Hoogleraar Maurice Crul gaat onderzoek doen naar de integratie van de autochtone minderheid in grote steden. In een interview met deze krant roept hij autochtonen op zich niet terug te trekken in hun eigen groep. “Wil je goed functioneren in een diverse samenleving dan zal je open moeten staan om met iedereen om te gaan.”

Integratie van ‘nieuwe’ Nederlanders is al jaren een onderwerp waar veel discussie over bestaat. Des te opvallender is het dat Maurice Crul, hoogleraar ‘onderwijs en diversiteit’ aan de Vrije Universiteit Amsterdam en de Erasmus Universiteit Rotterdam, onlangs een onderzoekssubsidie van 2,5 miljoen euro heeft gekregen om de komende vijf jaar onderzoek te doen naar hoe de nieuwe autochtone minderheid in Europa, bijvoorbeeld in Amsterdam en Rotterdam, integreert in de realiteit van superdiverse steden. Hij kreeg op social media een storm van kritiek, op Twitter was “waarom moeten wij ons nou aanpassen?” een veel gestelde vraag.

We hebben het in Nederland steeds over de integratie van Nederlanders met een migratieachtergrond. U gaat juist onderzoek doen naar de integratie van autochtonen. Waarom is dat belangrijk?

“We hebben altijd gezegd dat integratie een tweezijdig project is, maar ook ik heb de afgelopen 25 jaar vooral onderzoek gedaan naar de integratie van migranten en hun kinderen in Nederland. Waar we minder informatie over hebben is de vraag wat de migratie de afgelopen jaren heeft betekend voor de ontvangende groep, ofwel de mensen van Nederlandse afkomst. Die vraag dringt zich eigenlijk versterkt op nu in grote steden en zeker in sommige wijken mensen met een Nederlandse afkomst steeds vaker een minderheid worden.”

Uw onderzoek komt een beetje op het moment dat er meer dan ooit vraagtekens zijn over de integratie van Turkse en Marokkaanse Nederlanders, bijvoorbeeld na de rellen in Rotterdam. Waarom nu een focus op de integratie van autochtone Nederlanders?
“Ik zeg niet dat het ene niet moet en dat we ons nu allemaal op de integratie van autochtone Nederlanders moeten focussen. Maar ik denk wel dat dit een nieuw en belangrijk onderwerp is. Voor het eerst in de recente geschiedenis hebben we een situatie waarin de ‘oorspronkelijke’ bewoners van wijken in de minderheid zijn. Wat we in eerdere onderzoeken ook zagen is dat de Nederlanders met een autochtone achtergrond in die wijken waar ze een minderheid zijn ook minder goed geïntegreerd zijn dan de Turkse en Marokkaanse tweede generatie Nederlanders.”

Sommige autochtone bewoners van grote steden hebben op social media fel gereageerd op uw onderzoek. Ik las reacties als “Waarom moeten wij ons nou aanpassen, dit is ons land?” Hoe reageert u daarop?

“Mensen maken er een normatieve discussie van, terwijl ik vanuit wetenschappelijk perspectief gewoon uitga van een nieuwe realiteit. De realiteit roept die vragen van integratie op als er sprake is van een autochtone minderheid in diverse wijken. Het is geen normatief onderzoek wat zegt ‘mensen van Nederlandse afkomst moeten zich aanpassen’, nee, we gaan kijken wat het betekend om in die situatie te wonen en te leven. Wat gebeurt er eigenlijk met die ontvangende groep? Interessant aan al die opmerkingen over het onderzoek is dat veel van de mensen die kritisch zijn juist klagen over wat de migratie en het diverser worden van de wijk voor hen voor gevolgen heeft gehad. Dit onderzoek gaat daar juist naar kijken. In die zin snap ik de kritiek niet.”

Hoe reageren de van oorsprong Nederlandse bewoners van wijken waar zij de nieuwe minderheid zijn geworden op deze realiteit?
“Ik ben de straat opgegaan voor twee verschillende actualiteitenprogramma’s en we hebben gesprekken over integratie gevoerd met mensen met een Nederlandse achtergrond die de nieuwe minderheid zijn geworden. Voor hen zijn zulke vragen ook helemaal niet vreemd. ‘Reageren mensen niet boos op die vraag?’ wordt mij gevraagd, maar mensen die in zo’n situatie wonen bekijken de situatie heel realistisch. De emotionele reacties staan eigenlijk los van hoe mensen in de praktijk over dit soort vraagstukken nadenken.”

