‘Het feit dat je ergens niet aan het woord komt en dat je geen platform geboden wordt, is niet hetzelfde als dat je de mond gesnoerd wordt. Iets anders is uiteraard dat mensen zich zodanig bedreigd kunnen voelen dat ze hun mening niet meer kunnen uiten.’

De afgelopen jaren heeft het fenomeen deplatforming, het actief weren van mensen met een ‘foute’ mening, een hoge vlucht genomen. Zo kreeg de controversiële journalist Milo Yiannapoulos in 2016 een ‘permaban’ van Twitter, vanwege zijn getroll tegen de dames van de laatste Ghostbusters-film. Afgelopen jaar werd complotdenker Alex Jones van de omstreden website Infowars van alle grote sociale media verwijderd, waaronder Facebook, iTunes, Spotify, Twitter en YouTube. Yiannopoulos is ook niet welkom op veel Amerikaanse universiteiten. Komt hij wel, dan proberen linkse demonstranten hem het spreken onmogelijk te maken. Ook in Nederland gaan er stemmen op om mensen te deplatformen. Denk hierbij aan de feministen die vorig jaar in de Volkskrant bedrijven opriepen niet langer te adverteren op GeenStijl, maar daarnaast aan de bijna honderd UvA-medewerkers die van mening waren dat hun universiteit de Canadese hoogleraar Jordan Peterson geen ‘rechtse safe space’ mocht bieden en naast hem een extra gast moesten zetten die zijn ideeën zou bestrijden.

Moet je racisten, moslimhaters en andere haters wel een podium bieden als sociaal medium, krant of televisieprogramma? Mag je ‘foute’ meningen weren? Of breng je daarmee de vrijheid van meningsuiting in gevaar? De Kanttekening sprak hierover met advocaat Sidney Smeets, filosofiestudente Charlotte Blaak, activist Frank van der Linde, columnist Arthur van Amerongen, campagnemanager Sybren Kooistra en ondernemer Wilco Boender, één van de initiatiefnemers van het Conservatief Café.

Extra brandblussers
Sidney Smeets, advocaat bij Spong Advocaten en columnist bij One World, begint meteen over de juridische begrenzing van de vrijheid van meningsuiting. ‘Zo zijn groepsbelediging, laster, smaad en aanzetten tot haat strafbaar.’ Maar behalve deze juridische kant heb je ook een morele kant. ‘Wat niet strafbaar is kan wel laakbaar zijn. Moet je wel alles kunnen zeggen? Daarnaast kun je je afvragen of racisme wel een mening is. Is racisme niet gewoon een vooroordeel?’ Smeets heeft zich behoorlijk geërgerd aan ‘witte heteroman’ Johan Derksen en zijn homograppen. ‘Derksen wordt niet gediscrimineerd en is blind voor alledaagse discriminatie. Maar minderheden hebben feitelijk weinig te zeggen. Witte heteromannen maken nog steeds de dienst uit in Nederland. Kranten en andere media moeten zich de morele vraag stellen waarom ze figuren als Derksen een podium geven. Is dit vanwege hun shock value? Een onderbouwde mening geven ze niet.’

‘Niet iedere mening verdient een platform’, is de stellige overtuiging van Smeets. ‘Denk aan de anti-vaxbeweging, die allemaal gevaarlijke onzin vertelt over vaccinatie. Deze pseudowetenschappers in debat laten gaan als echte specialisten zorgt voor een false balance. Je geeft op die manier verwerpelijke en gevaarlijke ideeën legitimiteit.’ Wat voor de anti-vaxbeweging (ook wel anti-vaxxers genoemd) geldt, geldt volgens Smeets ook voor een maatschappelijk onderwerp als racisme. ‘Het is een slechte zaak als kranten, om het andere geluid ook maar een stem te geven, een podium bieden aan racisme of homofobie. Daarnaast moeten kranten bewuster zijn van hun privileges (man, wit, hetero) en stukken meer beoordelen op kwaliteit. Is het een onderbouwde mening of is het alleen maar om te provoceren?’ Smeets vindt dat je niet te snel racisme moet roepen, maar is niettemin van mening dat er bij de Nederlandse media nog veel blindheid is als het om racisme, seksisme, homofobie en aanverwante zaken gaat.

Filosofiestudente en ‘lavendelkind’ (groupie van Thierry Baudet, red.) Charlotte Blaak is radicaal tegen deplatforming. De vrijheid van meningsuiting is voor haar bijna absoluut. Ook het oproepen tot geweld moet gewoon kunnen. ‘Misschien zijn dát juist de uitspraken die mensen in alle openheid moeten kunnen doen. Al was het alleen maar omdat je dan weet wie het zijn en waar ze zitten. Natuurlijk wel onder de voorwaarde dat het sociale stigma of verbod blijft, maar volgens mij hoeven we ons daar niet druk over te maken. Van een haatimam of een Erkenbrand-menneke wil ik heel graag weten wat hun plannen en motieven zijn, zodat we weten bij welk flatgebouw we homo’s moeten komen opvangen en welke synagoge een paar extra brandblussers kan gebruiken.’ Maar Blaak denkt dat de vrijheid van meningsuiting onder vuur komt te liggen, wat vooral de schuld is van links. ‘Je ziet dat de verzameling opvattingen die ‘niet kunnen’ steeds groter wordt gemaakt, door steeds meer opvattingen als racistisch of seksistisch te bestempelen. En wat racistisch en seksistisch is, geniet geen bescherming van vrijheid van meningsuiting.’

Witte mannen
Arthur van Amerongen, columnist bij de Volkskrant en HP/De Tijd, is één van de rechtse opiniemakers waar linkse deplatformers hun pijlen op richten. Hij zou een racist en seksist zijn. Van Amerongen ziet dit zelf toch een beetje anders: ‘Racisme is bananen gooien naar Surinamers, geloven dat niet-blanke mensen dommer zijn, de Neurenberger rassenwetten. Echt racisme wordt ook bestraft, denk aan dat lynchfilmpje over Sylvana Simons. Ik ben natuurlijk geen racist, maar ik mag wel kietelen. Zwarte opiniemaakster Seada Nourhussen die de ‘witte man’ basht wil ik van repliek dienen. Als witte man ben je in de vaderlandse media tegenwoordig aangeschoten wild. Ik zeg nu wel ‘witte man’, dat begrip gebruik ik soms ook in mijn columns, maar dat doe ik natuurlijk ironisch. Het gaat natuurlijk om blanke mannen. Dat we tegenwoordig ‘wit’ gebruiken komt doordat we die Amerikaanse begrippen hebben geïmporteerd. Iemand beweerde ook doodleuk dat blank racistisch was, omdat dat stond voor rein en schoon, terwijl de zwarte duister was. Dat is etymologisch gezien volkomen nonsens.’

