voor mij ook de 150-jarige migratie van Hindostanen naar Suriname. Terwijl de slavernij eindigde, begon de contractarbeid, de gedwongen arbeidsmigratie van Surinaamse Hindostanen. Hierover zijn mooie events georganiseerd dit jaar, bijvoorbeeld de samenwerking tussen het Sarnami-huis in Den Haag en de Keti-Koti dialoogtafel. In verschillende steden, Amsterdam, Den Haag, Utrecht en Rotterdam zijn er specifiek dialoogtafels tussen Afro-Surinamers en Surinaamse Hindoestanen geweest. Ik vind het mooi hoe deze verbindingen steeds meer worden gemaakt. Ja, ik voel maatschappijbreed zeker een groeiende interesse in het onderwerp. Maar nogmaals: ik ben me bewust dat ik vanuit een bepaalde bubbel praat. Ik heb zelf gewoon een strategie gecreëerd, dat ik met mensen wil zijn die voor mijn community zijn, en dat ik ook daar mijn tijd en energie investeer.’

Nederlanders als daders

Shairmahomed heeft ook een mening over de doorwerking van de slavernijgeschiedenis in het heden, die door sommigen wordt ontkend. Hij vindt dat een belangrijke reden om mensen te blijven informeren en ergert zich aan mensen die zeggen dat niet zo te voelen. ‘Zo van: het is al zo lang geleden. Want voor mij voelt dat weer bijna als een ontkenning van de geschiedenis. Hoezo geen doorwerking? Wat is dan de basis van historiciteit en dat we überhaupt over geschiedenis praten? Het is interessant hoe er een soort cognitieve dissonantie optreedt als het aankomt op de koloniale geschiedenis. Bij de Tweede Wereldoorlog spreekt iedereen van een vanzelfsprekende doorwerking in het heden. Er is nog steeds jodenhaat, zegt men. Maar is er dankzij het koloniaal verleden dan geen racisme? Aan sommige mensen moet je uitleggen dat racisme daar een directe uitkomst van is. Als je het aan mij vraagt is het hele concept van de natiestaat, een zeer gewelddadige uitkomst van kolonialisme.’

Kesser denkt dat een afwijzende houding tegenover Keti Koti verbonden is met het ontbreken van blik op onze geschiedenis waarin oog is voor het feit dat Nederlanders soms de daders zijn. ‘Daarom is ook de manier waarop we Dodenherdenking en Bevrijdingsdag vieren mijns inziens hypocriet. Het lijkt op die dagen alsof Nederland en Nederlanders alleen maar slachtoffer waren, terwijl er ook genoeg nazi-sympathisanten hebben meegeholpen en meegewerkt. Omdat veel Nederlanders in de oorlog slachtoffer waren, is deze dadersgeschiedenis makkelijker te verbloemen dan bij de slavernij, waarin het ontegenzeggelijk is dat Nederlanders als dader aangewezen kunnen worden. Daarom is de impact van de collectieve herinnering aan Keti Koti te veel tegen het zere been van de Nederlandse staat.’

Hertraumatisering

Benkaddour denkt dat de meningenstrijd waar de Keti Koti discussie ‘elke keer weer’ op uitdraait een afweermechanisme is. ‘Door achter een rationele discussie te schuilen, blokkeren Nederlanders de toegang tot het diepere emotionele brein dat schuld voelt. Immers, je hebt iets verschrikkelijks gedaan als volk. Dus liever verzanden witte Nederlanders in afweermechanismen en wijzen ze degenen die hen ermee confronteren af, want anders moeten ze dat schuldgevoel doorvoelen. Dat dadertrauma wordt echter niet opgeheven door ontkenning en bagatellisering. Het hertraumatiseert de nazaten van de slachtoffers.’

Ook dat proces van hertraumatisering werkt nog door in Nederland, zegt Benkaddour. ‘Het racistische systeem waarop Nederland haar structuren heeft kunnen bouwen, bestaat nog steeds. De witte gevestigde orde gaat tot op de dag van vandaag op dezelfde voet verder: met segregatie op het gebied van woningen, financiën, stageplaatsen en sollicitaties. En er bestaat ook emotionele en psychologische segregatie. De gevolgen van de het racistische kolonialisme zijn in Nederland voor alle mensen van kleur te voelen.’

