De Black Lives Matter-beweging is vanuit Noord-Amerika niet alleen overgewaaid richting Europa, maar brengt ook gemarginaliseerde groepen in Zuid-Amerika in beweging – tot aan het omvertrekken van standbeelden aan toe. ‘Hier in Colombia lopen de Floyds tot in de honderden.’

Onlangs trokken inheemsen van het Misa-volk het standbeeld van de Spaanse conquistador (veroveraar) Sebastián de Belalcázar omver in de Colombiaanse stad Popayán. Ze waren geïnspireerd door de Black Lives Matter-beweging, die standbeelden van mensen die aan slavernij of kolonialisme gelinkt zijn neerhaalt of bekladt. Net als de andere conquistadores maakte Belalcázar zich tijdens zijn veroveringen schuldig aan moord en onderdrukking. Voor de inheemse bevolking in Colombia is hij daarom allesbehalve een held, vertellen plaatselijke activisten.

Volgens José Wilman Tumbo, die het Nasa-volk vertegenwoordigt in het Colombiaanse departement Cauca, was het standbeeld van Belalcázar ‘een belediging voor alle inheemse volkeren in Latijns-Amerika’. Het neerhalen van het standbeeld is een symbolische stap naar meer sociale rechtvaardigheid, stelt hij. ‘Belalcázar heeft een beruchte reputatie bij de inheemse volkeren in Colombia vanwege zijn bloedvergieten. Bovendien was het standbeeld een iconisch oriëntatiepunt in Popayán, en was het neergezet op voor de inheemsen heilige grond.’

Activist Jhoe Sauca, die het Kokonuko-volk in Cauca vertegenwoordigt, legt uit dat het besluit om het standbeeld omver te trekken afkomstig was van een inheemse rechtbank. ‘Het Misa-volk deed dit niet zomaar. Het was een weloverwogen besluit.’

De Colombiaanse grondwet, die uit 1991 stamt, geeft inheemse volkeren veel autonomie. ‘We hebben niet alleen onze eigen rechtbanken, maar ook ons eigen onderwijs, ons eigen zorgsysteem en zelfs een eigen burgerwacht’, vertelt Wilman. ‘Maar helaas respecteert de huidige Colombiaanse regering onze rechten nauwelijks. Sinds de rechtse president Iván Duque Márquez aan de macht is (augustus 2018, red.) wordt het land weer overspoeld door gewelddadige incidenten. De regering is deels gelieerd aan drugskartels en gewapende groepen en kan en wil daarom de nieuwe geweldsgolf niet stoppen. En inheemse mensenrechtenactivisten, community leaders en traditionele medicijnmannen zijn een favoriet doelwit voor de doodseskaders.’

‘Om die reden heeft een inheemse rechtbank een symbolisch proces gevoerd tegen de Colombiaanse president’, zegt Sauca. ‘Iván Duque Márquez werd niet tot een gevangenisstraf of een taakstraf veroordeeld, maar hem werd opgedragen de grondwettelijke rechten van de inheemse Colombianen, Afro-Colombianen, boeren, arbeiders en andere groepen weer te respecteren en hij moest zich weer gaan inzetten voor de vrede.’

Bloedbaden en burgerwacht

Sauca en Wilman zijn allebei actief voor de Regionale Inheemse Raad van Cauca (CRIC), de oudste, grootste en politiek sterkste inheemse zelforganisatie in Colombia. Deze organisatie vertegenwoordigt 127 gemeenschappen van tien verschillende volkeren met meer dan 300.000 inwoners van de hoge Andes tot aan de Pacifische kust.

Uit een rapport van CRIC uit januari blijkt dat het aantal moorden, doodsbedreigingen, moordaanslagen en bloedbaden in het departement Cauca drastisch is gestegen in 2019. Werden er in 2018 ‘slechts’ 23 moorden gepleegd, steeg dit naar 98 in 2019. En in 2019 waren er zes bloedbaden (met drie of meer doden), terwijl er tussen 2016 en 2018 ‘slechts’ één bloedbad plaatsvond. Ook vinden er nu meer gewapende acties op het grondgebied van de inheemsen plaats, en worden minderjarigen als strijders gerekruteerd.