Eén van degenen die stevige kritiek heeft geleverd op de columns van Arthur van Amerongen is Sybren Kooistra, werkzaam bij de European Greens in Brussel. Kooistra benadrukt dat hij op persoonlijke titel met ons wil praten, niet namens GroenLinks of de European Greens. ‘In mijn stuk op Medium heb ik kritiek op meningen waar ik echt niet bij kan. Dit zijn eigenlijk geen meningen, maar propagandastukken. De vraag is, als meningen propagandistischer worden, als een agenda ten nadele van mensen van kleur of tegen feminisme wordt gepromoot, moet je daar zoveel ruimte aan bieden?’

Kooistra roept de Nederlandse kranten niet op om columnisten als Arthur van Amerongen en Sylvain Ephimenco te deplatformen, maar hij vindt wel dat deze schrijvers niet goed passen bij de grondbeginselen waar respectievelijk de Volkskrant en Trouw voor staan. ‘De Volkskrant is emancipatoir, Trouw staat voor rust en redelijkheid. Van Amerongen is een reactionair met een trollenleger en Ephimenco voert hetzes zonder waarheden als belemmering te zien.’

En linkse columnisten dan? Bedrijven bijvoorbeeld Seada Nourhussen en Asha ten Broeke dan geen propaganda? Kooistra vindt van niet. ‘Agenda setting is nog geen propaganda.’ Hij benadrukt dat hij niet tegen rechtse journalisten an sich is. ‘Ik heb in het verleden de crowdfunding voor een journalistiek project van Wierd Duk opgezet, toen hij nog voor The Post Online schreef. Dat was voordat hij een propagandist werd.’

Het probleem is volgens Kooistra niet óf bepaalde geluiden een platform krijgen maar in welke mate: ‘Kranten moeten niet alleen breed zijn wat ruimte voor ideeën betreft, maar ook divers ten aanzien van kleur en gender. Nu is men zich niet voldoende bewust van niet-witte, niet-feministische perspectieven en naïef als het gaat om radicaal rechtse propaganda. De verhoudingen zijn scheef.’

Kooistra vervolgt: ‘In Trouw kreeg Nourhussen van andere columnisten een trap na, nadat ze was opgestapt als columnist, omdat ze zich niet genoeg gesteund zag in het racisme dat ze in reactie op haar werk ontving. De activistische complotpropaganda van Wierd Duk recent in De Telegraaf – waar hij de anti-Zwarte Piet-activisten beschreef als potentiële terroristen die gesponsord worden door Soros – werd gevolgd door een ‘grotendeels waar’ in een factcheck van NRC, omdat één detail in hun ogen correct was.’

De macht bevragen
De kritiek van Kooistra wordt onderschreven door linkse activist Frank van der Linde. Hij vindt dat de vrijheid van meningsuiting wordt begrensd door de grondwet. Vooral artikel 1, het verbod op discriminatie, is voor Van der Linde heilig. ‘Als mensen dingen zeggen die tegen de grondwet ingaan, dan moet je dit boycotten. Partijen als de PVV en Forum voor Democratie, die racisme en vreemdelingenhaat promoten, moeten door de media worden geboycot. Helaas is racisme een soort van mening geworden. Dat zorgt voor megagrote problemen in de samenleving, denk aan de IQ-discussie die door het FvD is aangezwengeld. Aan dit soort discussies moeten we gewoon niet beginnen.’ Een ander probleem is volgens Van der Linde de focus van de media. Aan de demonstratie van de ‘gele hesjes’ wordt heel veel aandacht gegeven, terwijl ze maar met heel weinig zijn en extreemrechtse standpunten huldigen. Een grote demonstratie voor een beter milieu werd door de media daarentegen genegeerd. Waar is de pers mee bezig? Ze moeten volgens mij veel minder bezig zijn met makkelijk scoren, maar met inhoud. De pers moet objectief proberen te zijn, tegendruk geven, de macht bevragen.’

Van der Linde vindt de vrijheid van meningsuiting niettemin een hoog goed. ‘Ik vind ook dat rechtse mensen een mening mogen hebben. Ik vind heel veel opmerkingen over vluchtelingen fout, maar niet alles moet je willen verbieden. Maar racisme is gewoon strafbaar. Helaas handhaaft de overheid de wet totaal niet wat dat betreft, wat ik een heel gevaarlijke ontwikkeling vind. Je moet echt een hele grote racist zijn, wil je worden aangepakt.’ Dat Van der Linde een groot voorstander is van het recht op vrije meningsuiting heeft uiteraard ook met zijn eigen situatie te maken, als linkse activist. ‘Ik beroep mij ook op dit recht en helaas worden mijn rechten vaak geschonden. Zo kunnen mensen op Facebook ervoor zorgen dat een onwelgevallig bericht wordt verwijderd als ze dit massaal rapporteren. Zo is een bericht van mij over politiegeweld verwijderd door mensen die mij de mond wilden snoeren. Facebook bekijkt deze meldingen niet kritisch.’

Conservatief Café
Tot zover de meningen in kranten en op sociale media. Hoe zit het met fysieke podia? We spraken met Wilco Boender, één van de initiatiefnemers van het Conservatief Café in Gouda, dat volgend jaar al tien jaar bestaat. Boender zit nog steeds in het bestuur van de stichting, die zijn ‘kindje’ is. Volgens Boenders komen er op bijeenkomsten ook ‘vreemde snuiters’ af, maar let het bestuur goed op bij het vinden van sprekers. ‘We discussiëren als bestuur soms over wie we wel of niet moeten uitnodigen. Maar we nodigen geen mensen van Erkenbrand, Identitair Vezet of Pegida uit. Het moet passen bij onze stijl, iets conservatiefs hebben. Geroeptoeter als ‘minder Marokkanen’ van Geert Wilders past niet bij ons. De enige PVV’er die ooit voor ons is komen spreken is Lucas Hartong, die toen voor de PVV in het Europees Parlement zat. Qua stijl is hij ook wat anders dan andere PVV’ers. Overigens hebben we ook nooit D66’ers, mensen van GroenLinks of de PvdA uitgenodigd.’