Waar komt alle ophef dan vandaan?
“Mensen hebben het idee dat ze voor integratie in zulke diverse wijken iets van zichzelf moeten opgeven. Dat ze zich moeten aanpassen aan andere groepen. Terwijl als je denkt aan mensen die in de praktijk bepaalde keuzes hebben gemaakt, bijvoorbeeld door kinderen naar een gemengde school te sturen of mensen die in een gemengde relatie zitten, dan zullen zij niet zeggen dat ze iets hebben moeten opgeven. ‘Ik heb er iets bijgekregen’ zal hun reactie zijn. Er is een nieuwe wereld voor hun opengegaan.”

Misschien moeten we nu een groep mensen geruststellen. Een autochtone Nederlander in Amsterdam-West hoeft zich dus niet aan te passen aan zijn homofobe buurman die zijn vrouw om de week het ziekenhuis in slaat?
“Mensen die in een diverse omgeving functioneren zullen nooit zeggen ‘nu ik hier woon vind ik opeens dat homoseksualiteit niet kan, want ik heb me aangepast’. Dat is toch een idioot idee?”

Hoe moet de autochtone minderheid in grote steden dan integreren?
“Wil je goed functioneren in een diverse samenleving dan zal je open moeten staan om met iedereen om te gaan. Als je de keuze maakt voor een school buiten je buurt, waardoor je dus in feite contact vermijdt met andere groepen, dan sluit je je op in je eigen gemeenschap. Openheid is de eerste voorwaarde, vind ik. Vervolgens is er natuurlijk altijd bij alle groepen een veelheid van meningen en opvattingen. Bij sommige van die opvattingen zal je je thuis voelen, bij andere weer niet. Met wie je dan uiteindelijk contact hebt wordt dan niet bepaald door etnische scheidslijnen, maar door contacten met mensen die je zelf maakt. Binnen de autochtone gemeenschap kom je namelijk ook meningen tegen waarmee je het absoluut niet eens bent. Ook dan pas je je mening niet aan, aan die mensen.”

Hoe ziet u de toekomst van Nederland als al deze groepen gesegregeerd blijven leven in eigen groepen?
“Die vraag is ook het uitgangspunt van dit onderzoek. We hebben gekeken naar Rotterdam aan de ene kant en Amsterdam aan de andere kant. De PVV heeft in Rotterdam een grote aanhang gekregen: in een stad waar de helft van de bevolking een migratieachtergrond heeft, stemde ongeveer een derde van de autochtone bevolking op Wilders. In Amsterdam zie je dat maar een heel klein deel dat heeft gedaan en dat GroenLinks, symbool voor de andere kant van het verhaal, juist de grootste is geworden. Je ziet dus eigenlijk twee ontwikkelingen in Nederland. Mensen die zich prettig voelen bij de multiculturele diverse samenleving en zich ook daaraan willen verbinden en je hebt mensen die zich in toenemende mate daar tegen afzetten en niet daarin willen functioneren. Beide ontwikkelingen zijn momenteel zichtbaar in Nederland. Die polarisatie is deels ook zichtbaar tussen de grote steden en de rest van het land, omdat de realiteit in de grote steden zich zal blijven doorzetten.”

Er zijn eerder verschillende onderzoeken geweest over de aantrekkingskracht van PVV en Leefbaar Rotterdam, terwijl in Amsterdam, ook een stad met veel migrantengroepen, dat uitblijft. Wat is uw verklaring?
“We hebben daarnaar gekeken en één van de interessante dingen die we tegenkwamen is dat als je kijkt naar de laagopgeleide bevolking met een Nederlandse afkomst in alle twee de steden, ze even negatief zijn over de diversiteit. Aan de andere kant, mensen in de “creative class” zijn er zowel in Rotterdam als Amsterdam positief over. Het is vooral de middenklasse die het verschil maakt tussen de steden. Amsterdammers die werken in de zorg, de administratie, het onderwijs, neigen naar een meer positieve houding, terwijl die middengroep in Rotterdam dat niet doet.”

Hoe komt dat?
“Dat laat zien dat die middengroep, waar dan ook, minder stabiele ideeën heeft over diversiteit. Die laat zich meer beïnvloeden door het klimaat in de stad waarin zij leven. Omdat het klimaat in Amsterdam positiever is verbindt de middengroep zich meer aan dat verhaal, in Rotterdam is het klimaat negatiever dat heeft natuurlijk een eigen dynamiek en daar verbindt de Rotterdamse middengroep zich weer aan. Met Leefbaar Rotterdam is dat negatieve verhaal natuurlijk ook vrij mainstream geworden in Rotterdam. Dat trekt juist die groep die niet zo’n stabiele mening heeft mee in dat negatieve verhaal.”

Zohra Moallemzadeh heeft het ondanks tegenslagen geschopt tot huisarts. Daarnaast heeft ze een studentenvereniging opgericht voor Afghaanse Nederlanders. De Kanttekening sprak haar over de Afghaanse gemeenschap in Nederland.

