Klimt de PvdA uit het dal? En wint de partij ook de kiezers terug die naar Denk en BIJ1 vertrokken? De Kanttekening vroeg het aan prominente PvdA’ers. ‘We hebben te lang de migrantenstem for granted genomen.’

Bij de Europese verkiezingen van mei dit jaar werd de PvdA de onverwachte winnaar. De partij staat in de opiniepeiling van EenVandaag en Ipsos op veertien zetels – vijf meer dan de negen die de partij nu in de Tweede Kamer heeft. In de laatste peiling van Maurice de hond komt de PvdA zelfs op negentien zetels en vormt het, na VVD en Forum voor Democratie, de derde partij van het land. Heeft de PvdA haar mojo terug?

‘We zouden arrogant zijn als we zouden doen alsof we er nu al weer zijn’

Nog een lange weg te gaan

PvdA-coryfee Willem Minderhout, lid van de Provinciale Staten van Zuid-Holland, ziet het zonnig in. ‘De uitslag voor het Europees Parlement is weer eens een fantastisch resultaat. Dat geeft hoop voor de toekomst.’ Dit maakt hem voorzichtig optimistisch over de toekomst van de PvdA. ‘We kwakkelen rustig verder. Voor de sociaaldemocratie is er zeker toekomst, maar we moeten ons telkens weer opnieuw uitvinden.’ Randy Snoyl, tien jaar lid van de PvdA, beaamt deze analyse: ‘We zouden arrogant zijn als we zouden doen alsof we er nu al weer zijn. We hebben nog een lange weg te gaan.’

Het Haagse PvdA-bestuurslid Abdessamad Taheri is het daar mee eens, maar benadrukt het positieve. ‘Natuurlijk leven we nu in andere tijden. Mensen zijn niet meer zo loyaal aan politieke partijen als vroeger. Toen stemden mensen veertig jaar lang trouw op de PvdA.’ Niettemin zit de PvdA weer in een positieve spiraal, denkt hij. ‘Na de verkiezingsnederlaag van 2017 zei ik tegen mijn PvdA-vrienden dat we in 2021 zomaar weer de grootste kunnen zijn. Ze verklaarden mij voor gek, maar nu, twee jaar later, zitten we weer in de lift.’ Natuurlijk kan het nog verkeerd gaan, weet Taheri: ‘Eén schandaal en we gaan weer terug naar negen zetels of minder, maar ik wil optimistisch blijven. Kiezers zien Lodewijk Asscher toch veel meer als een staatsman dan GroenLinks-leider Jesse Klaver. De PvdA is een partij met hele goede mensen.’

Oud-PvdA-Kamerlid Amma Asante is een stuk kritischer dan Taheri. ‘We zijn onze geloofwaardigheid kwijtgeraakt. We moeten de opiniepeilingen niet overschatten. Frans Timmermans was een goede campaigner en het lijkt nu alsof we het geweldig doen, maar fractieleider Lodewijk Asscher zegt terecht dat het tijd kost om het vertrouwen weer terug te winnen.’ Ook volgens Asante kan het zo weer misgaan voor de PvdA. ‘Vertrouwen verliezen is veel makkelijker dan het vertrouwen winnen. We moeten ons weer helder en scherp profileren. Die scherpte zijn we kwijtgeraakt dankzij de afgelopen kabinetten. Natuurlijk, in het kabinet moet je compromissen sluiten. Maar te veel compromissen, dat pikt de kiezer niet, dan raak je als partij je geloofwaardigheid kwijt.’

Historicus en Joop-columnist Han van der Horst is zo’n kiezer die het niet meer pikt. Volgens hem heeft de PvdA, onder leiding van Asschers voorganger Diederik Samson, de idealen van de sociaaldemocratie bij het grofvuil gezet en het merk PvdA voorgoed verpest. Toch stemde Van der Horst bij de Europese verkiezingen op de PvdA. Waarom? ‘Het televisiespotje van de SP over ‘Hans Brusselmans’, waarmee Frans Timmermans werd bedoeld. Begin dit jaar vertelde ik aan De Kanttekening dat ik nooit meer op de PvdA zou stemmen, zelfs niet als Jezus Christus uit de hemel zou neerdalen om de leiding van de partij over te nemen. Maar bij de Europese verkiezingen heb ik toch voor de PvdA gekozen, niet vanwege de PvdA, maar om Satan een tik op de neus te geven. Dat was eenmalig.’