Kesser denkt dat er altijd verschil van perspectief zal blijven. ‘De een spreekt vanuit emotie, de ander vanuit ratio, en weer een ander vanuit verkeerde informatie of vanuit activisme. Hierdoor kunnen sommige woorden totaal andere betekenissen krijgen, waardoor men niet naar elkaar luistert en elkaar ook niet begrijpt. Dit komt allemaal door de tijd, en de onwetendheid over welke systemen van de slavernij nog terug te vinden zijn in het hedendaagse leven. Mensen ervaren in Nederland voornamelijk voordelen, maar weten niet meer hoe we hier gekomen zijn. Hierdoor kan het wrang voelen om dat opnieuw te onderzoeken. Maar zelfonderzoek is belangrijk om te weten wie we zijn en waar we vandaan komen. Daarom is Keti Koti belangrijk, als herinnering aan waar we onze welvaart en vrijheid aan te danken hebben – aan ongelijkheid en onvrijheid van anderen dus.’

Benkaddour appt na het interview nog een kritisch meme over witte mensen die vinden dat er te veel aandacht is voor het slavernijverleden. ‘Why do they have to shove it in my face?’, vraagt iemand zich daarin af. Het antwoord: ‘Translation: I like it better when you were invisible and I could pretend that you did not exist.’ Benkaddour vindt dat ironisch. ‘Dit zijn precies dezelfde mensen die willen dat ik een leven lang mijn excuses aanbied voor ISIS en 9/11.’

Keti Koti in Utrecht

De Kanttekening sprak ook Stevie Nolten, fractievoorzitter van Utrecht Bij1. Ook zij wil dat 1 juli een vrije dag wordt voor iedereen: ‘Het gaat immers om de gedeelde geschiedenis van de slavernij. Een vrije dag biedt ruimte voor waardige collectieve herdenking en viering. De fractie van Utrecht BIJ1 heeft van 1 juli al een vrije dag gemaakt. Sowieso is het belangrijk dat we op inclusieve wijze met de vrije dagen omgaan. Ook al loopt het systeem daarin achter. De christelijke feestdagen hoeven daarin niet leidend te zijn, een vrije dag op Keti Koti is dan ook een belangrijke aanvulling. Dit jaar gaan we samen met de fractie op 1 juli naar de onthulling van het Utrechtse slavernijmonument in het Griftpark, want ook in onze stad zijn er talloze sporen van de slavernij te vinden. Het is belangrijk dat we ook een fysieke plek hebben in de stad die ons en volgende generaties hieraan herinnert.

Nolten meldt dat de BIJ1-fractie op 30 juni vorig jaar gezamenlijk bij de Utrechtse Keti Koti herdenking aanwezig was. ‘De dag erna waren we dus vrij.’

Op 1 juli herdenken we dat de slavernij in Suriname en op de voormalige Nederlandse Antillen 150 jaar geleden feitelijk is afgeschaft. De afgelopen jaren publiceerde de Kanttekening regelmatig over het Nederlandse slavernijverleden. Welke artikelen zijn nu echt de moeite waard om nog een keer te lezen?

Sylvana Simons: ‘Dit gaat vooral bij witte mensen pijn doen’

De leider van de politieke partij BIJ1 reageerde positief op de excuses van Mark Rutte, maar we zijn er nog lang niet, vertelde ze in een groot interview aan de Kanttekening. ‘Wat mij blij maakt is dat we midden in een bewustwordingsproces zitten, van pijn, erover praten, ongemak. We moeten hier niet overheen springen of eromheen lopen. Het is een proces waar verschillende partijen hun weg in moeten vinden. Ik ben blij met al die verwarring die er nu is, want dat is een teken dat we hier goed mee bezig zijn. Dit proces gaat veel pijn doen, vooral bij witte mensen. Zij moeten het verleden eerlijk onder ogen zien en ook verantwoordelijkheid nemen. Zoals N.E.R.D. en Rihanna al , zongen: ‘The truth will set you free, but first, it’ll piss you off.’’’