Nederland telt naar schatting ruim 40.000 mensen met een Afghaanse afkomst. Eén van hen is Zohra Moallemzadeh, 31 jaar uit Zoetermeer. Ze is huisarts, docent Klinisch Redeneren aan de Erasmus Universiteit en oprichter van Aria Students, een studentenvereniging voor studenten met een Afghaanse achtergrond. In 2008 werd ze uitgeroepen tot meest excellente student van Nederland, door de Echo Foundation, een landelijk kennis-, advies- en innovatiecentrum.

Op elfjarige leeftijd vluchtte Moallemzadeh samen met haar ouders, broers en zussen naar Nederland. De integratie liep goed en de Nederlandse taal had ze al snel onder controle. ‘Ik denk dat Afghanen redelijk vlot integreren. We weten dat als wij een toekomst willen opbouwen in Nederland, dat we moeten integreren.’ Toch voelde het soms ook alsof ze in twee werelden leefde. ‘Thuis was ik de Afghaanse Zohra en buiten de Nederlandse Zohra. In onze cultuur is het bijvoorbeeld onbeleefd als je iemand in de ogen aankijkt, terwijl dat in Nederland juist gewenst is. Als kind zijnde had ik daar moeite mee.’ Ook had ze het wel eens moeilijk op de arbeidsmarkt. ‘Ondanks het feit dat ik redelijk Nederlands sprak en goed mee kon, werd ik bij sollicitaties geweigerd. Zo heb ik ooit gesolliciteerd bij een callcenter. Bij de kennismaking zeiden ze dat mijn hoofddoek niet bij het werk paste.’ Daar werd ze wel eens moedeloos van. ‘Als je een andere afkomst hebt dan sta je met tien punten achter. Je wilt jezelf bewijzen. Hierdoor krijg je een drang naar perfectionisme.’

Al op vroege leeftijd wist ze dat ze arts wilde worden. ‘Ik heb een afkeer gekregen van alles wat een grens aangeeft. Arts zijn betekent dat je overal in de wereld kan werken. Daarnaast kan je je dienstbaar opstellen. Ik ben praktiserend moslima, dienstbaarheid is voor mijn geloof erg belangrijk.’ De weg naar huisarts ging niet zonder slag of stoot. ‘Op de lagere school had ik een hoge citoscore, toch kreeg ik een vmbo-advies van de juffrouw. Ik heb geprotesteerd en haar huilend gesmeekt of ik de havo mocht doen, maar ze dacht dat ik het niet kon.’

Toen de familie ging verhuizen van Leerdam naar Delft was er daar op school geen plek meer op het vmbo. Moallemzadeh werd tijdelijk op de havo geplaatst, maar wist binnen zes maanden door te stromen naar het gymnasium. ‘Mensen stonden ervan te kijken. Tegenwoordig is dat beeld voor een groot deel gekanteld. Wij Afghanen zijn erg gesteld op onze studie. Qua opleiding staan we op de tweede plaats van niet-westerse allochtonen. Ik denk dat dit komt omdat we dit gemist hebben in ons eigen land en we iets willen maken van onze toekomst.’

Op de Erasmus Universiteit viel het haar op dat er op de medische faculteit veel Afghaanse Nederlanders studeren. ‘Ik vond dat we daar iets mee moesten doen. Daarom heb ik samen met iemand anders Aria Students opgericht, een vereniging voor Afghaanse studenten. Er moest iemand zijn om die krachten te bundelen en om connecties te leggen.’ Daarnaast wilde ze ook iets voor Afghanistan doen. ‘Je kunt veel Afghanen bij elkaar brengen door te vragen of ze iets voor Afghanistan willen doen. Er worden veel initiatieven genomen. Dat is kenmerkend voor Afghanen. Zij gaan niet stilzitten.’

Het was een drukke studententijd voor Moallemzadeh, maar toch heeft ze daar geen spijt van. ‘Ik heb de beste tijd van mijn leven gehad en zoveel mogelijk plezier gemaakt. Afghanen zijn hele gezellige mensen. Als een club bij elkaar zit is er altijd muziek en eten bij.’ Toch was het ook hard werken met veel nevenactiviteiten en drie verschillende bijbaantjes. ‘Afghanen deinzen niet terug voor hard werken. We zijn erg gefocust op ons doel. Hierdoor kunnen we ook wel eens op de achtergrond raken, maar die rust koesteren we. We hebben heel veel jaren van onrust en oorlog meegemaakt.’ Toch zijn er ook andere kanten. Vanuit haar eigen ervaring kan ze hier iets over zeggen. ‘Toen ik de prijs van Echo Foundation had gewonnen, verwachtte ik positieve reacties. Tot mijn verbazing kwam ik toen misgunnende reacties tegen op Afghaanse fora. Bijvoorbeeld dat ik de prijs niet verdiende. Afghanen zijn erg gevoelig en temperamentvol. We kunnen opeens een uitbarsting van emoties hebben.’