Stichting de Nederlandse Leeuw zorgde in 2017 en 2018 voor veel ophef door een aantal zeer rechtse sprekers uit te nodigen voor een bijeenkomst over de vluchtelingencrisis, waarop enkele andere sprekers – die aanvankelijk hadden toegezegd te zullen spreken – afhaakten. Boender wijt dit vooral aan de slechte communicatie. ‘Er is iets fouts gegaan daar. Ze wilden het aanvankelijk wel breed opzetten, voor iedereen, maar dat werkte hierdoor helaas niet en ze werden met extreemrechts geassocieerd.’ Volgens Boender is Thierry Baudet ook slachtoffer van het fenomeen guilty by association, door zijn dinertje met de racistische publicist Jared Taylor. ‘Ik heb ook met zulke mensen gesproken tijdens bijeenkomsten van het Conservatief Café die ze bezochten als bezoeker. Sommige gesprekken waren een beetje vreemd, zodat ik die mensen later even ben gaan opzoeken op Google. Bleken ze niet helemaal koosjer te zijn. Er hebben zich de afgelopen jaren zo’n twintig mensen bij mij gemeld om in het bestuur te gaan zitten. Mensen die zichzelf aanbieden vind ik altijd een beetje verdacht. Nadat we deze mensen gecheckt hadden, bleek ook vaak dat ze bij andere clubs de laan waren uitgestuurd of afgewezen waren. Geen types waarmee je in zee wilt gaan als fatsoenlijk platform.’

Business as usual
Maar hoe zit het met de vrijheid van meningsuiting van de geïnterviewden zelf? Wilco Boender kan gewoon zeggen wat hij wil: ‘Op verjaardagsfeestjes wil ik wel eens pesten door te pleiten voor vrij wapenbezit – waar ik ook voor ben – en jaag ik daarmee mijn familieleden en vrienden in de gordijnen. Maar dat is alles. Alleen na de aanslag van Anders Breivik moesten we overal uitleggen dat wij niets met terrorisme en hem van doen hadden. Dat kwam omdat Breivik zichzelf een christelijke conservatief noemde.’ Ook Arthur van Amerongen heeft eigenlijk nauwelijks last van mensen die hem de mond willen snoeren: ‘Ik ben lastiggevallen door een anonieme gek en Sybren Kooistra doet op Twitter weleens vervelend, onder andere naar aanleiding van een grapje van mij over Denk-politici als Zwarte Pieten, maar eigenlijk valt het wel mee.’

Sybren Kooistra daarentegen heeft naar eigen zeggen wel veel last van trollen op Twitter die hem lastigvallen omdat hij kritiek heeft op Arthur van Amerongen en anderen. ‘Ik heb de ombudsman van de Volkskrant hier weleens op aangesproken, maar hij gaf geen thuis.’ Van der Linde vertelt dat hij regelmatig wordt bedreigd, zo vaak zelfs dat hij er niet meer van opkijkt. ‘Laatst kreeg ik, terwijl een goede vriend bij mij op bezoek was, een dreigtelefoontje. Het was voor mij business as usual, maar hij was erg geschrokken. Toen werd ik er ook weer bewust van dat dit inderdaad niet normaal is.’ Ook Charlotte Blaak maakt zich wel zorgen om haar meningsvrijheid, maar om hele andere redenen: ‘Op de Radboud Universiteit Nijmegen, waar ik studeer, heb ik docenten waarvan ik weet dat zij eigenlijk vinden dat ik geen recht heb op vrijheid van meningsuiting, omdat ik op FvD gestemd heb. Over PVV’ers denken ze hetzelfde. Je kunt je voorstellen dat zoiets gekke situaties oplevert op het moment dat zij mogen beslissen over mijn vooruitgang in de academische wereld.’

Sidney Smeets voelt zich volledig vrij om zijn mening te uiten: ‘Mij is nog nooit de mond gesnoerd en iedereen die beweert dat hem de mond gesnoerd is daag ik graag uit om daar wat bewijs van te leveren. Het feit dat je ergens niet aan het woord komt en dat je geen platform geboden wordt, is niet hetzelfde als dat je de mond gesnoerd wordt. Iets anders is uiteraard dat mensen zich zodanig bedreigd kunnen voelen dat ze hun mening niet meer kunnen uiten. Dan hebben we het dus over strafbare feiten die gepleegd worden en die de democratische samenleving ondermijnen. Denk aan de blokkeerfriezen en extreemrechtse trollen die opiniemakers en jongens als Bowi Jong (de man achter #SorryJohan, red.) zo intimideren dat ze hun mening niet meer kunnen geven. Er is dus wel een probleem, maar dat zit aan de andere kant dan waar het vaak geplaatst wordt. Het niet mogen zeggen van dingen vanuit rechts is een mythe. Er is nog nooit zoveel ruimte geweest voor rabiate onzin als nu. Teveel ruimte wat mij betreft, omdat de media het concept van false balance nog niet helemaal door hebben. Maar er is wel een echt probleem met bedreigingen vanuit de rechtse hoek tegen opiniemakers.’

Nog maar enkele decennia terug voerden Turks-Nederlandse arbeidersbewegingen de boventoon als het ging om rechten van minderheden, maar inmiddels weten de jongeren niet meer van hun bestaan. Waar zijn ze gebleven en waardoor zijn ze niet meer zichtbaar?