‘Het woord genocide durf ik wel te gebruiken. We worden gemarginaliseerd’

Jhoe Sauca: ‘Er was in 2016 een vredesakkoord met de linkse rebellengroep FARC gesloten en leek er vrede te komen, maar er zijn nu allemaal splintergroepen en nieuwe gewapende groepen. Het gaat weer de verkeerde kant op. En veel geweld is gericht tegen inheemse leiders, maar ook tegen Afro-Colombianen en arme boeren. Deze gemarginaliseerde groepen worden door de elite van het land, maar ook door de witte middenklasse in de grote steden, als minderwaardig gezien. Er is helaas veel racisme in Colombia. Ondanks de democratische grondwet, die ons gelijkheid heeft beloofd.’

Volgens Wilman is er een genocide tegen de inheemse bevolking aan de gang. ‘Het woord genocide durf ik wel te gebruiken. We worden gemarginaliseerd. Onze mensenrechtenactivisten, gemeenschapsleiders en medicijnmannen worden vermoord. De regering doet niets. Daarom is het ook zo belangrijk dat wij onze eigen instellingen hebben, zodat we onze eigen mensen kunnen beschermen.’

Een belangrijke rol voor de zelfbescherming speelt de burgerwacht. ‘Leden van de burgerwacht dragen geen wapens, maar zijn ontzettend succesvol’, zegt Sauca. ‘Ze ontlenen hun kracht aan het feit dat ze met ontzettend veel zijn, en dat ze dankzij moderne communicatiemiddelen heel snel op een crisissituatie kunnen reageren.’

Als voorbeeld noemt hij het gevangen nemen van drie strijders van een militie, die in een gevangenis in Cauca werden opgesloten. De drie werden die nacht bevrijd door vijf van hun kameraden, maar dankzij een succesvolle klopjacht door de burgerwacht konden ze alle acht worden ingerekend. ‘Die militieleden waren weliswaar bewapend, maar ze konden geen kant meer op. Ze waren bang om op ons te schieten, want wij waren met heel veel en zij hadden maar een beperkt aantal kogels.’

Wilman vertelt dat de burgerwacht tevens een leerschool is, waar inheemsen de normen en waarden van hun eigen cultuur leren. Ook is het een wacht die bestaat uit mensen van alle leeftijden. ‘In het groepje waar ik actief voor was, was de jongste persoon twaalf en de oudste vijfenzeventig.’ De burgerwacht beschermt de mensen, maar ook de grond. ‘Daar voelen wij een bijzondere spirituele band mee.’

Inheemsen en Black Lives Matter

De Black Lives Matter-beweging uit het noorden heeft de inheemse activisten in Zuid-Amerika geïnspireerd, aldus Sauca. ‘Wat ik en andere activisten herkenden was het gevoel dat we met zijn allen een strijd voeren, en dat we een breder publiek moeten bereiken om onze strijd op de agenda te zetten. En daarnaast dat symbolische acties, zoals het omvertrekken van een standbeeld, de aandacht van de media trekken.’

Sauca benadrukt echter dat de inheemsen in Colombia echter meer bezig zijn om hun eigen historische narratief te schrijven, dan het kolonialistische narratief af te breken. ‘Dankzij de grondwet van 1991 hebben wij onze eigen inheemse scholen. We hebben dus heel veel vrijheid om onze eigen geschiedenis te schrijven. In onze schoolboeken worden Columbus en de conquistadores niet als helden beschreven, wij hebben onze eigen historische helden.’

De Duitse mensenrechtenactivist Jonas Rüger, in Colombia actief is voor de Duitse NGO Comundo, vult aan: ‘De Black Lives Matter-protesten ontstonden in de Verenigde Staten als reactie op de dood van George Floyd, die slachtoffer was van racistisch politiegeweld. Hier in Colombia lopen de Floyds tot in de honderden. Langs de muren van de Autonome Inheemse Universiteit hier in Popayán staat een galerij van alle inheemse activisten die zijn vermoord. Toen ik hier kwam werken in Colombia ben ik gaan tellen hoeveel erbij kwamen, maar ik ben de tel kwijtgeraakt.’