Moallemzadeh ervaart het als een luxe om twee verschillende culturen te hebben. ‘Ik ben een trotse Nederlander, maar ook een trotse Afghaan.’ Ze probeert van allebei de culturen iets moois mee te nemen. ‘Ik ben erg tijdsbewust, dat is heel Nederlands. Ik ben erg gastvrij, dat is weer heel Afghaans.’ Zelf wil ze hier niet meer weg. ‘De afgelopen twee jaar heb ik grondig onderzocht in welke landen ik zou willen werken. Hoe meer ik op onderzoek uitging, hoe meer ik besefte dat ik in Nederland wil blijven.’ Ze denkt dat dit voor de meeste Afghanen geldt. ‘Ik denk dat 99 procent dankbaar is hier te mogen zijn en blij is hier te wonen. Al zijn er ook mensen die veel tegenslagen hebben gehad en daardoor een beetje ‘Nederland-moe’ zijn.’ Voor de toekomst verwacht ze een tweedeling onder Afghaanse Nederlanders. ‘Het zal een splitsing zijn tussen mensen die hun roots gaan loslaten en mensen die wat gematigder van beide culturen iets proberen te maken.’ Haar tip is: ‘Probeer een mooie mix te maken van beide culturen. Als ik niet vrij was geweest om een Afghaans-Nederlandse moslima te zijn, dan zouden mijn roots wankel zijn. Dan was ik zeker geen huisarts geworden.’

Souad el-Hamdaoui is al acht jaar directeur van de Rotterdamse Euromast. Daarnaast is zij actief op maatschappelijk gebied en slaat zij haar vleugels uit in het imperium van Jamie Oliver. De Kanttekening sprak haar over hoe zij uitgroeide tot een succesvolle ondernemer.

‘Ik werd niet meteen een Rotterdammer hoor!’, waarschuwt Souad el-Hamdaoui (38). Ze kwam naar Rotterdam om Bedrijfskunde te studeren. Haar vader was op bepaalde punten zeer vooruitstrevend, hij wilde niet alleen graag dat zijn dochters onafhankelijk werden, maar hij begreep ook dat daarvoor offers moesten worden gebracht, vertelt zij. Daarom gaf hij zijn jongste kind Souad toestemming in Rotterdam op kamers te gaan wonen. ‘Het was onuitvoerbaar elke dag met het openbaar vervoer heen en weer te reizen, dus er was geen andere oplossing. Epe bestaat uit vijf dorpen, die toentertijd bij elkaar ongeveer tienduizend inwoners telde. Ineens woonde ik in de grote stad Rotterdam. De eerste avond hing ik huilend aan de telefoon. Ik wilde naar huis! Mijn vader zei dat dit niet ging, maar hij vroeg wel aan mijn zusjes of ze naar Rotterdam konden gaan om mijn kamer wat gezelliger te maken. Dat hielp een beetje. In het begin ging ik ieder weekend naar huis, ook voor mijn bijbaantje. Ik bleef zo lang mogelijk in Epe en zo kort mogelijk in Rotterdam. Na een half jaar kwam de ommezwaai. Ik zocht hier een bijbaan en werd langzaam verliefd op deze stad. Tijdens mijn studie werkte ik in het restaurant van de Euromast. Na mijn afstuderen vroeg de toenmalige directeur wat ik nu ging doen. Dat was simpel: een grote mensenbaan zoeken in de grotemensenwereld. Er kon me niets worden beloofd, maar er werd me gevraagd nog even te blijven. Ik werd manager eten en drinken, later operationeel manager en uiteindelijk directeur van de Euromast. Dat was zo’n tweeënhalf jaar nadat ik op verzoek was gebleven. Als ik in het begin zei dat ik bij de Euromast werkte, kreeg ik de vraag of ik van Sales of Marketing was. Ik was 29 jaar toen ik directeur werd, wat redelijk jong is. Inmiddels zijn mensen er ook aan gewend.’