‘Nou, en of we successen gehad hebben!’ De ogen van Mustafa Ayranci (65) beginnen te glinsteren achter zijn brilglazen wanneer hij vertelt over de daden van zijn HTIB (Hollanda Türkiyeli Isciler Birligi), de Turkse Arbeidersbeweging in Nederland. Met protestmarsen, debatten en demonstraties zijn in de laatste decennia van de vorige eeuw  problemen van gastarbeiders aan de kaak gesteld. ‘Gelijke rechten waren het doel en die hebben we ook gekregen’, stelt Mustafa voldaan vast. Hoewel er nog altijd problemen zijn die alle Turkse Nederlanders dagelijks raken, zijn tegenwoordig niet de arbeidersbewegingen maar vooral de conservatieve en religieuze organisaties opvallend aanwezig in de media. Met optochten en Turkse vlaggen bepalen zij de beeldvorming rondom Turks Nederland, terwijl de linkse organisaties het laten afweten. Waar zijn de arbeidersbewegingen toch gebleven? De Kanttekening ging op zoek naar een verklaring bij de voormannen van weleer.

Actievoeren
Mustafa Ayranci vertelt graag over de geschiedenis van HTIB. Hij is voorzitter van deze organisatie, de oudste en waarschijnlijk ook invloedrijkste links-georiënteerde Turkse beweging in Nederland. ‘HTIB is opgericht in 1974 met twee doelen: bevordering van de democratie in Turkije en gelijke rechten in Nederland.’ Vooral dat laatste doel lijkt grotendeels bereikt te zijn; in het jaar van oprichting werd mede dankzij de beweging de huisvesting van gastarbeiders sterk verbeterd. Meer successen volgden in de jaren daarna; een generaal pardon voor illegale gastarbeiders, het zogenaamde ‘1 november-artikel’ (wet arbeid buitenlandse werknemers), de verbetering van de rechtspositie van gastarbeiders, stemrecht voor de gemeenteraadsverkiezingen en in 1994 de laatste grote overwinning: gastarbeiders – inmiddels migranten geheten – kregen stemrecht voor de landelijke verkiezingen. ‘Dat hebben we allemaal bereikt met actievoeren’, zegt Ayranci, ‘met protesteren, debatteren, onze stem laten horen in de Tweede Kamer.’

Tegenwoordig richt HTIB haar pijlen op andere zaken, zoals huiselijk, eergerelateerd en seksueel geweld, maar ook homorechten, eenzaamheid bij ouderen en lage lonen. Ze zijn nog steeds actief, benadrukt Ayranci, maar hij erkent ook dat de interesse is teruggelopen. ‘Waar vroeger op een gemiddelde avond de opkomst rond de honderdvijftig, tweehonderd mensen lag, zijn sommigen tegenwoordig al tevreden met vijftig.’ Vooral de jongeren zijn niet meer zo geïnteresseerd. ‘Ze zijn allemaal bezig met hun telefoontjes, hun carrière. De maatschappij is enorm geïndividualiseerd, de solidariteit is afgenomen – wie heeft nu nog tijd om, zoals ik, als vrijwilliger vanaf negen uur de hele dag op kantoor te zitten?’

Generatiekloof
Historicus en activist Tayfun Balcik (33) heeft persoonlijk ervaring met het HTIB van de afgelopen jaren, maar raakte uiteindelijk gedesillusioneerd. Volgens hem ondervinden de Turks-Nederlandse linkse bewegingen de gevolgen van het veranderende karakter van de ‘Turkse gemeenschap’ in Nederland. ‘De nieuwe generatie Turkse Nederlanders is deel gaan uitmaken van een hybride cultuur, waarin de organisaties van vroeger allang niet meer centraal staan.’ Deze generatie herkent zich minder in de klassieke Turkse organisaties die alles nog doen op de ouderwetse Turkse manier. ‘Bij de linkse organisaties blijft men consequent enkel Turks spreken, de socialistische leuzen herhalen en met elkaar de Internationale (wereldwijd strijdlied van de arbeidersbeweging, red.) zingen.’

Deniz Karaman (33), ooit betrokken bij HTIB en tegenwoordig raadslid voor GroenLinks in Amsterdam, onderschrijft dat de verminderde interesse te maken heeft met een generatiekloof. ‘Jongeren identificeren zich minder met de specifiek Turkse strijd. Wij zoeken nu aansluiting bij diverse transnationale, progressieve bewegingen.’

Karaman kan gezien worden als een verpersoonlijking van de transformatie van de linkse Turks- Nederlandse jongere. In 2004, toen Karaman actief was bij HTIB, vormde hij samen met Tofik Dibi (38) en Emre Ünver (36) de jonge garde met vernieuwingsdrang. Ze wilden HTIB omvormen tot precies zo’n multi-etnische progressieve beweging, maar de pogingen werden gestaakt – het bleek dat de oudere generatie nog te zeer gehecht was aan de traditionele vorm van HTIB. ‘Er was het risico dat we met onze vernieuwing de ouderen, die nog wel baat bij en behoefte hebben aan zo’n HTIB, van ons zouden vervreemden. Toen zijn we maar onze eigen weg gegaan.’

Alle drie zijn opgepikt door de landelijke linkse partijen. Dibi werd in snel tempo een prominent van GroenLinks, Ünver was jarenlang gemeenteraadslid in Amsterdam van de PvdA en ook Karaman is na een lang verblijf in het buitenland sinds maart van dit jaar gemeenteraadslid in Amsterdam voor GroenLinks. Een exclusief linkse Turkse identiteit hebben ze achter zich gelaten in ruil voor een rol in de landelijk linkse partijen.

Onderwijs in eigen taal
Zeki Arslan (58), onderwijskundige en integratie-expert, volgt de linkse bewegingen al langer van een afstand. Hij ziet naast de generatiekloof nog andere belemmeringen voor hen: een gebrek aan middelen en politieke goodwill. ‘In tegenstelling tot de religieuzere en rechtse Turkse bewegingen, was Turks links altijd principieel op Nederland gericht. Het weigerde middelen uit Turkije en de achterban kende geen rijke ondernemers die enorme bedragen konden doneren.’ Van de Nederlandse overheid konden ze echter ook niet veel steun verwachten, zegt Arslan. ‘Die zag hen vooral als lastpakken die thema’s bepleitten waar helemaal geen brood in zat, zoals onderwijs in eigen taal.’ Terwijl landelijk links langzaam verschoof naar thema’s over de nationale identiteit, werden arbeidersorganisaties steeds meer van de vergadertafel geweerd en niet serieus genomen door vakbonden en politieke partijen. ‘Ze hebben geen kans gekregen om invloed uit te oefenen, hun positie te waarborgen en zichtbaar te blijven. De landelijke partijen hebben eigenlijk Turks-Nederlands links in de steek gelaten.’