Asante denkt wel dat er toekomst is voor het sociaaldemocratische ideaal van gelijkheid, eerlijkheid en het principe dat de sterkste schouders de zwaarste lasten moeten dragen. ‘De kloof tussen arm en rijk wordt steeds groter, rijken worden rijker, armen worden armer.’ Hoewel Asante het mooi zou vinden als de PvdA weer opkrabbelt uit het dal, is links er volgens haar nog niet. ‘Links heeft geen meerderheid. Winst voor de PvdA gaat ten koste van GroenLinks en andere linkse partijen. De discussie zou niet moeten gaan over de PvdA, maar over de toekomst van links. Dáár moet de kiezer weer voor kiezen.’

‘De discussie zou niet moeten gaan over de PvdA, maar over de toekomst van links’

De biculturele stem

Hoe zit het met de biculturele stem? DENK, dat vooral Turkse maar ook Marokkaanse Nederlanders aan zich weet te binden, belandde in 2017 in de Tweede Kamer met drie zetels, en BIJ1 van Sylvana Simons kwam een jaar later met één zetel in de Amsterdamse gemeenteraad. Hebben deze nieuwkomers definitief de stem van de biculturele Nederlander gewonnen die vroeger altijd PvdA stemde? Of kan de PvdA deze verloren stemmen weer terugwinnen?

Abdessamad Taheri denkt dat de groei bij Denk – die niet in de senaat en in het Europees Parlement is beland – eruit is. ‘Om mij heen is Denk niet populair, maar dat komt misschien ook wel omdat ik in een bubbel zit. Niettemin, mensen geven aan dat ze niet op Denk stemmen omdat het een one issue-partij is van boze allochtonen, die zichzelf buiten het systeem plaatsen. Als je echt verandering wilt, dan moet je met constructieve oplossingen komen.’

Onder Marokkaanse Nederlanders is Denk minder populair dan onder Turkse Nederlanders. Taheri heeft daar wel een verklaring voor: ‘Denk neemt over de Riffijnse kwestie een weifelend standpunt in, terwijl 80 procent van de Nederlandse Marokkanen uit de Rif komt. Bij de Europese verkiezingen heeft PvdA-kandidaat Kati Piri veel stemmen gekregen, dankzij een voorkeurscampagne van Riffijnse activisten die haar inzet voor de mensenrechten in Marokko waarderen.’

Willem Minderhout denkt dat ook Turkse Nederlanders hun weg terug naar de PvdA zullen vinden: ‘Misschien, maar dit is wel een beetje wensdenken, gaan Turkse Nederlanders straks ook weer PvdA stemmen vanwege het Istanbul-effect.’ Het verlies van Erdogans AKP in Istanbul van eind juni kan volgens Minderhout leiden tot een populariteitsverlies voor Denk, die als pro-AKP te boek staat.

UvA-politicoloog Floris Vermeulen is sceptischer. Hij heeft onderzoek gedaan naar stembureaus in Amsterdam bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2018 en de Provinciale Statenverkiezingen van dit jaar. ‘Het klopt dat de PvdA bij die laatste verkiezingen weer betere resultaten heeft behaald’, vertelt Vermeulen, ‘maar de winst van de PvdA is in Amsterdam vooral ten koste van de SP gegaan. Denk heeft zich in de wijken waar de partij sterk is, zoals Nieuw-West, goed weten te handhaven. In Amsterdam-Zuidoost – waar BIJ1 in 2018 veel stemmen haalde tijdens de gemeenteraadsverkiezingen – kon de PvdA terugkomen omdat BIJ1 aan de Provinciale Statenverkiezingen niet meedeed.’