Maatschappelijke inzet
Hamdaoui’s bekendheid als het gezicht van de Euromast heeft er ook toe geleid dat ze gevraagd werd voor allerlei andere zaken. Ze is lid van de Raad van Toezicht van de Bibliotheek Rotterdam, secretaris van het bestuur van Ronald McDonald Huis Sophia Rotterdam en betrokken bij de Stichting Foundation Touzani. Ze heeft nog meer vrijwilligerswerk gedaan, maar dat is wat minder geworden door de komst van haar kinderen Sara (3) en Noah (1). ‘Ik wil een bijdrage leveren aan de plek waar ik woon, werk en leef, ook omdat ik iets wil terugdoen. Dat hoeft niet altijd commercieel te zijn. Mijn acht broers en zussen en ik zijn thuis altijd gestimuleerd om het uiterste uit onszelf te halen. Mijn vader kwam hier als gastarbeider. Hij heeft zijn gezin naar Nederland gehaald omdat hier meer mogelijkheden zijn. We danken veel aan zijn gedrevenheid.’ Haar vader gaf haar dochters alle ruimte om zich te ontwikkelen. ‘Dat mijn zusje en ik op kamers mochten wonen in Leiden en Rotterdam neemt overigens niet weg dat hij zeer gelovig is.’

Had de toestemming van haar vader ook echt te maken met haar serieuze gedrag? Ze ging écht naar Rotterdam om te studeren. Het is even stil. ‘Daar heb ik nooit over nagedacht.’ Ze komt uit een hecht gezin. Diezelfde sfeer probeert ze te creëren op haar twee werkplekken. Ze is ook mede-eigenaar van het Italian Food Concepts Netherlands Holding B.V. het bedrijf van de bekende chefkok Jamie Oliver. ‘Het eerste filiaal is geopend in de Rotterdamse Markthal en we zijn nu bezig met een zaak in het Sijthoff Gebouw in hartje Den Haag. Ik vind het belangrijk dat mijn werknemers zich vrij voelen. Ik moedig werknemers wel eens aan om hun vleugels uit te slaan. Dat doen ze, maar ze komen na een tijd vaak toch weer terug!’

‘Driehonderd jaar geleden begon onder Nederlands beheer een experiment met de multiculturele samenleving’, zegt Hans Goedkoop over de aanwezigheid van de Nederlanders in Zuid-Afrika.

De Nederlandse publieke omroep NTR en het Rijksmuseum besteden drie maanden lang aandacht aan de rol van Nederland in de Zuid-Afrikaanse geschiedenis. Het Rijksmuseum doet dat met een tentoonstelling die te bezoeken is tot 21 mei. Historicus en presentator Hans Goedkoop presenteerde de afgelopen weken bij de NTR de zevendelige serie Goede hoop.

Waarom voelden jullie de behoefte een serie te maken over Zuid-Afrika?
‘Het idee kwam van Martine Gosselink van het Rijksmuseum. Ze benadrukte dat het Rijksmuseum de taak heeft om naast de heldenverhalen ook de rafelranden van de Nederlandse geschiedenis onder de aandacht te brengen. Daarna werd de samenwerking met NTR beklonken. Ik kom van moederskant uit een koloniale familie, mijn opa werd geboren in Nederlands-Indië. Ik ken de koloniale blik die het koloniale leven als mooi, goed en rechtvaardig voorspiegelt. Maar ik ben ook historicus en ik ken het anti-koloniale wereldbeeld dat wij tegenwoordig hebben. Ik zag dit initiatief van het Rijksmuseum als een gelegenheid om het veel onbekendere verhaal uit onze koloniale geschiedenis namelijk dat van Zuid-Afrika onder de aandacht te brengen.’

Wat zochten de eerste Nederlanders in Zuid-Afrika?
‘Aanvankelijk zochten ze een waterpost. Halverwege de reis naar Indië moest er vlees, water en groente ingeslagen worden. Maar omdat de lokale bevolking niet genoeg water, groente en vlees kon leveren werden er ook boeren en slaven naar toe gebracht. Zo ontstond er zonder dat men daar op uit was een kolonie.’

Jan van Riebeeck stond aan het hoofd van de kolonie, wat was hij voor man?
‘Hij was een ambtenaar van de VOC die in Indië dingen moet hebben gedaan die niet door de beugel konden. Hij is bestraft voor oneerbaar gedrag. Hij was uit op rehabilitatie, de VOC heeft toen gezegd ga jij maar naar die rotplek in Afrika. Het was een heel lastige plek want er was niks. Er was wel een inheemse bevolking maar die hadden geen steden, dorpen of wegen. Ze trokken door de savannes.’

Hoe verliep het contact met de inheemse bevolking?
‘Van Riebeeck heeft een logboek bijgehouden. Als je dat leest dan zie je dat hij in het begin geïnteresseerd was in de lokale bevolking. Zo schrijft hij op een gegeven moment over de hoofdmannen die een dierenvel droegen ‘het zijn net praalhanzen’. Een ironisch woord voor regenten in de zeventiende eeuw, die met een cape stonden te pronken.’