Volgens Arslan wordt deze situatie misschien wel het beste geïllustreerd door de tragedie van onderwijs in eigen taal. ‘Ondanks de steun van Turks-Nederlandse arbeidersorganisaties met ijzersterke argumenten vóór behoud, is dit experiment in 2004 beëindigd. Onder druk van het opkomende nationalisme weigerde de overheid om dit nog langer op de eigen scholen te faciliteren.’ Het gat dat de overheid heeft laten vallen wordt nu opgevuld door andere groepen: recentelijk zijn er nieuwe initiatieven aangekondigd om weekendscholen op te richten, maar deze keer met geld uit Ankara. ‘Welke koers de scholen gaan varen valt nog te bezien, maar het lijkt dat de Haagse hokjesgeest op deze manier verdere segregatie in de hand heeft gewerkt.’

Succesvolle vlaggenzwaaiers
Ondanks de moeilijkheden benadrukt Arslan de rol die de Turks-Nederlandse organisaties gespeeld hebben. ‘Ze hebben wel degelijk een zinvolle bijdrage geleverd aan de emancipatie van de Turkse gemeenschap in Nederland. Belangrijke thema’s als vrouwenemancipatie, inzet voor vrede en veiligheid en solidariteit staan nog steeds op de agenda.’ Met de klassenstrijd scoor je echter niet meer, constateert hij. ‘Linkse ideologie, die inherent tegen verzuiling en identiteitsvastheid is gekant, kalft af in deze tijd waarin de zuilen weer terugkeren.’ De linkse thema’s lijken meer en meer op relikwieën uit een voorbije tijd.

In tegenstelling tot de linkse Turks-Nederlandse organisaties, lijken rechts-religieuze organisaties afgelopen jaren geen problemen te hebben met het aanspreken en mobiliseren van de eigen achterban. De laatste jaren zijn zij – en de jongeren in hun organisaties – steeds zichtbaarder geworden.

‘Conservatieve groepen passen goed in Nederland, waar verzuiling de norm is. Bijvoorbeeld in de wetgeving, waar het omroepbestel en het onderwijs voor elke groep apart zijn geregeld, maar ook het politieke klimaat van de afgelopen jaren’, zegt Arslan. ‘Politici spelen in op de herwaardering van de eigen nationale en religieuze identiteit en de linkse organisaties hebben het nakijken.’ Zo bezien zijn politici als Tunahan Kuzu en Selcuk Öztürk symbolisch voor die verschuiving. Arslan knikt: ‘Ze hadden de tijdsgeest goed te pakken toen ze de PvdA verlieten om Denk op te richten.’

Gelet op het Nederlandse publieke debat, is het volgens Karaman niet zo vreemd dat conservatieve organisaties succesvoller zijn. ‘Het zijn vooral de conservatieve Turken die worden weggezet. In de media valt niemand over de linkse jongeren, niemand heeft het over ons.’ De linkse Turkse jongeren voelen zich niet aangesproken als opiniemakers zich weer eens beklagen over vermaledijde Turkse vlaggenzwaaiers en Erdogan-fans. ‘Maar alsnog’, zegt Karaman, ‘zien de mensen op straat het verschil niet en worden we als homogene groep gezien. Ik voel me niet aangesproken, maar uiteindelijk treft discriminatie ons allemaal.’

Relikwieën
Voor Balcik ligt de oplossing voor linkse organisaties in het verkleinen van de kloof tussen hen de conservatievere organisaties en samen te strijden tegen gedeelde problemen als discriminatie. Volgens hem hebben de linkse organisaties absoluut geen gebrek gehad aan identiteitspolitiek; het verhaal van de ‘gezamenlijke klassenstrijd’ en opkomen voor alle Turken is voor een groot deel vernis, zegt hij. ‘In de praktijk worden vooral de belangen van klassiek Turkse ‘linkse’ groepen – de alevieten, Koerden en Armeniërs – behartigd.’ Hij geeft het voorbeeld van een poëzieavond, waar gemoedelijk samen wordt gegeten en naar de traditionele saz (Turkse luit) wordt geluisterd. ‘Zelfs in die gedichten zitten venijnige regels waarin wordt afgegeven op de vijand – Turkse nationalistische en religieuze boemannen.’

‘Ik snap het wel’, zegt Balcik. ‘Als je in elkaar wordt geslagen omdat je Koerd bent, ga je je natuurlijk meer Koerdisch voelen en je afzetten tegen de anderen.’ Volgens hem wordt de situatie daardoor echter enkel verergerd. De soennitische arbeider wordt genegeerd, buitengesloten en kan vervolgens worden opgepikt door het ‘religieus-rechtse’ deel van de Turkse gemeenschap. De dialoog heeft geen kans gekregen en de verschillende groepen blijven afstandelijk, zegt Balcik. ‘De maatschappij verandert. Als jij niet mee verandert, verdwijn je.’

Principes
Mustafa Ayranci is het eens met Balciks suggestie dat dialoog belangrijk is, maar er is wat hem betreft een grens. ‘Je moet principes hebben. Als vanuit de moskee jongetjes wordt verboden om met Nederlandse vrienden naar het zwembad te gaan, ‘want dat zijn varkentjes op twee benen’, dat kan toch niet? Dat is ook racisme. Je kunt niet samen racisme aan de kant van de overheid bestrijden als je zelf ook aan racisme doet.’ Wat dat betreft is Ayranci heel beducht voor de islamitische Turkse bewegingen die nu actief zijn, van hun opstelling jegens autochtone Nederlanders tot aan de manier waarop ze de Turks-Nederlandse samenleving bejegenen. ‘En als ik daar wat van zeg, word ik meteen bestempeld tot landverrader!’ Voor Ayranci is het duidelijk: de dialoog is essentieel, maar niet ten koste van principes.

Het gevolg van deze principes is dat HTIB de koers blijft varen die ze altijd al heeft aangehouden. ‘Vergis je niet’, drukt Karaman op het hart, ‘voor veel mensen is HTIB nog steeds nodig en de enige plek waar zij zich thuis voelen.’ Maar als ze niet veranderen zal de organisatie niet aan belang winnen, erkent hij. ‘De groep voor wie zij relevant is wordt helaas steeds kleiner.’ Op den duur zal de organisatie ophouden te bestaan, maar Karaman kijkt naar de positieve kant. ‘Het is juist goed als de bestaansreden wegvalt, dat zou hopelijk betekenen dat we een nieuwe plek in de samenleving hebben gevonden. Wat dat betreft is het net als in de liefde: het einde is treurig, maar uiteindelijk is het beter zo.’

