In het maatschappelijk debat gaat het steeds vaker over armoede. Maar kinderen komen vrijwel nooit aan het woord. Daarom sprak journalist Hizir Cengiz met twee kinderen die weten hoe het is om op te groeien in een minimagezin.

Alya (13) let goed op schoenen, die kunnen namelijk veel zeggen over iemands thuissituatie, vertelt ze. De kans is groot dat een tiener die schoenen draagt van een tekenfilmfiguur (‘Hello Kitty bijvoorbeeld’) of iemand die erg lang loopt met dezelfde of afgetrapte schoenen, het thuis niet breed heeft.

Het gaat in het maatschappelijke debat steeds vaker – althans, zo lijkt het – over armoede. Maar daarin ontbreekt het aan de stem en blik van de jongsten onder ons. Daarom sprak ik met twee tieners, die weten hoe het is om op te groeien in een zogenoemde minimagezin: Alya en Sanne (15). Hoe kijken zij, als kinderen, naar het armoedevraagstuk? Wat zijn volgens hen de oplossingen voor dat almaar groter wordende probleem? En wat is hun eigen verhaal?

De twee meiden zijn lid van de Raad van Kinderen, die onderdeel is van Stichting Leergeld Den Haag. Deze stichting verstrekt aan Haagse kinderen uit minimagezinnen (met een inkomen onder de 130 procent van het minimumloon, red.) van vier tot en met zeventien jaar onder andere fietsen, computers, smartphones voor als ze naar de brugklas gaan, en tegoedbonnen die uitgegeven kunnen worden aan school- of sportspullen of winterkleding. Het doel van de stichting: mogelijk maken dat ook die kinderen mee kunnen doen op school en de vereniging.

De Raad van Kinderen, bestaande uit vijftien leden die vrijwel allemaal zelf hulp krijgen van Leergeld Den Haag, geeft advies over leven met weinig geld aan de politiek en uiteenlopende organisaties. Ook denkt de Raad eens per maand mee over de keuzes en invulling van het beleid van de stichting. Zo bedacht de Raad aan welke eisen de smartphone, die brugklassers krijgen, aan moet voldoen, maar ook bij welke winkels kinderen hun tegoedbonnen kunnen besteden.

Ook ik was een van die minimakinderen die hulp kreeg. Zo’n twaalf jaar geleden haalde ik met mijn oudste zus een zwarte omafiets op bij Leergeld Den Haag. Niet veel later werd die fiets gestolen. Ook ontvingen we als gezin nog een computer, waarop ik taal- en rekenspelletjes speelde, en kreeg ik een tegoedbon om keepershandschoenen, scheenbeschermers en een trainingspak te kopen.

De kans is groot dat een tiener die schoenen draagt van een tekenfilmfiguur (‘Hello Kitty bijvoorbeeld’) het thuis niet breed heeft

Onderweg naar Sanne slaat de twijfel toe. Is het niet onverstandig dat je je als kind met het maatschappelijke debat bemoeit, door te adviseren over minimagezinnen?

Nee, zegt Sanne stellig. Voor de rest denkt ze juist lang na over haar antwoorden.

Al vroeg ondervond Sanne aan den lijve hoe belangrijk het is dat kinderen een stem hebben. Ze kreeg namelijk op hele jonge leeftijd een bult in haar nek, waardoor ze vaak naar het ziekenhuis moest. Daar wisten ze zich geen raad. Sanne dacht dat die bult kwam door het krabben van haar kat. Maar door artsen werd ze niet serieus genomen. Twee jaar later kreeg ze gelijk.

Sanne vertelt haar verhaal aan de eettafel, in haar woonkamer. Ze draagt een zwarte ketting met daaraan een plectrum, dat ze samen met haar vader heeft geknutseld. Vader Patrick zit ook aan tafel, voor hem een naaimachine, in zijn handen een stuk stof en een schaar. Haar moeder Sandra kookt water, voor de kruik.

Sanne zou niet zeggen dat ze in armoede opgroeit, maar wel dat ze thuis meerdere korte periodes van armoede kenden. Als ze geen hulp van Leergeld en de voedselbank hadden gekregen, dan zou ze wel daadwerkelijk in armoede zijn opgegroeid, zegt ze. Maar wat is armoede eigenlijk? Sanne: ‘Armoede is volgens mij dat je niet helemaal mee kan doen met leeftijdsgenoten.’

Meermaals noemt ze het trampolinepark, waar ze als enige uit de vriendengroep niet heen kon. Het geld was er niet en het was een van die spontane ideeën waar haar ouders, aan het begin van de maand, ‘door bijvoorbeeld nog goedkoper te koken’, geen rekening mee konden houden. Sanne vindt dan ook dat er een potje zou moeten zijn bij de gemeente, waar je een beroep op kan doen, als je gewoon spontaan een dagje uit wil of een ijsje wil halen, bijvoorbeeld.