Doordat er een gebrek was aan blanke vrouwen ontstonden er relaties tussen zwarten en blanken. Hoe ging dat in zijn werk, promoveerden vrouwen tot volwaardige echtgenoten?
‘Witte mannen kregen relaties met de lokale bevolking, die per definitie geen slaaf waren want de VOC verordende dat zij niet tot slaaf gemaakt mochten worden. De Nederlanders moesten hen te vriend houden, vanwege de handel. Witte mannen kregen ook relaties met slavinnen, die vooral uit Azië werden geïmporteerd. Ze kwamen uit landen als Pakistan, Maleisië en Indonesië. In die tijd was het ook betrekkelijk gewoon dat je een slaaf kon vrijkopen. Als je als slaaf was vrijgekocht dan was je ook gelijk gelijkwaardig aan wie dan ook. De VOC had boeren nodig en zo’n vrijgekochte slaaf kreeg daarom vaak een boerderij. Die ex-slaaf was dan een boer zoals alle andere. Ook vrijgemaakte slavinnen konden hoog stijgen door te trouwen. Een mooi voorbeeld is het verhaal van een dochter van een slavin die met een hooggeplaatste Nederlander trouwde en daardoor het enorme landgoed Groot Constantia in haar bezit kreeg.’

Was het dan geen schande dat een blanke man met een zwarte vrouw trouwde?
‘Het verdiende misschien geen aanbeveling, want een huwelijk was een zakelijke overeenkomst, je trouwde vaak zo hoog mogelijk en dat betekende zo wit mogelijk, maar racisme is een veel later verschijnsel, dat is pas in de negentiende eeuw groot geworden. Slavernij was voor die tijd een vanzelfsprekendheid maar werd niet per definitie gekoppeld aan ras.’

Toen de VOC failliet ging namen de Britten het gezag in Zuid-Afrika over. De in Zuid-Afrika geboren Nederlanders trokken het binnenland in uit angst om hun slaven en cultuur te verliezen, nadat de Britten de slavenhandel afschaften. Daarbij werden vele Zoeloes en andere volkeren verjaagd en vermoord. Waarom waren ze zo volhardend om in het land te blijven?
‘Dat is iets wat witte Afrikanen nu nog vaak horen van Europeanen, wat doe jij in Afrika, jij hoort hier toch helemaal niet? Maar als je ouders, je grootouders en zelfs je overgrootouders geboren zijn in Afrika, hoe kan je dan in alle ernst beweren dat je niet in Afrika thuishoort? Toen de VOC failliet ging zaten de Afrikaners van Nederlandse komaf gevangen tussen twee culturen. In Nederland werden deze mensen in de achttiende eeuw niet meer beschouwd als echte Nederlanders. Ze vonden de Afrikaners maar een ruw volk met hun bedenkelijke moraal, ze waren weliswaar christelijk maar krankzinnig streng en vermengd met heidens geloof. Bovendien vond men het Nederlands dat de Afrikaners spraken niet om aan te horen. De Afrikaners van Nederlandse komaf hadden hun eigen cultuur ontwikkeld en die wilden ze koste wat kost behouden.’

Twee eeuwen later is de interesse vanuit Nederland voor de Afrikaners weer helemaal terug. Eind negentiende eeuw en begin vorige eeuw eeuw emigreerden duizenden Nederlanders naar Zuid-Afrika. Wat dreef hen?
‘In de binnenlanden ontdekten de Afrikaners goud en diamanten. De Britten wilden daar ook van mee profiteren waarop de Afrikaners de oorlog verklaarden aan het Britse rijk. De Boerenoorlogen tussen 1880 en 1902 vonden Nederlanders geweldig. Het Britse rijk was de imperialistische grootmacht van de negentiende eeuw. Puur uit afkeer voor de Britten groeide het nationalistisch sentiment bij veel Nederlanders. Ineens werden de Afrikaners als ‘stamverwanten’ beschouwd. Begin twintigste eeuw zie je overal in Europa het nationalisme de kop op steken. Nationale identiteit werd opnieuw gedefinieerd. Zuid-Afrika werd beschouwd als ‘volksverwant’ van Nederland en daarom aantrekkelijk om naar toe te emigreren.’