‘Het slavernijverleden zit in mij’

Mariska Jansen, onze huidige eindredacteur, interviewde in 2017 Mercedes Zandwijken. Zij is de oprichter van de Keti Koti Tafels. Ze pleitte in dat interview voor psychische zorg, naast herstelbetalingen, en maakte de vergelijking met hoe na de Tweede Wereldoorlog voor Joden is gezorgd: ‘Joden mochten tegen vergoeding in psychotherapie. Ook de derde generatie maakt daar nog gebruik van. In de zwarte gemeenschap worden ook nog steeds trauma’s doorgegeven. Dat heeft een verwoestende werking op hoe zwart en zwart en zwart en wit met elkaar omgaat. Ik zou het heel erg aanmoedigen als er een instituut voor geestelijk maatschappelijk werk voor zwarten zou komen.’

Karwan Fatah-Black: ‘Meer ruimte voor zwarte verhalen’

Een andere criticus is historicus Karwan Fatah-Black, universitair docent aan de Universiteit Leiden. Tayfun Balcik interviewde begin 2022 voor de Kanttekening de historicus Karwan Fatah-Black. Hij stelt dat er meer ruimte moet komen voor zwarte verhalen in de strijd tegen slavernij. Denk hierbij aan Tula, de leider van de grote slavenopstand op Curaçao. De historicus vindt ook dat de witte reactie op het slavernijverleden, ‘wij zijn onschuldig’, maar vreemd is.

Fatah-Black bekritiseert verder de emeritus-hoogleraar Piet Emmer en de historicus Hen den Heijer. Zij zouden met hun boeken bijdragen aan witte ‘identiteitspolitiek’. Emmer is het oneens met deze kritiek en verwijt Karwan Fatah-Black in een ingezonden reactie activisme. In januari 2018 lag Fatah-Black ook al met Emmer en Den Heijer in de clinch, toen ze alle drie werden geïnterviewd door de Kanttekening. Emmer beschuldigt in dit interview Karwan Fatah-Black van het manipuleren van cijfers over slavernijtransporten, om zo de slavenhandel groter te maken dan die in werkelijkheid was. Fatah-Black op zijn beurt stelt dat Emmer geen historicus van de cijfers is.

Vlissingen biedt geen excuses aan

Nederland, maar ook steden als Amsterdam, Rotterdam, Utrecht en Den Haag hebben excuses aangeboden voor het slavernijverleden. Vlissingen echter niet. Dat is opmerkelijk, omdat het Zeeuwse stadje in de achttiende eeuw, in de woorden van historicus Gerhard de Kok, ‘het meest gespecialiseerde slavenstadje van Europa’ was. Ewout Klei sprak met De Kok en met oud-gemeenteraadslid Angelique Duijndam, die al jarenlang ijvert voor excuses.

Ook Groningen deed mee aan de slavernij

Was de slavenhandel een Hollands en Zeeuws onderonsje? Zeker niet. Een expositie in Groningen liet in 2022 zien hoe die stad en provincie betrokken was bij het slavernijverleden. De culturele manifestatie Bitterzoet erfgoed maakte dit in Groningen zichtbaar. Er waren bij de expositie in het hoge noorden enkele gruwelijke objecten te zien, zoals een halsband ‘die verhinderde dat mensen konden weglopen of rusten’.

Actie voor behoud van een begraafplaats op Sint-Eustatius

Een markante rol in het Nederlandse slavernijdebat speelt de Caribische activist Kenneth Cuvalay, geboren en getogen op Sint-Eustatius. Hij maakt zich hard voor het behoud van de begraafplaats Golden Rock op het eiland, waar tot slaaf gemaakten begraven liggen. Ook voert hij in Tilburg – waar Cuvalay nu woont – actie tegen het volgens hem racistische standbeeld van de katholieke missionaris Peerke Donders. Over beide strijdpunten werd hij geïnterviewd door de Kanttekening.

Cuvaly vindt de slavernijgeschiedenis bovendien te Surinaams. ‘Het is beschamend om 160 jaar na de wettelijke afschaffing van de slavernij in de voormalig Nederlandse koloniën in ‘de West’, nu ineens overal te horen en te lezen dat het 150 jaar geleden is’, aldus Cuvalay. ‘Natuurlijk weten we van de tien jaar staatstoezicht in Suriname en dat daarom vaak over afschaffing van de slavernij in 1873 wordt gesproken in plaats van 1863. Maar er bestond geen staatstoezicht op Curaçao, Aruba, Bonaire, St. Maarten, St. Eustatius en Saba en het kan niet dat de geschiedenis van ruim een half miljoen Antillianen dan maar wordt weggemoffeld.’

