De tweede ronde van de Turkse presidentsverkiezingen, zondag 28 mei, zijn van doorslaggevende betekenis, niet alleen voor Turkije maar ook voor Europa. De kernpunten van deze verkiezingen zijn de manier waarop het land omgaat met de vluchtelingensituatie en de gevolgen van de verkiezingsuitslag voor de relatie van Turkije met de EU. Terwijl de dag van de stemming nadert, is Turkije verwikkeld in een hevig getouwtrek om de vier miljoen Syrische vluchtelingen, een strijd die diepe kloven in de samenleving en het politieke apparaat blootlegt.

Kemal Kilicdaroglu, de kandidaat van de oppositie, heeft een ferm standpunt ingenomen over het vluchtelingenvraagstuk. Als hij de verkiezingen wint dan, zo belooft Kilicdaroglu, zullen de vluchtelingen over twee jaar, of eerder, teruggestuurd worden naar hun eigen land. Deze retoriek wijkt af van zijn vorige verklaring, waarin de seculiere presidentskandidaat beloofde vluchtelingen terug te sturen zodra hij was aangetreden. Zijn nieuwe standpunt duidt wellicht op een erkenning van de complexiteit van de kwestie, aangezien veel van deze personen geen wettelijke vluchtelingenstatus hebben. Dit komt omdat Turkije in 1951 een voorbehoud gemaakt heeft bij de ondertekening van het VN-Vluchtelingenverdrag. Het land erkent alleen mensen uit Europa als vluchteling, niet mensen uit het Midden-Oosten.

Het vluchtelingenvraagstuk is in Turkije ook een verzamelpunt geworden voor extreemrechts. Umit Ozdag, de leider van de extreemrechtse Overwinningspartij, heeft met Kilicdaroglu onderhandeld over een protocol om vluchtelingen ‘indien nodig met geweld’ binnen ‘een jaar’ naar huis te sturen. De overeenkomst moet echter nog worden afgerond.

‘Turkije kampt met een massale toestroom van vluchtelingen, niet alleen uit Syrië maar ook uit Afghanistan en andere landen’

Ook zittend president Recep Tayyip Erdogan wil het vluchtelingenvraagstuk aanpakken, zij het op een meer gematigde manier. In een interview met TRT Haber verklaarde de president dat binnenkort een routekaart voor de veilige terugkeer van vluchtelingen wordt opgesteld, met als doel nog eens een miljoen Syriërs terug te sturen naar hun vaderland. Turkije heeft eerder al 450.000 Syriërs gerepatrieerd, wat wijst op een verschuiving in het regeringsbeleid.

De kwestie heeft echter vele facetten, zoals blijkt uit de woorden van Mevlut Cavusoglu. De minister van Buitenlandse Zaken erkende de repatriëringsinspanningen, maar wees ook op de bijdrage van vluchtelingen aan de arbeidsmarkt, met name in de landbouw. Hiermee wees hij op de mogelijke schadelijke economische gevolgen van het massaal terugsturen van Syrische vluchtelingen.

Even los van alle politieke retoriek gaat het hier om een complex vraagstuk. Turkije kampt met een massale toestroom van vluchtelingen, niet alleen uit Syrië maar ook uit Afghanistan en andere landen. Ondanks repatriëringsinspanningen blijven er veel meer vluchtelingen in Turkije dan er worden teruggestuurd.

De uitslag van de presidentsverkiezingen op 28 mei en de daaropvolgende aanpak van de vluchtelingensituatie zullen daarom verstrekkende gevolgen hebben voor de EU. Turkije speelt een sleutelrol bij het beheersen van de vluchtelingencrisis die Europa de afgelopen jaren heeft overspoeld. Een verschuiving in het Turkse vluchtelingenbeleid kan tot een nieuwe migratiegolf naar Europa leiden, waardoor het beheer van de vluchtelingensituatie door de EU zelf op de helling komt te staan. De EU kijkt daarom angstig toe, in het besef dat de wind van verandering in Turkije een storm naar de Europese kusten kan brengen.