Ook Hendrik Verwoerd ging toen naar Zuid-Afrika, hij wordt gezien als de belangrijkste vormgever van de Apartheid. Hij was zo sterk voor rassenscheiding dat hij geen zwart personeel duldde. In hoeverre speelde zijn Nederlandse achtergrond een rol bij de totstandkoming van zijn ideeën?
‘De apartheid is voor een deel met goede bedoelingen ontstaan. De gedachte van Verwoerd was dat de blanke christenen een andere achtergrond en een andere cultuur hebben dan zwarten. Zwarten hebben ook recht op hun eigen wereld dus vond hij dat ze gescheiden moesten leven. Ze krijgen hun eigen lap grond en die mogen ze zelf voor een deel gaan besturen, zwarten kunnen daar minister en ambtenaar worden. En dan kunnen zij hun wereld scheppen en wij de onze. Als wij blanken onze eigen wereld scheppen dan moeten we niet die zwarten als onze bedienden hebben. Dat was een principekwestie. In Nederland hadden heel veel Nederlanders sympathie voor dat idee. Na de Tweede Wereldoorlog bleef de heersende gedachte dat de koloniën ooit zelfstandig moesten worden en dat wij ze moesten leiden naar die zelfstandigheid. Dat duurde tot ongeveer de jaren zeventig toen er overal anti-apartheid stemmen opkwamen in Nederland.’

Hoe is het nu gesteld met de rassenscheiding in Zuid-Afrika?
‘In de politiek is de apartheid verdwenen, maar in de economie en in de hoofden van de mensen bestaat het nog. Kleur speelt nog steeds een grote rol. In Zuid- Afrika is het bijvoorbeeld geen taboe om onderscheid te maken, dat gebeurt in Zuid-Afrika heel openlijk zonder gêne, heel anders dan in Nederland waar we de neiging hebben om te doen alsof racisme niet bestaat. In Zuid-Afrika kan een zwarte man zeggen dat hij blanke mensen haat en tegelijkertijd goed contact onderhouden met blanken. In Nederland krijgen Turkse en Marokkaanse Nederlanders moeilijker een stage, maar het is een taboe om te zeggen dat dat komt door hun etniciteit.’

Naast Nelson Mandela heeft ook president Willem de Klerk de Nobelprijs voor de Vrede gekregen, omdat beiden zich ingezet hebben voor het beëindigen van de Apartheid. Toch kreeg Mandela de heldenstatus en De Klerk niet. Na De Klerk is er geen blanke president meer geweest in het land, is de machtsbalans doorgeslagen naar de andere kant?
‘De overheid voert een positief discriminatiebeleid, wat wil zeggen dat niet-blanken voorrang krijgen in overheidsfuncties. Ik heb een blanke universiteitsmedewerker gesproken die haar baan kwijtgeraakt is. Die baan wordt gegeven aan iemand met een donkere huid, die hoogstwaarschijnlijk veel minder gekwalificeerd is. Deze vrouw die als anti-apartheid-activiste gestreden heeft voor de rechten van zwarten is dan ook nog eens zo nobel om te zeggen ‘ik voel hun recht, ik begrijp het, het is alleen hard als het jezelf betreft’. Die discriminatie bestaat, maar witte privileges bestaan ook nog steeds heel erg. We zijn bij een zoon van Verwoerd op bezoek geweest, die zegt dan ‘mijn vader heeft het goed gezien als je die zwarten een beetje macht geeft dan willen ze alles.’ En die man woont in Stellenbosch in een grote villa met gemaaid gras in een hele rijke buurt en zijn buren zijn allemaal blank, waardoor je denkt wat hebben de zwarten dan afgepakt, hoeveel zwarten wonen er zoals jij? Maar dat bedreigde gevoel zit heel diep. De blanken hebben voor een deel hun macht af moeten staan, maar je kan niet zeggen dat de rollen helemaal omgedraaid zijn. Ze hebben door de eeuwen heen zo’n onwaarschijnlijke voorsprong opgebouwd dat ze nog steeds een voorsprong hebben.’

De Nederlandse identiteit zou onder druk staan. Aan de andere kant zijn er steeds meer mensen die racisme en het slavernijverleden als het grootse probleem van Nederland zien. De politieke partijen Denk en Artikel 1 wijzen daarop. Draagt de aandacht voor de geschiedenis en de huidige situatie van Zuid-Afrika bij aan deze discussie?
‘Ik hoop van wel. Er zijn in ieder geval duidelijke parallellen te trekken met Zuid-Afrika. In Nederland zijn we stukje bij beetje bezig een multiculturele samenleving te worden. Van Balkenende mocht je dat niet zeggen, maar je ziet het gebeuren. De partij Denk is de eerste Nederlandse politieke partij op etnische grondslag. Dat is nieuw en dit is nog maar het begin. Hierover ontstaat toenemende paniek. Wat eigenlijk niemand meer weet: driehonderd jaar geleden begon onder Nederlands beheer een experiment met de multiculturele samenleving. Een scheikundig lokaal waar eeuwenlang experimenten gedaan zijn tussen etnische en religieuze groepen. Als je die geschiedenis onder ogen krijgt denk je niet: zo moeten wij het ook doen. Maar Zuid-Afrika laat wel zien dat het worden van een multiculturele samenleving een proces van eeuwen is.’