Keti Koti tijdens corona en BLM

In 2020 was alles anders dan anders. Ook de herdenking van het slavernijverleden tijdens Keti Koti op 1 juli. Linda Nooitmeer, voorzitter van het Nederlands Instituut Slavernijverleden en Erfenis (NiNsee) vertelde – uiteraard via Zoom – over de herdenking in een leeg Oosterpark, met slechts negen genodigden. Mercita Coronel interviewde haar voor de Kanttekening. Maar het was ook de tijd van de grote Black Lives Matter-demonstraties na de moord op George Floyd. In deze turbulente situatie was Nooitmeer blij met de aandacht voor slavernij en racisme: ‘De roep om verandering komt niet alleen van mensen met Afrikaanse roots, maar is veel breder. Ik ben blij met deze medestanders. Dat is hoopvol voor Nederland.’

Herstelbetalingen: ‘Elke nazaat 40.000 euro’

Nederland bood op 19 december vorig jaar excuses aan voor de slavernij. Sommige zwarte organisaties waren kritisch hierover. Niet alleen vanwege de timing – de voorkeur ging uit naar 1 juli 2023 – maar ook omdat ze onvoldoende zouden zijn gehoord. Een van deze zwarte organisaties is de zwarte partij Ubunto Connected Front (UCF). Voorzitter Regillio Vaarnold vertelde de Kanttekening dat de overheid 40.000 euro moet overmaken aan elke nazaat van tot slaaf gemaakten, als voorschot. ‘Pas dan zijn we bereid om te praten over excuses.’ Dit, nogal explosieve, interview door Ewout Klei werd opgepikt door diverse media.

Het panel van de Kanttekening legden we ook de vraag voor of er na de excuses herstelbetalingen moeten komen voor de slavernij. ‘Herstelbetalingen moeten ook naar het bestrijden van kansenongelijkheid hier in Nederland gaan en naar het onderwijs over het verleden’, aldus Leontine Vreeke. Ze is ook voor nieuwe geschiedenisboeken die het eerlijke verhaal moeten vertellen over de zogenaamde ‘Gouden Eeuw’ en de ‘VOC-mentaliteit’. Ook kan de Nederlandse overheid volgens haar investeren in projecten voor meer inclusie en moet er geld naar Surinaamse en Antilliaanse culturele instellingen in Nederland gaan, om op die manier het slavernijverleden in deze samenleving een goede plek te geven. ‘Het zou een goed begin zijn als 1 juli een nationale feestdag wordt.’

Suikerland vertelt over slavernij vanuit kindperspectief

‘Ik ben opgegroeid in een wereld waarin zwarte mensen niet de beste positie hadden’, vertelt Henna Goudzand Nahar. Haar boek Suikerland gaat over het meisje Esi, haar broertje Yaa en hun slaaf Lano, die in Afrika worden geroofd en naar de West-Afrikaanse kust worden gebracht om als slaaf verkocht te worden. ‘Dat juist Afrikanen hen roven, daar zijn de kinderen helemaal verontwaardigd over’, vertelt Goudzand. Haar boek heeft een duidelijk doel: ‘Ik wilde onderzoeken hoe Afrikanen met elkaar omgingen.’

‘Rotterdam zat tot over haar oren in slavernij’

Rotterdam is niet alleen tegenwoordig een wereldstad – dat is al eeuwen zo, en als het om slavernij gaat heeft dat ook een keerzijde. Anne-Rose Hermer interviewde Alex van Stipriaan, die in 2020 het boek Rotterdam in slavernijschreef. Van Stipriaan merkt in dat interview op dat ook de christelijke kerken hun rol speelden in het macabere systeem van slavernij en slavenhandel: ‘Er waren predikanten die slavernij goedkeurden. Het was de straf van God voor de nakomelingen van Cham, vanwege het bespotten van Noach. Andere dominees predikten juist het tegendeel.’

Tegenwoordig herdenkt ook Rotterdam jaarlijks de slavernijgeschiedenis. En de Kanttekening is daar bij, bijvoorbeeld in 2021. ‘De hemel huilt met ons mee’, zei burgemeester Ahmed Aboutaleb toen. Ewout Klei sprak diverse aanwezigen, waaronder Tygo (32) die op z’n Rotterdams pleitte voor geen woorden, maar daden: ‘Woorden doen niet zo veel. Het gaat om daden. Nederland moet het racisme van nu aanpakken.’