Toch vormt taal wel een barrière voor de Latijns-Amerikaanse inheemse activisten om zich intensiever met Black Lives Matter te verbinden, vertelt Wilman. ‘Er zijn maar weinig mensen die de Engelse taal machtig zijn. We volgen het Amerikaanse nieuws daarom niet op de voet en we richten ons dus voornamelijk op Latijns-Amerika. Zo hebben we goede contacten met activisten uit Bolivia, Brazilië, Ecuador en Nicaragua. Maar elke internationale steun voor onze goede zaak is natuurlijk welkom.’

Turkije wil zijn macht uitbreiden en als grote mogendheid voor de belangen van de islamitische wereld opkomen. Het steeds assertievere buitenlandbeleid leidt tot grote frictie binnen de EU en de NAVO. Dit dreigt de internationale samenwerking te ondermijnen.

Ankara voert de druk steeds verder op. In de afgelopen jaren heeft Turkije zijn politieke en militaire macht in verschillende conflicten getoond. In het conflict in Nagorno-Karabach steunt het Azerbeidzjan met drones, in Libië leverde het troepen, in Syrië steunt het rebellen in de strijd tegen de Koerden en het regime van president Bashar al-Assad, en in de Middellandse Zee leiden Turkse plannen om naar gas te boren tot confrontaties met Griekenland.

De Turkse interventies, geïnitieerd door president Recep Tayyip Erdogan, leiden tot grote frictie binnen de EU en de NAVO. Turkije treedt assertief op, maar bondgenoten en Europese landen hebben tot nu toe geen manier gevonden om daar tegenwicht aan te bieden.

Niet alleen dialoog en vrede

Turkije is sinds 1952 NAVO-lid en beschikt over een van de grootste legers van het bondgenootschap. In de afgelopen jaren heeft Turkije meerdere operaties in Noord-Syrië uitgevoerd, waar ook Amerikaanse soldaten onder Turks vuur kwamen te liggen. De Verenigde Staten steunden in het conflict de Syrische Democratische Strijdkrachten (SDF), die door Ankara juist bestreden werden.

In Libië heeft Turkije de door de Verenigde Naties erkende Regering van Nationale Eenheid (GNA) met wapens, financiële middelen en huurlingen ondersteund. NAVO-bondgenoot Frankrijk steunt juist het Libische Nationale Leger (LNA) van krijgsheer Khalifa Haftar, dat tegen de GNA strijdt.

Eerder dit jaar stuurde Turkije een onderzoeksschip onder militaire bescherming naar de kust voor een Grieks eiland voor proefboringen naar gas. Griekenland trommelde onder meer NAVO-bondgenoten Frankrijk en Italië op voor een oefening met gevechtsvliegtuigen in de buurt.

Duitsland bemiddelde tussen de landen om een militaire escalatie te voorkomen. Het conflict over de gasboringen – en in het verlengde daarvan – de controle over delen van de Middellandse Zee is daarmee echter niet opgelost. ‘Turkije wil dialoog en vrede, maar we willen ook onze rechten’, zei de Turkse minister van Defensie, Hulusi Akar.

Turkije en Griekenland maken aanspraak op dezelfde gebieden in de Middellandse Zee. Ze worden het al jaren niet eens over het precieze verloop van de grens en daarmee over de vraag van wie het gas is. Na de Duitse bemiddeling provoceerde Griekenland Turkije door een deal met het zuidelijke buurland Egypte over het grensverloop te sluiten, zonder Turkije.

Redenen voor Turkse ambities

Het Turkse optreden in de Middellandse Zee en elders wordt niet alleen uit economische motieven gevoed, maar vooral door een sterk gevoel van nationalisme en het streven van president Erdogan om zijn macht te tonen. Na jaren van sterke economische groei bevindt de Turkse economie zich in grote problemen, en staat Erdogan thuis onder druk. Ambitieuze plannen in het buitenland bieden een mogelijkheid om van economische zwaktes en interne problemen af te leiden, zeggen deskundigen.