‘Op dat moment vond ik het stom dat ik niet meekon naar het trampolinepark. Maar later begreep ik pas waarom dat was’, zegt Sanne.

Hoe kijk je daarop terug?

‘Met een beetje spijt.’

Hoezo?

‘Ik had anders willen reageren op mijn ouders. Met meer begrip.’

Het gesprek valt even stil. Dat vind ik zelf het moeilijkste aan het feit dat ik ben opgegroeid in een minimagezin: dat ik geen of vrij weinig leuke herinneringen heb kunnen maken met het gezin of vrienden. Maar dat weemoed kwam pas later. Ik moet denken aan een van de momenten waarop ik zelf anders had kunnen reageren. Bijvoorbeeld die keer dat ik bij thuiskomst stampte en krijste omdat ik mijn moeder die middag met een Zeeman-tasje door de buurt zag lopen, want ik vreesde dat mijn matties me zouden uitlachen; alsof we van elkaar niet wisten dat we het allemaal niet breed hadden.

Sannes moeder kust haar op haar hoofd.

Daar waar mijn vrienden en ik ons schaamden, probeert Alya juist met die van haar en met haar klasgenoten te spreken over opgroeien in een gezin met minimale middelen. Over haar eigen situatie zegt ze: ‘Ik ben niet rijk, maar ik ben ook niet arm, gewoon ertussenin.’ Hoe dat eruit ziet: ‘Als ik iets wil, dan krijg ik het, maar alles op z’n tijd. Soms ga ik naar een tekenwinkel en dan krijg ik iets niet. Ik weet dan dat mijn moeder zich schuldig voelt en het ooit voor me koopt. Ze doet alles voor een glimlach op mijn gezicht.’

Alya zit in de eerste klas van havo/vwo. Ze wil later chirurg worden, omdat ze zag hoe blij haar moeder werd na de geslaagde hartoperatie van haar broertje, die nu twee jaar is. ‘Toen dacht ik: ik wil ook mensen blij maken.’ Alya is ‘dankbaar’ dat ze lid is van de Raad, inmiddels zo’n tien maanden. Het mooiste dat zij en haar medeleden van de Raad hebben kunnen betekenen voor anderen is het bedenken van een cadeaubon waarmee Leergeld-kinderen Sinterklaascadeautjes konden kopen.

Het gesprek over het opgroeien in een gezin dat een beetje of net genoeg heeft moet gevoerd worden, vindt Alya. Zodat geen kind zich schaamt voor het opgroeien in armoede. Want die schaamte kan je situatie verergeren, omdat dit je kan tegenhouden om hulp te vragen aan buren, vrienden of instanties.

‘De helft van de spullen in mijn kamer heb ik door Leergeld. Daar schaam ik mij echt niet voor’, zegt Alya. Ze somt het op met haar vingers: haar laptop, smartphone, schoenen, kleding, een paar tekenspullen, een fiets en nog veel meer.

Is armoede eigenlijk op te lossen? Volgens Sanne is dat een illusie. In die zin dat het nooit zal verdwijnen. Maar het opgroeien met het minimale kan wel minder pijnlijk gemaakt worden. Haar klasgenoten die niet veel hadden werden als ‘anders’ gezien en buitengesloten. En toen haar familie minder te besteden had kwamen sommige klasgenoten niet meer over de vloer en werd Sanne minder vaak gevraagd voor kinderfeestjes. ‘Kinderen onderling behandelen anderen die niet veel hebben anders’, zegt ze, ‘maar ik denk dat dat bij volwassenen ook zo is. Daardoor krijg je pas last van armoede.’ Haar hoop? ‘Dat iedereen begrijpt dat als iemand opgroeit in een andere situatie, diegene niet per se anders is.’

Alya heeft andere oplossingen. Ze vindt dat kinderen moeten werken. Ze zoekt nu dan ook een bijbaantje, voor een dag in de week. Ook kinderen met rijke ouders zouden dat moeten, zegt ze. Daar is Sanne het zéker niet mee eens. ‘Ouders moeten kinderen ondersteunen. Niet andersom.’ ‘Heb jij een bijbaantje?’, vraag ik aan Sanne. ‘Ja. Dat wel.’ Sinds kort werkt ze bij een drogisterij als vulploegmedewerker. Maar volgens Alya werk je als kind voor jezelf, niet voor je ouders, zodat je zelfstandig wordt, leert omgaan met geld, kan sparen en wanneer je maar wil tekenspullen kopen.

Jaarlijks op 1 februari is het World Hijab Day. Op deze dag vragen moslima’s om meer begrip voor het dragen van de hoofddoek, want geen enkel kledingstuk ligt zo onder vuur als de hijab. Waarom heeft de buitenwereld zoveel moeite met de hoofddoek?