Daarbij weet Vermeulen dat de PvdA in Amsterdam populairder is onder Surinaamse en Antilliaanse Nederlanders dan onder Turkse en Marokkaanse Nederlanders, terwijl Denk het wel goed heeft gedaan in de Bijlmer, waar die eerste groep goed vertegenwoordigd is. ‘Als BIJ1 niet meedoet, dan zijn zowel PvdA als Denk alternatieve partijen om op te stemmen.’ Vermeulen benadrukt dat hij alleen Amsterdam heeft onderzocht en wil daarom niet al te stellige uitspraken doen, maar geeft als voorzichtige conclusie ‘dat de PvdA het weer beter doet, maar niet omdat de partij weer populair is bij mensen met een migratieachtergrond.’

‘We hebben te lang de migrantenstem for granted genomen’

Biculturaliteit binnen de PvdA

Snoyl, Asante en Taheri, PvdA-leden met een migratieachtergrond, voelen zich in ieder geval wel thuis in hun partij. Toch kan de PvdA volgens hen beter omgaan met biculturaliteit. Randy Snoyl: ‘Ik heb niet het gevoel dat het binnen de PvdA een witte bedoeling is. Ik word echt serieus genomen. Maar we hebben te lang de migrantenstem for granted genomen. Die vanzelfsprekendheid is nu gelogenstraft’. Al is het volgens Snoyl niet zo dat biculturele personen er worden doodgeknuffeld. ‘João Varela in 2002 belde bij Pim Fortuyn aan en kwam – omdat hij zwart was – op de tweede plek van de LPF-lijst. Bij ons gebeurt dat niet. Mensen moeten zich eerst hebben bewezen in de partij.’

Asante, die van 1998 tot 2006 lid was van de gemeenteraad van Amsterdam, vond het ontzettend moeilijk om in haar fractie aandacht te vragen voor thema’s die belangrijk waren voor het migrantendeel van het electoraat. ‘Hier was weinig begrip voor en het werd al gauw bestempeld als cliëntelisme. Terwijl ik daar niet zat met de bedoeling om individueel dingen te regelen voor mensen – dat kon ook helemaal niet – maar om issues aan te dragen waar mensen tegen aan liepen. Bijvoorbeeld qua werk, inkomen, zorg, onderwijs, participatie of ondernemerschap. Dat het toevallig issues waren uit de migrantengemeenschappen had niet als probleem ervaren moeten worden. Wij zijn een partij voor iedereen. Met name voor mensen aan de onderkant van de samenleving. En dat waren zij.’

Volgens Asante heeft deze houding van de PvdA er mede voor gezorgd dat de partij onder mensen met een migratieachtergrond het vertrouwen begon te verliezen. ‘Ze stemmen namelijk op jou als kandidaat met een migratie-achtergrond, omdat ze erop vertrouwen dat jij hun issues kent en kan vertolken – niet omdat ze willen dat ik iets voor ze zou regelen. Ik gaf tijdens mijn ontmoetingen altijd aan dat ik er voor alle Amsterdammers wilde zijn, niet alleen voor migranten. Enfin, mensen hadden terecht het gevoel dat niet naar ze werd geluisterd en dat ze niet serieus werden genomen. Toen Denk en Bij1 kwamen zijn kiezers met een migratieachtergrond massaal overgestapt. Ik snap dat wel en ik hoop dat we daarvan kunnen leren. Bij een groot deel van die kiezers zijn we onze geloofwaardigheid totaal kwijtgeraakt.’