Is dat ook niet het grootste probleem, dat je partijen op etnische grondslag krijgt, zoals Denk, zoals je ook zwarte en witte politieke partijen hebt in Zuid-Afrika?
‘Ja, maar in Zuid-Afrika zie je ook steeds meer mengvormen. Het ANC verliest stap voor stap de macht. De belangrijkste steden Johannesburg, Pretoria en Kaapstad zijn in handen van de liberale partij Democratische Alliantie. Dat was onder de apartheid een witte partij maar is nu steeds meer gemixt. In Zuid- Afrika is het enorm tot mij doorgedrongen hoe moeilijk een multiculturele samenleving is. Het levert enorm veel spanningen op en daar zullen wij ook in Nederland in toenemende mate mee te maken krijgen. Wat ik probeer is om daar realistisch over te zijn, we zijn decennialang veel te optimistisch geweest, het idee dat nieuwkomers vanzelf zien dat onze samenleving geweldig is en zich moeiteloos aanpassen is ontzettend naïef. In Zuid-Afrika ben ik ervan doordrongen geraakt dat twee dingen je altijd gelijk opvallen in een multiculturele samenleving namelijk: kleding – stand en klasse – en huidskleur. Dat zit in je systeem nog voordat je het begin van een gedachte over iemand hebt. Je kan desondanks proberen een individu te zien maar dat vereist een voortdurende inspanning en zelfbeheersing.’

Nederlanders met een achtergrond in de voormalige koloniën roeren zich steeds vaker. Zo zijn er Surinaamse Nederlanders die herstelbetalingen eisen van de staat. Vindt u het terecht dat blanke Nederlanders op hun geschiedenis worden aangesproken ook al is het lang geleden?
‘Ik voel me niet schuldig, ik ga ook geen excuses aanbieden, omdat ik persoonlijk geen aandeel heb in de verovering van de koloniën. Ik heb begrip voor de woede van de Surinaamse Nederlanders. Er is elk jaar weer gedoe over het slavernijverleden en het slavernijmonument, soms denk je: houdt het dan nooit op? Maar mensen gebruiken de geschiedenis om hun identiteit mee vorm te geven. Dat zal voorlopig niet ophouden.’

Is niet van beide kanten het probleem dat mensen de geschiedenis volledig verweven met hun identiteit?
‘De identiteitspolitiek van de één roept die van de ander op. Dus als de één iets claimt gaat de ander ook iets claimen. Wat zou het mooi zijn als we terug konden naar de zeventiende en achttiende-eeuwse openheid, maar dat lukt ons helemaal niet meer. We stonden te juichen in Europa toen Mandela de macht kreeg, nu zie je dat mensen in Europa veel huiveriger zijn omdat ze merken dat ook in Europa de witte meerderheid de macht moet gaan delen. Dat alleen al leidt tot een enorme backlash. In Amerika zie je dat het witte superioriteitsdenken helemaal weer terug is van weggeweest. Een ander voorbeeld uit ons eigen land is hoe De Telegraaf berichtte over de protesten bij het Turkse consulaat op 11 maart. Te zien was een foto waarbij een politieagent een man op de grond drukte, met daarboven de titel ‘wij zijn hier de baas’. Volgens mij was zo’n kop ondenkbaar een paar jaar geleden.’

Kan hetzelfde gezegd worden van het plan van CDA-leider Sybrand Buma die onlangs voorstelde het volkslied te zingen op scholen?
‘Dat is natuurlijk ook identiteitspolitiek. We gaan het vaderland niet redden door allemaal het Wilhelmus te zingen. Dat slaat echt als een tang op een varken. Nee, dan is thee drinken echt beter! Zuid-Afrika is geen perfect voorbeeld maar op één punt zijn ze verder dan ons, dat is dat ze ondanks de enorme moeilijkheden heel veel contact zoeken met elkaar. Ze zeggen hardop wat ze van elkaar denken. Ze zeggen niet ‘minder, minder, minder’. Omdat iedereen accepteert dat iedereen inwoner is van Zuid-Afrika. Ze roepen niet dat de andere groep het land moet verlaten. De keuze is simpel: of je wordt een multiculturele samenleving of het wordt een bloedbad. In Zuid-Afrika kiezen ze voor de multiculturele samenleving. Als oude koloniale macht zou je daar ootmoedig over moeten zijn. Dat een kolonie die we nooit gewild hebben iets gebracht heeft waar we nu iets van kunnen leren.’