‘In een tijd waarin een wedstrijd tussen grootmachten plaatsvindt, ziet president Erdogan zijn land graag als sterke speler opkomen’

Daarbij komt de Turkse ambitie om als leider van de islamitische wereld op te treden. ‘Turkije wil zijn invloed in de regio uitbreiden’, legt Asli Aydintasbas van de denktank European Council on Foreign Relations (ECFR) uit. ‘In een tijd waarin een wedstrijd tussen grootmachten plaatsvindt, ziet president Erdogan zijn land graag als sterke speler opkomen.’

Turkije richt zich daarbij vooral op het Oosten, het gebied dat eeuwenlang onderdeel was van het Ottomaanse Rijk (1299-1922). Ankara is door deze heroriëntatie minder geïnteresseerd in samenwerking met het Westen, stelt Aydintasbas. Het EU-lidmaatschap is veel minder belangrijk dan een paar jaar gelden, en ook de NAVO speelt voor de Turkse ambities in de islamitische wereld een kleinere rol. Turkije wil volgens Aydintasbas lid blijven van het bondgenootschap, maar tegelijk ook met andere spelers samen kunnen werken, zoals Rusland.

S-400

In 2019 heeft Turkije het luchtafweersysteem S-400 van Rusland gekocht. Een paar weken geleden is het systeem ondanks waarschuwingen, bezwaren en dreigingen van NAVO-bondgenoten voor het eerst getest. De S-400 is daarmee symbool geworden voor het streven naar militaire macht, de afkeer van de NAVO en de frictie die het Turkse optreden veroorzaakt.

Met name de VS reageerden fel op de recente tests. Het Pentagon veroordeelde de test in oktober en waarschuwde Turkije voor sancties. De Nederlandse minister van Defensie Ank Bijleveld uitte naar aanleiding van vragen uit de Tweede Kamer haar ‘grote zorgen over de aanschaf en het in gebruik nemen van het S-400 systeem’, en heeft Turkije herhaaldelijk op zijn gedrag aangesproken.

President Erdogan trekt zich van deze kritiek weinig aan. Waarom zou Turkije de middelen waarover het beschikt niet ook mogen testen, zei hij in oktober. ‘We gaan Amerika niet om toestemming vragen.’

Tot nu hebben de politieke ruzies vooral tot herrie op het politieke toneel geleid, zonder grote invloed op het functioneren van de NAVO te hebben. Achter de schermen gaat de militaire samenwerking gewoon door, zegt Dick Zandee van het Instituut Clingendael. ‘Turkije werkt nog steeds mee en Turkse militairen nemen bij voorbeeld aan oefeningen deel.’

Door het mogelijke gebruik van het S-400-systeem zou dit echter kunnen veranderen. Secretaris-Generaal Jens Stoltenberg liet bij een bezoek in Ankara in oktober doorschemeren dat Turkije het systeem niet zomaar kan gebruiken.

Omdat de systemen van alle NAVO-landen geïntegreerd zijn, zou het gebruik van Russische onderdelen door Turkije Rusland een deur naar het luchtafweersysteem van het hele bondgenootschap kunnen openen. Daarmee zou het Russische leger toegang tot gevoelige informatie kunnen krijgen. ‘Het inzetten van het Russische luchtafweersysteem zou betekenen dat Turkije op militair gebied niet meer overal mee kan doen’, legt Zandee uit.

Dat Turkije gedeeltelijk uit de militaire samenwerking stapt is onwenselijk, maar niet uniek, zegt hij. In het verleden hebben onder meer Frankrijk en Griekenland op bepaalde gebieden de samenwerking opgezegd. Frankrijk heeft bijvoorbeeld in de jaren zestig zijn troepen uit de NAVO-commandostructuren teruggetrokken en de samenwerking pas in 2009 hersteld.

De ruzie met Ankara lijkt daarentegen complexer en heviger, omdat Turkije met meerdere NAVO-leden in verschillende conflicten tegelijk verzeild is geraakt. In Nagorno-Karabach staat Turkije tegenover Frankrijk dat solidair is met Armenië, in de Middellandse Zee tegenover Griekenland, in Libië tegenover Frankrijk en in Syrië tegenover de Verenigde Staten.