Kortom, de komende Turkse verkiezingen zijn een beslissende gebeurtenis voor Turkije zelf, voor de vluchtelingen die in het land wonen en voor de aangrenzende Europese Unie. De retoriek rond de vluchtelingensituatie heeft diepe maatschappelijke en politieke tegenstellingen in Turkije blootgelegd, maar de realiteit van de situatie vraagt om een genuanceerde aanpak. Of Turkije een toevluchtsoord blijft voor mensen die oorlog en vervolging ontvluchten of zijn grenzen sluit, hangt af van de uitslag van komende zondag. Ook de EU moet zich voorbereiden op mogelijke veranderingen in de houding van Turkije en strategieën ontwikkelen om doeltreffend te reageren. De storm nadert en het effect ervan zal tot ver buiten de Turkse grenzen voelbaar zijn.

Een vriendin die haar stem wilde uitbrengen voor de Turkse presidentsverkiezingen durfde dat niet alleen. Eigenlijk zou ze met een kennis gaan. Maar die bleef toch maar thuis. Die kennis steunt oppositiekandidaat Kemal Kilicdaroglu, maar de kans dat hij wint van de huidige president Recep Tayyip Erdogan is te klein. Stemmen had daarom volgens haar geen zin. Vandaar dat die vriendin mij meevroeg.

Ik twijfelde. Als geboren en getogen Hagenaar, want dat is die vriendin, hoor je je mijns inziens niet te bemoeien met de uitslag van een verkiezing elders. Toch ging ik mee.

We parkeerden de auto. Voor ons stapten een man en drie vrouwen, allen waarschijnlijk in de zestig en een hoofddoek om, juist in. Zij hadden net gestemd. Die kiezen sowieso voor Erdogan, grapte die vriendin. Erdogan-minnenden denken niet, zo zei ze: ik blijf thuis omdat hij toch wint, dus wat maakt mijn stem uit, of dat het ongepast is om te stemmen, zij niet, nee, zij huppelen, met opgeheven hoofd, naar het stembureau.

‘Eigenlijk heb ik me nooit bemoeid met de Turkse politiek’

In de stoet, onder wapperende Turkse vlaggen, kreeg ik spijt dat ik mijn kimlik, Turkse identiteitskaart, niet mee had gebracht. Die vriendin zei het nog.

Eigenlijk heb ik me nooit bemoeid met de Turkse politiek. Ik lees er slechts soms een artikel over. Maar in het openbaar zeg ik niets en nooit heb ik er wat over geschreven. Hoe laf het ook is: ik durf het niet.

Het was daarom verrassend om de afgelopen tijd een paar keer gevraagd te worden om op de radio wat te zeggen over de verkiezingen aldaar. Voor de redacteuren, zo vermoed ik, was het feit dat ik geboren ben in Turkije al voldoende om te vertellen over de Turkse politiek en samenleving. Dat verklaart waarom af en toe publicisten zonder expertise op televisie en de radio verschijnen.

Om het stembureau in te mogen moest je je Turkse identiteitskaart laten zien. Ook als je niet ging stemmen. Ik pakte een flesje Ayran en wachtte buiten op die vriendin. Een oudere dame met een pet – rood en in het wit een maan en ster – waggelde voorbij. Ook die heeft vast Erdogan gestemd, dacht ik bij mezelf. Zij ook, die ook en zij. Een vooroordeel, uiteraard. In ieder geval stempelt de meerderheid van de Turkse-Nederlanders die stemt ‘evet’ bij de foto van Erdoğan.

Tegenover de wapperende vlaggen vroeg ik me af of het nou mooi of wrang is dat als je van een democratische rechtsstaat geniet je een ander niet hetzelfde hoeft te gunnen.

Het was een klein berichtje van CNN over Shireen Abu Akleh, de gerenommeerde Palestijnse journaliste die deze maand een jaar geleden werd doodgeschoten bij Jenin. Het trok nauwelijks aandacht. En met recht. Bij het lezen ervan moest ik denken aan de strijdbare woorden van de Amerikaanse schrijfster en Nobelprijswinnares Toni Morrison in 2015, na de moord op drie zwarte ongewapende mannen door witte politieagenten: ‘Ik wil een agent zien die een witte ongewapende tiener in de rug schiet. En ik wil een witte man zien die wordt veroordeeld voor het verkrachten van een zwarte vrouw. Als je me dan vraagt ‘Is het voorbij?’, dan zal ik zeggen: ja.’

Zeker, de Amerikaanse situatie is niet gelijk aan de oorlog die woedt in Israël en Palestina. Maar het onverteerbare meten met twee maten hebben ze gemeen. En daar gaat dit stuk over.