Tien jaar geleden vond de eerste World Hijab Day plaats. Bedenkster van deze speciale dag is Nazma Khan, een moslima uit Bangladesh die op haar elfde naar de Verenigde Staten verhuisde. In haar nieuwe vaderland stuitte ze op onbegrip en discriminatie vanwege haar hoofddoek. World Hijab Day moet een positieve boodschap uitdragen aan niet-moslims. Maar makkelijk is het niet om die buitenwereld begrip voor het kledingstuk bij te brengen. Vorig jaar bleek nog dat sollicitanten met een hoofddoek twee keer zo vaak worden afgewezen bij een sollicitatie. Zo zijn er veel meer momenten waarop moslima’s met hoofddoek tegen discriminatie aanlopen. Waarom hebben veel buitenstaanders zoveel ongemak met de hoofddoek?

De hoofddoek is bij uitstek een religieus symbool, zegt filosoof en publicist Khadija al Mourabit. ‘Nederland is gewoon geen religieus land meer. De ontkerkelijking neemt alleen maar verder toe. Toenemende gelovigheid vanuit een andere hoek kan daarmee op gespannen voet staan. Nederlanders hebben het idee dat ze net het juk van religie hebben afgeschud. Een hoofddoek zien ze als een stap terug. Ze begrijpen vaak niet dat je vanuit religieus oogpunt je haar wilt bedekken.’

Ze is net terug van een verblijf in de Spaanse exclave Melilla aan de Noord-Afrikaanse kust. ‘Het viel me op dat de mensen er geloviger zijn dan hier. Ik hoorde dat een spreekster bij een bijeenkomst waar ik was, onder druk van lokale politici was gecanceld omdat ze tegen religie zou zijn. Dat zou in Nederland niet gebeuren.’

‘Als je echt wilt weten waar het ongemak met de hoofddoek vandaan komt, moet je empirisch onderzoek doen,’ zegt Rosemarie Buikema, hoogleraar Kunst, Cultuur en Diversiteit aan de Universiteit Utrecht. ‘Maar in algemene zin kun je zeggen dat we er erg trots op zijn dat wij in het Westen verlicht en modern zijn. We vinden dat we traditionele rituelen en religieuze verhalen achter ons hebben gelaten en rationeel in het leven staan.’

‘De hoofdoek daarentegen is een symbool van de gehechtheid aan een andere orde’, zegt Buikema. ‘Wij zien het als een afkeuring van de verworvenheden waar men in het Westen trots op is: als iets dat afbreuk doet aan de waarden van de moderniteit. De seculiere samenleving, de scheiding tussen kerk en staat en de emancipatoire idealen van vrijheid en zelfbeschikking waar men zich zo hard voor heeft gemaakt.’

Oriëntalisme

Al Mourabit en Buikema wijzen erop dat we in het Westen niet beseffen hoezeer onze blik gekleurd is door het kolonialisme. De moderniteit kan niet los worden gezien van de periode waarin we gedreven door handelsgeest en expansiedrift de wereld introkken en onze ideeën oplegden aan culturen die in onze ogen ‘nog niet zo ver waren’. We introduceerden bijvoorbeeld het begrip eigendom in culturen die dit niet kenden, of categoriseerden en classificeerden de natuur op een manier die daar onbekend was. ‘Wij vonden dat onze visie op hoe de wereld begrepen moest worden superieur was’, zegt Buikema.

Die manier van denken speelt op het bewuste of onbewuste niveau nog steeds mee in hoe we in het Westen naar de hoofddoek kijken. ‘Het is een oriëntalistische blik’, zegt Al Mourabit met een verwijzing naar het boek Oriëntalisme van Edward Said (1935-2003). Daarin betoogt de Palestijns-Amerikaanse auteur dat westerlingen het Oosten als ‘het andere’ gebruikten om de eigen identiteit te kunnen profileren. Oriëntalisten zouden het Westen zien als rationeel, wetenschappelijk en beheerst en de Oriënt als irrationeel en primitief, met autoritaire mannen en onderdrukte vrouwen. ‘Die manier van denken is nog steeds in onze maatschappij aanwezig. Dat we de hoofddoek zien als een onderdrukkend symbool van een inferieure religie hoort bij oriëntalisme’, zegt Al Mourabit.

‘Een hoofddoek staat niet diametraal ten opzichte van de westerse cultuur’

Volgens Buikema wordt de hoofddoek over het algemeen gezien als een teken van onderdrukking of onderwerping, aan een religie of aan een patriarchale cultuur, vanuit de gedachte dat het westerse idee van vrijheid de enige juiste weg is. ‘Maar het dragen van een hoofddoek staat niet diametraal ten opzichte van de westerse cultuur. Het kan een symbool zijn van het patriarchaat, maar het kan ook een uiting zijn van zelfbeschikking.’