‘Veel PvdA’ers gaan nogal krampachtig met de islam om’

Snoyl en Asante zijn ondanks hun kritiek bij de PvdA gebleven, omdat ze vinden dat ze in deze partij meer kunnen bereiken dan in een kleine partij als Denk of BIJ1. Daarnaast spreekt het brede sociaaldemocratische verhaal van de PvdA ze aan. Dat geldt ook voor Taheri, die er niet aan moet denken om naar Denk te gaan. Al vindt hij dat de PvdA beter kan omgaan met het thema islam. ‘Als PvdA’er profileer ik mij ook als moslim. Ik loop niet voor die identiteit weg. Maar ik ervaar dat veel PvdA’ers nogal krampachtig met de islam omgaan, bang om mensen op de teentjes te trappen. Ik vind dat je op basis van je eigen waarden andere mensen kritisch mag bevragen. Dat getuigt juist van respect. Die politiek-correcte krampachtigheid vind ik daarom best wel respectloos. Al gaat de PvdA, na het vertrek van Kuzu en Özturk, op een betere manier met de islam om, veel meer ontspannen.’

Said Bouharrou, woordvoerder van de Raad van Marokkaanse Moskeeën Nederland, zet zijn vraagtekens bij de manier waarop gemeenten radicalisering bij jongeren willen aanpakken. Er wordt te veel over moslims gepraat en te weinig mét hen, stelt hij. ‘Gemeenten staren zich blind op de mening van deskundigen.’

Poldermodel

Volgens Bouharrou wordt er in de ene gemeente meer samengewerkt met de moslimgemeenschap dan in de andere. ‘Den Haag, Amsterdam en Arnhem proberen het voortouw te nemen. Bij het tegengaan van radicalisering is het vaak zo dat het beleid eerst wordt vastgesteld. Pas daarna wordt aan moslimorganisaties gevraagd of ze willen participeren. Invloed op de beleidsvoering hebben ze dus niet. Er wordt ook niet gevraagd of ze het ermee eens zijn, terwijl ze vanaf het begin betrokken zouden moeten worden bij de plannen. Dat blijft achterwege.’

Zo heeft Bouharrou moeite met de Amsterdamse aanpak, waar toneelstukjes een belangrijke rol spelen bij de strijd tegen radicalisering. ‘Natuurlijk kan het wel een aanzet tot discussie zijn, net als de film Layla M (een Nederlandse film uit 2016 over een Marokkaans meisje dat radicaliseert, red.). Die film is heel goed voor de bewustwording van dit probleem. Radicalisering tegenhouden blijft echter lastig, omdat de inspiratie afkomstig is van geestelijken. Dan sta je 2-0 achter, ook omdat radicalisering isolatie tot gevolg heeft. Mensen die radicaliseren kun je het beste bereiken met behulp van de gemeenschap. Een imam van Marokkaanse afkomst, die zegt dat deze ideeën verkeerd zijn, wordt eerder geloofd dan een Nederlandse ambtenaar of een sleutelpersoon die geen adequaat weerwoord kan bieden aan religieus gemotiveerde overtuigingen.’

‘Dit probleem is religieus getint. Roep dus de hulp van andere religieuzen in om het te bestrijden’

Klasjes

Bouharrou weet door zijn functie dat veel imams graag betrokken willen worden bij het tegengaan van radicalisering. Maar critici beweren dat radicalisering in de moskee plaatsvindt, onder leiding van diezelfde imams. ‘Dit is een foute aanname. Juist in de moskee is er aandacht voor normen en waarden. En radicalisering gebeurt vaak via het internet. Sociale media spelen hierbij een grote rol. Zo leggen jongeren contacten, waardoor ze in klasjes van haatpredikers terecht komen.’

De haatpredikers die achter zulke klasjes zitten, zijn soms imams die bij hun moskee zijn weggestuurd en andere wegen zoeken om hun leer te verkondigen. Ze geven lessen aan de klasjes zelf of leiden hiervoor docenten op. Bouharrou: ‘Die lessen worden niet in een moskee gegeven, maar bijvoorbeeld bij de predikers thuis. Er zijn al een aantal van die klasjes opgerold door ongeruste medemoslims.’

Niet door de politie, want er worden geen strafbare feiten gepleegd. ‘Lesgeven vanuit huis is niet verboden’ vertelt Bouharrou. Vaak hebben leerlingen van de genoemde klasjes pas in de gaten dat het foute boel is als ze te ver zijn afgegleden. ‘Als er op een bepaalde manier gepraat wordt over bijvoorbeeld homo’s, joden en vrouwenrechten. Dan ontdekken ze dat ze in een situatie zijn beland waar ze niet in willen zitten. Althans, veruit de meeste leerlingen van die klasjes niet.’