Bijna dagelijks deed Abu Akleh verslag op de tv-zender Al Jazeera. Toen ik op de westelijke Jordaanoever woonde, vormden haar reportages een belangrijke informatiebron voor mij als journalist. Eenmaal terug in Nederland was een schotelantenne zowat het eerste dat we kochten om het Palestijnse nieuws te volgen. Haar dood was een klap voor iedereen die nog gelooft dat journalisten de vierde onafhankelijke macht zijn om de democratie en het rechtssysteem te controleren, met feiten en double checks. Niet de journalisten zijn in oorlog, stelt de Nederlandse Al Jazeera-correspondent Step Vaessen in haar indrukwekkende persvrijheidslezing op 11 mei. Niet zij vormen de bedreiging, maar de ongecontroleerde macht.

Inmiddels is de lijst met onderzoeken naar de oorzaak van Abu Aklehs dood steeds langer geworden, van het Nederlandse Bellingcat, het Committee to Protect Journalists (CPJ), CNN en AL Jazeera tot de Amerikaanse overheid zelf. Uit de feiten blijkt dat een aanwezige Israëlische scherpschutter verantwoordelijk was voor haar dood. Abu Akleh was duidelijk herkenbaar aan helm en kogelvrijvest met PRESS erop, en identificeerde zichzelf er eerst mee, midden op straat. Een gehelmd open vizier dus.

‘Haar dood was een klap voor iedereen die nog gelooft dat journalisten de vierde onafhankelijke macht zijn”

Ook de lijst van het Israëlische leger met uitleg is uitgebreid. Eerst heette het dat Abu Akleh zelf was ‘bewapend met camera’s’. Vervolgens zouden Palestijnse militanten haar hebben doodgeschoten. Daarna volgde een glasharde ontkenning. Inmiddels geeft Israël toe dat Abu Akleh ‘misschien’ en ‘per ongeluk’ is doodgeschoten door hun soldaten. En dan nu is er de verklaring in dat berichtje aan CNN van legerwoordvoerder Daniel Hagari: ‘De dood van Shireen Abu Akleh spijt ons. In Israël waarderen we onze democratie en in een democratie zien we een hoge waarde van journalistiek en de vrije pers. We willen dat journalisten zich veilig voelen in Israël, vooral in oorlogstijd, zelfs als ze ons bekritiseren.’ Kortom, wel spijt, geen schuld.

Over de veiligheid van journalisten die in Israël en bezet gebied werken, publiceerde het internationale CPJ onlangs een vernietigend rapport. In de afgelopen twintig jaar zijn er ten minste twintig journalisten doodgeschoten, van wie achttien Palestijns. Het CPJ is vlijmscherp. Het rapport bewijst dat ze alle twintig zijn gedood door Israëlische kogels. Maar nog nooit is een militair veroordeeld of verantwoordelijk gehouden voor deze doden. Het CPJ spreekt zelfs van een ‘dodelijk patroon’ als het leger een journalist heeft doorgeschoten. Intern onderzoek dat jaren duurt, als het al plaatsvindt, wordt niet naar buiten gebracht. Bewijsmateriaal en getuigenverklaringen worden niet erkend. De reactie op het doodschieten van Abu Akleh past in dat patroon: Israël stelt dat er geen aanklacht of strafvervolging komt tegen de betrokken soldaten.

Al Jazeera herkende het patroon en vond het ‘sorry’ van Hagari niet nieuwswaardig om te publiceren. De collega’s van Abu Akleh hebben de zaak eind vorig jaar bij het Internationaal Gerechtshof in Den Haag aanhangig gemaakt. Verstandig. De uitkomst van het onderzoek is internationaal van belang voor alle journalisten. In tijden waarin overheden zich direct bemoeien met nieuws, zelf alternative facts verspreiden, en waarin meer journalisten te maken krijgen met bedreiging, moet het duidelijk zijn dat er niet gemarchandeerd mag worden met de uitoefening van hun werk. Landen die hieraan alleen lippendienst bewijzen, hebben veel te verbergen en verdienen veroordeling.

En dan de ironie. Dat ik hier toch over het CNN-bericht schrijf, komt omdat Israëlische ordetroepen in bezet Oost-Jeruzalem de CNN-verslaggever Ben Wedeman hebben aangevallen. Enkele dagen nadat de Israëlische woordvoerder de loftrompet stak over journalisten. Het zou westerse regeringen sieren als ze de moed van journalisten volgden om op te komen voor de persvrijheid en veiligheid in bezet gebied. Nee, inderdaad, inbreuken daarop zijn ook nog lang niet voorbij.