Welke lezer wordt nu niet aan de recente gang van zaken in Libië herinnerd? Een seculiere, door het Westen erkende regering in Benghazi, een vijandige fundamentalistische in Tripoli en vervolgens een als compromisoplossing bedoelde derde regering die dan voor de kust op een schip moet wachten, omdat die door geen van beide regeringen aan land als de hen uit hun tweestrijd verlossende opvolger wordt aanvaard. Dat er daarnaast, als gevolg van de hieruit voortvloeiende permanente anarchie, in de Libische woestijn ook nog een dependance van IS is ontstaan, laat ik dan buiten beschouwing.

Inmiddels is er – tenminste verbaal – wel sprake van enige toenadering, en bereidheid tot inschikken, maar of die lang standhouden zal? Net als Egypte is Libië verdeeld in een seculier en een religieus kamp en de verdeeldheid zit zo diep dat geen van beide kampen de legitimiteit van een nationale regering erkent, wanneer democratische verkiezingen in de zege van het vijandige kamp resulteren.

Daar komt dan ook nog eens – anders dan Egypte – het tribalisme bovenop. Kort gezegd: anders dan de Egyptenaren vormen de Libiërs geen volk, maar nog steeds niet meer dan een verzameling stammen zonder veel collectief nationaal gevoel. Alleen de intern-godsdienstige controverse tussen soennieten en sjiieten, die Irak en Syrië verscheurt, ontbreekt, want vrijwel alle Libiërs zijn soenniet.

Had Muammar al-Kaddafi (1942-2011) gelijk, toen hij, nadat de ‘Arabische Lente’ ook zijn land bereikt had, stelde dat het zonder hem een chaos zou worden en hij de enige was die – met harde hand – de boel bij elkaar kon houden? Het lijkt er helaas wel op: bij zijn gewelddadige dood bleek het natievormingsproces, dat hij na zijn staatsgreep ruim veertig jaar eerder in gang had gezet, nog verre van voltooid.

De gevallen dictator claimde tegelijk dat hij van Libië een eenheid gemaakt had en dat Libië zonder hem uiteen zou vallen. In zekere zin was dat een tegenstrijdige claim: als het eerste echt zou kloppen, zou er geen risico meer op het tweede bestaan. Zoals we inmiddels weten, werd het tweede echter de werkelijkheid, met dank aan de vele wapens die in het land circuleerden en zo de vele uit het verzet tegen Kaddafi ontstane milities van stootkracht voorzagen.

De deels uit beperkende VN-resoluties voortvloeiende halfslachtige westerse aanpak van het Kaddafi-regime – militaire steun van het verzet op afstand, geen politieke bemoeienis nadien – valt uiteraard niet los te zien van de wansuccessen in Irak: intensieve Amerikaanse politieke bemoeienis na een door de Amerikanen zélf direct langs militaire weg bewerkstelligde val van Saddam Hussein (1937-2006) heeft in Bagdad niet het democratische paradijs opgeleverd dat George W. Bush de wereld beloofde.

Dat moet eenieder óók bedenken die nu stelt dat het Westen in Libië de afgelopen jaren nalatig is geweest. Obama heeft die ‘nalatigheid’ recent zelf als één van zijn grootste missers betiteld – maar had meer westerse bemoeienis tot een betere uitkomst geleid, of juist – zie Irak tot grotere haat jegens het Westen? En ook – dat was de vervolgens voor Syrië getrokken les uit de resultaten van interventie in Irak en halfslachtige bemoeienis in Libië – gewoon helemaal niets doen, blijkt intussen in de Arabische wereld niet echt een oplossing te zijn.

Als gevolg van het Syrische drama is de westerse aandacht voor Libië de laatste tijd enigszins verslapt. Dat is niet alleen problematisch met het oog op de wankele verhoudingen in buurland Tunesië, waarvan het slagen – een islamitisch land dat als functionerende democratie – ook voor Europa van belang is, omdat dit, zeker na de huidige autocratische ontsporing van Turkije, op de lange termijn een voorbeeldfunctie voor de regio kan vervullen die de stabiliteit ten goede komt.