Bouharra vindt het belangrijk dat mensen uit de gemeenschap zelf iets doen tegen radicalisering.  ‘De leerlingen uit dergelijke klasjes worden, vaak door een imam die eenzelfde sociale achtergrond heeft, uitgelegd wat de contextuele betekenis is van jihadistische termen. De leerlingen krijgen ook te horen dat ze hun dierbaren in gevaar brengen als ze naar dit soort lessen gaan. Het staat hun toekomst in de weg en ze kunnen problemen krijgen met de overheid, van wie zij een hardnekkig stempel kunnen krijgen. De meerderheid van de leerlingen haakt hierdoor af. Maar tegen een Nederlandse ambtenaar zou mogelijk iets gezegd worden in de trant van ‘Jullie zijn gewoon tegen de islam!’’

‘De doelgroep wordt niet bereikt. Wel de mensen die al van goede wil zijn’

Jongeren bereiken

Bouharrou vindt dat sociale media ook op een positieve manier kunnen worden ingezet tegen radicalisering. Jongeren zijn tegenwoordig vaak te vinden op sociale media, maar imams ook. Bouharrou: ‘Neem bijvoorbeeld de imams Yassin Elforkani en Azzedine Karrat, die volgelingen hebben en volgers via sociale media. Zij zijn populair bij jongeren en zouden beslist iets kunnen betekenen. Zo zijn er nog meer imams te noemen. Ik respecteer de scheiding tussen kerk en staat in dit land, maar dit probleem is religieus getint. Roep dus de hulp van andere religieuzen in om het te bestrijden.’

Aan de andere kant begrijpt Bouharrou dat sommige gemeenten misschien bang zijn om te investeren in een imam of een organisatie. ‘Een paar jaar geleden is er iets misgegaan met een de-radicaliseringsambtenaar (Saadia Ait-Taleb, red.). Dit ging gepaard met fraudegevallen. Zulke uitzonderingen leiden tot imagoschade. Toch vind ik dat gemeenten zich te veel blindstaren op de mening van deskundigen, in plaats van mensen uit de praktijk.’

Het meten van het effect van radicaliseringbestrijding is lastig. Volgens onderzoeken van het AD en Radar is er, zacht gezegd, tot nu toe geen sprake van een doorslaand succes. Bouharrou: ‘Zo kunnen ze in de gemeente Nijmegen behoorlijk uitleggen wat de risico’s zijn. Maar de doelgroep wordt niet bereikt. Wel de mensen die al van goede wil zijn. Dat is niet echt de bedoeling van het voorkomen van radicaliseren.’

Persoonlijke aanpak

Imam Azzedine Karrat is het deels met Said Bouharrou eens. Hij vindt het fenomeen radicalisering een complexe materie waar geen eenduidige oplossing voor te vinden is. ‘Het is een proces. Elke fase heeft een andere aanpak nodig. Ook moet je naar het individu kijken. Wat voor de één werkt, werkt niet voor de ander. De imam zou mogelijk een rol kunnen spelen in de fase waarin religie geïdeologiseerd wordt, dus wanneer men het geloof als een voertuig gebruikt om zijn ideeën te islamiseren. Ook zou de imam een rol kunnen spelen in het tegengaan van radicalisering, door met jongeren over bepaalde thema’s in gesprek te gaan.’

Niet elke imam kan zo’n gesprek voeren, stelt Karrat. ‘Bij dit soort gesprekken is theologische kennis alleen niet voldoende. De imam zou wel op de hoogte moeten zijn van wat er in de samenleving speelt, ook van bepaalde ideologische drijfveren die jongeren aansporen verder te radicaliseren.’