‘Moslimvrouwen zien dat er in het westerse feminisme geen plek is voor hun soort feminisme. Vrouwen delen niet alles en in sommige opzichten staan witte vrouwen tegenover andere vrouwen; die discussie is nu weer flink opgelaaid binnen feministische bewegingen.’

Marjo Buitelaar is antropoloog en hoogleraar Hedendaagse Islam aan de Rijksuniversiteit Groningen. Samen met Moha Ennaji, Fatima Sadiqi en Karen Vintges deed ze onderzoek naar het feminisme en activisme onder Marrokkaanse en Marrokaans-Nederlandse vrouwen, als onderdeel van een onderzoeksproject van wetenschappers uit Marokko en Nederland. Ze brachten er het boek Activisme, feminisme en islam over uit, dat onlangs verscheen. Het boek gaat over het feminisme in Marokko en Nederland, zowel in het verleden als in het heden en de vormen van alledaags feminisme onder Marokkaans-Nederlandse vrouwen. Het blijkt dat het Marokkaans feminisme uniek is: er is geen feminisme zoals het Marokkaanse feminisme.

Wat zijn de belangrijkste bevindingen van het boek?
‘We vonden het vooral belangrijk om te laten zien dat bij de emancipatie en positieverbetering van vrouwen rekening gehouden moet worden met globale ontwikkelingen, maar ook met specifieke, plaatselijke ontwikkelingen. Het interessante bij een onderzoek naar activisme en feminisme in Marokko en onder Marokkaans-Nederlandse vrouwen, is dat er naast parallelle ontwikkelingen ook transnationale ontwikkelingen zijn, juist ook omdat er veel contacten zijn tussen families in Marokko en in Nederland. Discussies die daar gevoerd worden, worden ook hier gevoerd. Andersom geldt dat ook. Discussies die hier gevoerd worden, hebben weer hun impact op discussies in Marokko.’

Heeft u daar een voorbeeld van?
‘Kijk naar de Rif-beweging, die nu heel sterk is en die voortborduurt op de 20 februari-beweging, waarin mensen van verschillende religieuze gezindten, mannen, vrouwen, politieke gezindten in 2011 als een soort Marokkaanse Lente zijn gaan pleiten voor meer democratie, meer vrouwenrechten, maar ook meer rechten voor Berbers. Dat was eigenlijk de eerste keer dat mannen en vrouwen zij aan zij voor een gedeelde zaak vochten, zonder dat het expliciet ging om vrouwenemancipatie. De emancipatie werd eigenlijk organisch ingevoerd en dat heeft zijn weerslag gehad op groepen van Marokkaanse afkomst in de Nederlandse samenleving, die ook zijn gaan pleiten voor de Berber-kwestie. Hier is het nog op een andere manier te zien. In Nederland eisen steeds meer Marokkaanse vrouwen bijvoorbeeld het recht op om bij het overlijden van een dierbare bij het volledige begrafenisritueel te mogen zijn. Ze eisen dat op, omdat ze zien dat het bij andere moslimgroepen ook gebeurt. Vroeger wilde men dat niet, omdat men bang was dat vrouwen hysterisch zouden gaan krijsen, maar dat zijn achterhaalde ideeën. Juist omdat veel Nederlandse Marokkanen in Marokko begraven worden, exporteren ze die discussie weer naar hun familie daar, zodat die discussie daar weer gevoerd wordt. Dat vonden we een mooie ontwikkeling.’

Dat zijn transnationale ontwikkelingen?
‘Zeker. Sommige ontwikkelingen zijn wereldwijd. Zo staan vrouwen in Marokko steeds meer op tegen seksisme, verkrachting en dergelijke en dat gebeurt ook grotendeels op sociale media. In Nederland zie je dat ook. Hier zie je dat vrouwen van Marokkaanse afkomst in opstand komen tegen het aan de schandpaal nagelen van vrouwen, wat nog steeds regelmatig gebeurt. Dat heeft weer te maken met de migratie, omdat vrouwen met een migratieachtergrond veel meer in de gaten gehouden worden dan mannen. Omdat de puurheid en de authenticiteit van de groep toch meer symbolische waarde heeft in het gedrag van mannen dan van vrouwen.’

Waarom is er nu zoveel aandacht voor?
‘Het speelt al langer, maar steeds meer vrouwen durven door te zetten. Als tweede en derde generatie nakomelingen van Marokkaanse migranten zijn ze hoger opgeleid, doen ze het economisch beter dan hun ouders en hebben ze een stevigere positie in de Nederlandse samenleving, maar ook in de Marokkaanse. Hun stem moet steeds serieuzer genomen worden, ze voelen zich zekerder om het te doen en ze krijgen meer respect, dus er wordt meer naar ze geluisterd. Je ziet ook in moskeeën een grote verandering, waarbij de oude garde – de gastarbeidersgeneratie – plaats aan het maken is voor de jongere generatie. Daar worden dit soort dingen op gereflecteerd en ook daar eisen vrouwen steeds meer hun plek in op.’

Hoe moeizaam gaat dat?
‘Dat is nog wel een enorme onderhandeling. Het is natuurlijk niet makkelijk om in te schikken als je een gevestigde positie hebt, maar ook altijd geleerd hebt dat het zit zoals het in de Koran staat en dat het je wereldbeeld is. Dat verandert niet zomaar, dat is een lange discussie.’

Hoe reageren mannen erop?
‘Ik denk dat veel mannen wel blij zijn met de samenwerking met vrouwen. Iets wat je wel ziet onder Nederlandse Marokkanen en Marokkanen in Marokko, en nu praat ik uit eigen ervaring, is dat hoe meer opleiding ze hebben, hoe meer ze gewend zijn om ook op het werk samen te werken met vrouwen. Dat wereldbeeld is wel aan het veranderen. Maar seksistisch denken heb je er niet zomaar uit, dat zie je ook in Nederland. Daar lopen ook niet-Marokkaanse Nederlandse vrouwen tegenaan.’