‘Spanningen in de NAVO zijn er altijd’, zegt Zandee. Het hoogste belang was volgens hem tot nu toe het behouden van de eenheid. Hij erkent dat dit door de spanningen tussen Turkije en andere lidstaten steeds moeilijker wordt. Toch gaat hij ervan uit dat het door de gesprekken die achter de schermen druk gevoerd worden ook in dit geval weer lukt om de landen bij elkaar te houden.

Ook Nederland kan hierin ook een rol spelen. Nederland beschikt als relatief klein land over onvoldoende invloed om zelf de leiding te nemen om te bemiddelen, zoals Duitsland dat in de zomer gedaan heeft. Daarom is het volgens Zandee belangrijk dat Nederland samen met andere landen optrekt.

Hotline en drones

In oktober heeft de NAVO de instelling van een de-escalatie-mechanisme aangekondigd, waaronder een hotline tussen Ankara en Athene. Dit, om de spanningen tussen Turkije en Griekenland te verminderen en de risico’s op incidenten te verkleinen.

‘Spanningen in de NAVO zijn er altijd’

De NAVO kan lidstaten niet uit het bondgenootschap zetten en de landen hebben nog geen manier gevonden om met de Turkse ambities om te gaan. Consequenties voor Turkije zijn er daarom tot nu toe nauwelijks. Na de aankoop van het luchtafweersysteem is Turkije uit het programma voor de ontwikkeling van nieuwe F-35-jets gezet. Als reactie op de operaties in Syrië hebben meerdere landen, waaronder Nederland, afgelopen jaar de wapenexport aan Turkije opgeschort. En in oktober heeft Canada de export van drone-technologie aan Turkije stopgezet.

Drones spelen een belangrijke rol voor de Turkse militaire macht. Ankara is zich gaan specialiseren op de ontwikkeling en productie van militaire drones die inmiddels een belangrijk onderdeel vormen van het gemilitariseerde buitenlandbeleid. In het conflict in Nagorno-Karabach gebruikt het Azerbeidjaanse leger Turkse drones. Ook in Libië zijn militaire drones uit Turkije ingezet. Reden voor het Canadese besluit zijn de geweldsescalatie en het hoge aantal doden in Nagorno-Karabach in de afgelopen weken, die voor een groot deel aan het gebruik van onbemande Turkse drones toegeschreven worden.

Gebrek aan strategie

Sommigen zijn kritisch over de houding van vooral Europese landen ten aanzien van de Turkse ambities. Marc Pierini van het centrum voor Midden-Oostenstudies van denktank Carnegie bekritiseert dat er geen eensgezindheid bestaat over de aanpak en de reactie op de Turkse machtsvertoningen, het instellen van sancties of het gebruik van hardere taal. Toelaten dat Turkije conflictueuze stappen zet aan de Zuidoostelijke rand van Europa is geen strategie, schreef hij in oktober naar aanleiding van een Europese top waar het Turkse optreden werd besproken. ‘Het is slechts een uitweg die de Europese leiders zal gaan achtervolgen.’

Vooral Europese NAVO-lidstaten zitten klem en durven niet te hard op te treden. Er vinden gezamenlijke inspanningen plaats om de huidige situatie niet nog te verergeren, zei een NAVO-diplomaat afgelopen jaar tegen persbureau Reuters. Nadat de Amerikaanse president Donald Trump door zijn uitlatingen, terugtrekkingen en onvoorspelbare besluiten het bondgenootschap in de afgelopen jaren heeft ondermijnd, zorgen de spanningen met Turkije voor extra druk. Maar Turkije is volgens de diplomaat té belangrijk om te verliezen.

De ligging van het land tussen Europa, Azië, Noord-Afrika en het Midden-Oosten geeft Turkije een strategisch belangrijke plek. Daarnaast liggen Amerikaanse kernwapens op de Turkse luchtmachtbasis Incirlik opgeslagen en is de EU afhankelijk van de samenwerking met Turkije bij de uitvoering en naleving van de vluchtelingendeal. De NAVO en Europese landen hebben daardoor belang bij een functionerende relatie met Ankara. Zij schipperen tussen de afhankelijkheid van hun bondgenoot en de noodzaak om op te treden waar Turkije grenzen overschrijdt.