Reacties gemeenten

‘Wij herkennen ons niet in de stelling dat moslimorganisaties niet betrokken worden bij de totstandkoming van het beleid,’ zegt een woordvoerder bij de Gemeente Rotterdam, Team Veiligheid. ‘Net als bij andere complexe maatschappelijke veiligheidsproblemen is er niet één partij die alleen de oplossing in handen heeft. Daarom is het belangrijk dat er een gevoel van gedeelde verantwoordelijkheid heerst. Wij werken intensief samen met Rotterdammers, sleutelpersonen, maatschappelijke organisaties, veiligheidspartners, ministeries, andere gemeenten en gemeentelijke afdelingen. Dit betekent dat wij binnen onze aanpak ook contact hebben met moslimorganisaties en Rotterdammers met een islamitische achtergrond. Dit contact kan gaan van het vragen van advies, het peilen van sentimenten die bij bepaalde groepen leven tot het samenwerken aan een project binnen onze aanpak. Wij investeren in een breed netwerk van sleutelpersonen, dat goed weet wat er speelt in de Rotterdamse samenleving. Een aanzienlijk deel van de sleutelpersonen heeft een islamitische achtergrond. Wij betrekken dus moslimorganisaties bij ons beleid en, voor zover relevant, ook bij onderdelen van onze aanpak. Imams zijn veelal in dienst bij deze organisaties.’

Ook in Nijmegen herkennen ze zich niet in deze stelling, laat een woordvoerder weten. ‘Onze radicaliseringsaanpak bestaat uit verschillende sporen. De focus ligt op een brede doelgroep waar het gaat om de inzet van preventieve maatregelen zoals voorlichting, opvoedondersteuning en training. Daarnaast zetten we in op gerichte signalering van kwetsbare personen in de persoonsgerichte aanpak en het bereiken van kwetsbare doelgroepen in de preventieve sfeer. Zo hebben we een aantal projecten die specifiek gericht zijn op het weerbaar maken van risicojongens- en meiden.’

De Gemeente Amsterdam herkent zich wel in de kritiek van Said Bouharrou. De woordvoerder van de gemeente vertelt: ‘Contact met verschillende gemeenschappen en het continue verbeteren van de aansluiting van de aanpak met de leefwereld van kwetsbare jongeren is een essentieel om radicalisering tegen te gaan, en daarom ook een integraal onderdeel van de aanpak. Het tegengaan van radicaal of extremistisch gedachtengoed is niet een probleem van de overheid alleen, maar juist een gezamenlijk probleem dat gezamenlijk moet worden opgepakt en waarin gemeenschappen zelf ook een grote rol hebben. Moskeeën en imams kunnen daar een positieve rol in spelen. Daarom zijn er ook verschillende religieuze en interreligieuze netwerken in de stad die de gemeente faciliteert.’

Reactie Landelijk Steunpunt Extremisme

Het Landelijk Steunpunt Extremisme (LSE), dat zich ook als taak stelt om extremisme en radicalisering tegen te gaan en ook familieleden van mensen die radicaliseren helpt, onderschrijft net als de gemeente Amsterdam de analyse van Bouharrou. ‘Radicalisering zorgt ervoor dat mensen zich juist isoleren van hun gemeenschap, hun vaste vrienden en familie. En juist hun gemeenschap heeft een stabiliserende invloed op individuen, dus het is problematisch als mensen zich hiervan isoleren. De gevoeligheid van radicalisering wordt bepaald door vele factoren. Het is een grillig proces dat vooral te maken heeft met identiteit en met wie iemand omgaat.’

De woordvoerder van LSE benadrukt dat levensbeschouwelijke vorming een onderdeel is van iemands identiteit en dat het daarom belangrijk is voor moskeeën om er echt voor de jongeren te zijn. ‘De imam kan in gesprek gaan met de persoon zelf over ideologische vraagstukken, maar hij kan ook de familie bijstaan en maatschappelijke partners adviseren. Op die manier dragen imam en moskee bij aan een integrale benadering om radicalisering tegen te gaan, maar ook om geradicaliseerde personen te helpen om terug te keren in de maatschappij.’