Kun je moslim én feminist zijn?
‘Ja, dat is zeker mogelijk. In Marokko zijn veel verschillende feministische bewegingen. Veel daarvan zijn erg seculier, denk aan Fatima Mernissi. Zij heeft een ontwikkeling doorgemaakt van strikt seculier naar ruimte voor religie. In het begin betoogde ze dat de islam zo patriarchaal was dat er weinig van te verwachten viel. Veel van de positie van vrouwen heeft te maken met de patriarchale islam, dus in plaats van te zoeken binnen de islam, beriep men zich op universele mensenrechten om de positie van de vrouw te verbeteren. Mernissi en anderen zijn later de gezaghebbende bronnen gaan herlezen om tot vrouwvriendelijker interpretaties te komen. We lichten die ontwikkeling breed uit in het boek. De vraag is of het de islam is die vrouwen onderdrukt of een eeuwenoude interpretatie van de teksten. Vrouwen gaan dan naar de religieuze teksten zelf kijken en komen er zo achter dat de teksten ook op andere manieren te interpreteren zijn. Er is ook een feministische islam, die ontwikkeld is aan de hand van de religieuze teksten. Die zeggen juist dat de bevrijding van de vrouw schuilt in de islam.’

Daar zal niet iedereen het mee eens zijn.
‘Klopt. Feministen – seculier dan wel religieus – krijgen kritiek van zowel mannen als vrouwen. Dat komt in Nederland vooral omdat vrouwen te maken hebben met veel vooroordelen over hun positie als islamitische vrouw. Alsof je als vrouw niet geëmancipeerd kunt worden zolang je moslim bent. Dus ze voelen zich, ook bij internationale feministische bewegingen, weer onderdrukt als moslimvrouw. Ze zoeken dan in een islamitisch feminisme naar een manier om te werken aan een grotere emancipatie en de bevrijding van de vrouw. Maar vrouwen zien veel mogelijkheden en lezen veel religieuze teksten opnieuw, maar dan met een vrouwvriendelijke bril en dan kom je op heel andere uitkomsten. Dus het moslimfeminisme bestaat wel degelijk en islam en het feminisme kunnen heel goed samengaan. Vrouwen kunnen dat.’

Voelen moderne Marokkaanse vrouwen zich wat comfortabeler om het erover te hebben?
‘Jazeker. Maar dé vrouw bestaat natuurlijk niet, dat komt ook in het boek naar voren. Eén van de problemen van het Marokkaanse staatsfeminisme – het beleid dat de staat heeft opgezet voor de emancipatie van vrouwen – is dat het uitgaat van de universele categorie van de vrouw. Terwijl het veel uitmaakt uit welke klasse je komt en je leefomgeving. Het zijn vooral de vrouwen in de stad, die zien dat vrouwen wereldwijd steeds mondiger worden in het aanvechten van seksisme, op wat voor terrein dan ook. Je ziet juist ook dat op sociale media veel discussie is en dat er veel taboes doorbroken worden. Zo is er een meer algemene oproep dat het nu maar eens afgelopen moet zijn met seksueel geweld tegen vrouwen, in plaats van dat van een vrouw die verkracht is gezegd wordt dat ze het wel uitgelokt zal hebben. Sociale media spelen dus een belangrijke rol in het feit dat vrouwen zich sterker voelen en het niet langer pikken.’

Hoe uit het feminisme zich bij de Nederlandse Marokkaanse vrouwen?
‘Marokkaans-Nederlandse vrouwen hebben te maken met twee fronten. Ze moeten aan allebei de kanten strijden om een plek op te eisen en erkenning te krijgen. Aan de ene kant – juist omdat ze een migratieachtergrond hebben – zitten ze in een situatie waarbij vrouwen meer gecontroleerd worden dan mannen en het voor mannen eerder toegestaan is om buiten de groep te trouwen, terwijl vrouwen binnen de groep moeten blijven. Ze hebben dus meer last van de beperkingen van de migratieachtergrond. Lager opgeleide ouders zijn dan bijvoorbeeld bang dat een vrouw hen ontgroeit. Migratie is erg gericht op sociale mobiliteit en ze worden ook allemaal gestimuleerd om te studeren en een goed beroep te krijgen. Maar op het moment dat dit ook lukt, dat die integratie in de Nederlandse samenleving goed gaat, dan zie je dat ouders bang worden dat hun kinderen vervreemden van thuis en de islam verliezen. Pas als ze dan een gevestigde positie hebben, is het weer een beetje goed.’

En aan de andere kant?
‘Daartegenover staan weer al die Nederlanders die maar blijven denken dat je niet kunt emanciperen als je moslim bent. Dat zijn negatieve en patriarchale denkbeelden, want er wordt gedacht dat de islam een agressieve religie is waarbij veel dingen niet getolereerd worden die Nederlanders liberaal vinden. Dus vrouwen die willen emanciperen, maar hun moslim-zijn niet willen opgeven en als moslim erkend willen worden, lopen ook op tegen Nederlandse vooroordelen over de islam. Dus dan moeten ze daar weer laten zien dat ze geëmancipeerd kunnen zijn, zonder hun moslimschap op te hoeven geven. Er is een ontzettende fixatie in Nederland op de hoofddoek of een boerka en dat soort uiterlijkheden worden gezien als symbool van de onderdrukking van vrouwen in de islam. Als je als vrouw dus zelf kiest voor een islamitische manier van kleden, bijvoorbeeld omdat het een prettige manier is om je bewust te zijn van je lijntje met God, dan is dat voor veel Nederlanders niet goed en daar lopen die vrouwen ook weer tegenaan. Ze hebben het dus aan twee kanten moeilijk.’

Mannen hebben het makkelijker?
‘Ja en dat heeft te maken met de dominante interpretatie die vaak voordeliger uitpakt voor mannen. Het waren heel lang mannelijke geleerden die de islam mochten vertellen en uitleggen aan anderen. Als dat vanuit de patriarchale cultuur gebeurt, dan is het heel moeilijk om daar als vrouw wat tegenover te zetten. Het interessante is dat dit nu wel gebeurt.’