‘Als je wilt weten wat de hoofddoek betekent, dan zul je dat moeten vragen aan een breed palet van hoofddoekdragers’, zegt Al Mourabit. ‘We denken als buitenstaander dat die betekenis religieus is, maar dat hoeft niet zo te zijn. Er zijn zoveel redenen om een hoofddoek te dragen: als politiek statement, omdat het makkelijk is – je hoeft je haar niet te doen – of omdat je omgeving eist dat je er een draagt. Ik vind het allerbelangrijkste dat de vrouw zelf kan beslissen.’

Zelfbeschikking

Uit onderzoek blijkt dat de hoofddoek voor veel vrouwen werkt als een ‘transitioneel object’. Het geeft vrouwen een gevoel van vertrouwdheid en kan helpen om van de ene omgeving naar de andere te gaan. ‘Door de hoofddoek uit de thuiscultuur te dragen kan het eenvoudiger zijn de buitenwereld te betreden’, vertelt Buikema. ‘Je ziet ook dat een vrouw haar hoofddoek soms wel opdoet en soms niet.’

De niet-islamitische buitenwereld denkt vaak dat het dragen van een hoofddoek botst met feminisme. In de jaren zestig droegen sommige feministen een minirok als uiting van het recht over hun eigen lichaam te beschikken. Dat de keus voor een hoofddoek ook een uiting van zelfbeschikking kan zijn, herkennen westerse mensen minder snel.  Zelfbeschikking kan verschillende uitingen hebben, zegt Buikema. ‘De wens om er als een botoxpop bij te lopen, is wat mij betreft net zo extreem als de wens om een nikaab te dragen.’

Problematisch is de onderdrukking van moslimvrouwen in landen als Iran en Afghanistan. Linkse feministen die opkomen voor de positie van moslima’s, krijgen weleens het verwijt dat ze geen oog hebben voor de extreem moeilijke situatie waarin Iraanse en Afghaanse vrouwen zich bevinden. Waarom ligt dit zo lastig?

‘Ik geloof dat iedere vrouw met enig feministisch bewustzijn solidair is met vrouwen in Iran’, zegt Buikema. ‘De worsteling is dat als jij de vrouwen steunt in Iran die zich niet willen bedekken, je niet in het kamp terecht wil komen van ‘wij in het Westen doen het zoveel beter dan jullie daar in het Oosten’. Gender wordt overal ter wereld als politiek instrument gebruikt. Vrouwenrechten worden niet alleen in landen als Iran en Afghanistan geschonden, maar – zij het in andere gradaties en op verschillende manieren – ook in Hongarije, in Amerika, eigenlijk overal. Je moet het dragen van een hoofddoek altijd in zijn geopolitieke context zien.’

‘Die zelffelicitatie van het Westen is wat hier in Nederland ook wel homo-nationalisme wordt genoemd. Wij zijn zo geweldig, bij ons mag je als vrouw vrij zijn of als mens homoseksueel zijn. Dat is waar en dat is belangrijk, maar je moet je wel realiseren hoe ‘uiterst rechts’ je op basis van onze emancipatoire verworvenheden, andere culturen de les denkt te kunnen lezen. Dat betekent niet dat je geen dictatoriale regimes kunt afwijzen, maar dat kun je niet enkel doen op grond van het idee dat genderideologie bij ons veel meer ontwikkeld is dan daar. Want het is namelijk niet zo dat bij ons geen gender gerelateerd geweld voorkomt. In Nederland komt bijna iedere week een vrouw om door geweld van haar partner.’

Een ander punt dat onder niet-islamitische Nederlanders voor onbegrip zorgt, is dat moslimvrouwen de hoofddoek soms verdedigen door te verkondigen dat ze niemand kennen die gedwongen wordt een hoofddoek te dragen. Vrouwen die zeggen gebukt te gaan onder hoofddoekdwang voelen zich niet altijd gesteund.

‘Het gesprek over de hoofddoek moet niet alleen breder in de samenleving maar ook voor een deel tussen mensen met een islamitische achtergrond plaatsvinden’, zegt Al Mourabit. ‘De Egyptische schrijfster en feministe Nawal Al-Saadawi voerde de discussie hierover ook in het openbaar en daar ontkom je ook niet aan. Intern debat is nodig omdat moslims daar de discussie kunnen voeren zonder dat die wordt gekaapt door vooroordelen.’

‘De hoofdoek is gepolitiseerd en geobjectiveerd’, zegt Al Mourabit. ‘Rechtse politici noemen vrouwen die een hoofddoek dragen ‘hoofddoekjes’. Het gesprek over de hoofddoek moet gevoerd worden door en tussen vrouwen over wie het gaat. Het is net als bij het bespreken van vrouwenzaken, daar wil je soms ook even geen mannen bij.’