In het westen bestaat vooral het idee dat vrouwen pas feministisch kunnen zijn door de religie aan de kant te schuiven.
‘Precies. Sowieso omdat het hele discours hier vaak heel seculier is, waarbij religie gezien wordt als het geloven in sprookjes, waarbij niet rationeel nagedacht kan worden en al helemaal bij de islam, die gezien wordt als vrouwonvriendelijk en star. Daar moet je als Marokkaans-Nederlandse vrouw tegen vechten als de islam waardevol voor je is.’

Wat zeggen westerse feministen hiervan? Zij geloven niet dat religie samengaat met feminisme.
‘Gelukkig heeft het westerse feminisme ook geen monopolie meer. Bij de geschiedenis van het westerse feminisme zie je in de jaren zestig en zeventig dat het werd gezien als de opstand tegen de universele onderdrukking van vrouwen. In de jaren zeventig en tachtig begonnen zwarte vrouwen daartegen te ageren, omdat ze die feministische kijk op vrouwen heel westers en wit vonden. Ze zeiden toen dat witte feministen niet door hadden hoezeer zij zelf zwarte vrouwen onderdrukten. Die discussie herhaalt zich nu. Moslimvrouwen zien dat er in het westerse feminisme geen plek is voor hun soort feminisme. Vrouwen delen niet alles en in sommige opzichten staan witte vrouwen tegenover andere vrouwen; die discussie is nu weer flink opgelaaid binnen feministische bewegingen. Wat islam betreft zie je het ook. Daar zijn ook feministen die een meer universele manier van denken hebben en de hoofddoek zien als een symbool van onderdrukking, waarbij ze vinden dat, ook al denken vrouwen dat ze die hoofddoek vrijwillig op hebben, het een vals bewustzijn is en ze die doek beter af kunnen doen.’

Gebeurt dat vaak?
‘Vind ik wel. Femke Halsema, burgemeester van Amsterdam en iemand die ik heel hoog heb zitten, vindt dat ook. Gelukkig heeft ze nu gezegd dat het boerkaverbod niet te handhaven is, maar ze heeft wel gezegd dat die uitspraak over niet handhaven uit z’n verband gerukt is, want dat het gekoppeld was aan de uitspraak dat ze wel liever zou zien dat vrouwen het niet nodig vinden om een hoofddoek te dragen. Daarmee is ze dus het voorbeeld van een witte feministe die andere vrouwen wil zeggen wanneer en hoe je een volwaardige vrouw bent. Waar haalt ze dat recht vandaan? Dus ook onder westerse feministen zie je dat moslimvrouwen zeker niet bij iedereen op begrip kunnen rekenen.’

Zou er wat meer onderling begrip moeten komen?
‘Ja. Volgens mij is één van de belangrijkste dingen die je als feminist zou moeten willen dat je open en respectvol naar elkaars wensen en belangen luistert en bij jezelf kijkt in welke machtsrelatie je zit. Dat je ziet dat het mogelijk is om samen te strijden, maar dat je je ook realiseert dat je in bepaalde opzichten tot groepen behoort die geen gelijke machtsposities bekleden.’

Dat komt ook een beetje uit het boek naar voren.
‘Dat willen we ook laten zien. De positie van vrouwen is niet alleen vanuit het vrouw-zijn te definiëren, want je moet altijd kijken naar de andere aspecten, zoals achtergrond, ras, klasse en in Marokko bijvoorbeeld stad versus platteland. Het isoleren van het vrouw-zijn alleen werkt niet en je moet de positie altijd zien in de context van andere factoren. Bij iedere vorm van emancipatie moet je kijken door welke identiteit en machtsverhoudingen iemand wordt vormgegeven.’

Is er een verschil tussen de emancipatie van Marokkaanse vrouwen in Nederland en Marokko?
‘Ja, dat zie ik wel. In migratie gebeurt er al veel, waardoor migrantengezinnen terughoudender zijn en meer houvast en veiligheid zoeken in de thuissituatie. Dat maakt behoudend, maar in Marokko gaan de ontwikkelingen wat sneller. De ouders van hier opgegroeide vrouwen zoeken bij terugkeer in Marokko echter vooral naar het vertrouwde en hebben minder oog voor vernieuwing. Iets wat erg specifiek is voor de emancipatie van moslimvrouwen in Nederland, is die sterke behoudendheid van een migratiegemeenschap. En ze leven hier in een klimaat waar negatief gedacht wordt over de islam. Dat maakt de emancipatie in Nederland lastig. In Marokko zijn er weer andere belemmerende factoren, zoals minder toegang tot onderwijs en werk, waardoor vrouwen vaker in een afhankelijkheidspositie zitten.’

Naast feminisme heeft u het in het boek ook over activisme.
‘Dat komt omdat veel vrouwen die opkomen voor de rechten van vrouwen zelf het woord feminisme niet willen gebruiken. Dat heeft te maken met alle connotaties dat het iets westers is en dat het tegen mannen zou zijn, wat helemaal niet zo hoeft te zijn. Dus als vrouwen de term niet gebruiken, is het ongelukkig om ze wel feminist te noemen. Daarnaast zitten er ook emanciperende elementen in activisme die niet persé of niet alleen gericht zijn op de positieverbetering van vrouwen, zoals de eerder genoemde Rif-beweging.’

Heeft het boek bepaalde stereotypen bevestigd of juist ontkracht?
‘Het stereotype dat er nog veel patriarchale denkpatronen zijn en dat het veel tijd en energie zal kosten om die te doorbreken – dat beeld is helaas bevestigd. Vrouwen maken deel uit van een cultuur waar bepaalde denkbeelden heersen, maar het zijn echt niet alleen mannen die heel patriarchaal denken. Ook vrouwen doen dat. Gelijkheid tussen mannen en vrouwen is iets anders dan gelijkwaardigheid. En er zijn mensen die denken dat mannen en vrouwen wel gelijkwaardig aan elkaar zijn, maar dat ze niet dezelfde rechten moeten hebben, omdat vrouwen van nature nou eenmaal beter kunnen zorgen, om maar wat te noemen. Maar dat wil niet zeggen dat die vrouwen niet op een hoog voetstuk staan. Het beeld dat wordt ontkracht is dat vrouwen niet zouden opkomen voor positieverbetering en het beeld dat zulks juist niet mogelijk zou zijn door zich te beroepen op de islam.’