Er bestaat ook een andere reden voor. Nu, middels een dubieuze deal met datzelfde Turkije, de Syrische vluchtelingenstroom – die de EU politiek steeds meer dreigde te splijten – is afgeknepen, begint deze laatste zich te verplaatsen naar de andere zwakke stee aan de Middellandse Zee: de failed state Libië. Kaddafi hield de bootjes tegen. Met het zomerseizoen in aantocht neemt hun aantal weer gestaag toe, met groeiende problemen voor Italië. Alleen dat al dwingt Europa om zich binnenkort weer intensiever met Libië te bemoeien dan voorheen. De moeilijke hamvraag luidt alleen: hoe?

Khadija studeert nu sociologie en wil de ongelijkheid in het onderwijs gaan onderzoeken. Toch is zij niet het goede voorbeeld om de negatieve invloed van de huidige nadruk op het schooladvies duidelijk te maken. Zij is daar namelijk te oud voor. Zij is juist het slachtoffer geworden van de eerdere nadruk op de Cito-toets. Hiermee wordt meteen het huidige dilemma voor minister Jet Bussemaker haarscherp in beeld gebracht. Terug naar de Cito-toets brengt de kansengelijkheid niet terug. Wat dan wel?

Hebben we in Nederland ook zulke afvoerputjes als de naargeestige banlieus in Parijs, of de door de overheid totaal verwaarloosde wijk Molenbeek? Aan de ene kant was daar natuurlijk weer de onvermijdelijke bromsnor Dick Schoof, het opperhoofd van de nationale terrorismebestrijding die zoals altijd riep dat we eigenlijk in een constante staat van code rood leven. Aan de andere kant waren er de politici die in koor riepen dat ”wij onze zaakjes hier natuurlijk veel beter op orde hebben” en dat ”Brusselse toestanden” hier niet erg waarschijnlijk zijn. Nederland voert namelijk sinds de moord op Theo van Gogh (1957-2004) een zogenoemd ”sleutelfigurenbeleid”. Bepaalde personen die deel uitmaken van de lokale gemeenschap zijn door de overheid ingezet om ogen en oren open te houden en eventuele op handen zijnde plannen te melden. Ook moeten zij jongeren observeren die in radicale netwerken terecht dreigen te komen. Wie deze sleutelfiguren zijn moet natuurlijk geheim blijven, maar het kan een vader, moeder, oom, tante, kennis, buurman of vriend zijn.

Met andere woorden in Nederland ”zitten we in de haarvaten van de samenleving”. Niets ontgaat ons en als het echt mis dreigt te gaan dan weten we dat tijdig te ondervangen. Helaas werd dit feestje van zelfgenoegzaamheid begin april verstoord door jongerenimam Yassin Elforkani, die de zaak flink op scherp zette in een interview in Het Parool. In het interview stelt hij dat het een kwestie van tijd is voordat bijvoorbeeld Amsterdam wordt getroffen door terreur. Hij had geen concrete aanwijzingen, maar meende dat er in de wijken in de grote steden met een hoog percentage moslims jongeren actief betrokken zijn bij terreurnetwerken terwijl de wijkbewoners toekijken, maar hun mond houden. Natuurlijk zijn er dan weer allerlei zelfverklaarde deskundigen die menen dat die zwijgzaamheid een typisch kenmerk is van de Marokkaanse cultuur, maar er zijn ook serieuze verklaringen. Elforkani zelf verzekerde ook dat hij geen angst wil zaaien. Hij wilde alleen duidelijk maken dat er onder veel wijkbewoners met een islamitische achtergrond groot wantrouwen tegenover de overheid bestaat. Dat verklaart de zwijgzaamheid.

Wantrouwen tegenover de overheid. Je hoeft wat mij betreft niet veel fantasie te hebben om te bedenken waar dat wantrouwen vandaan komt. Het ”sleutelfigurenbeleid” is problematisch. Laten we het eens heel scherp formuleren. Ik weet natuurlijk niet precies hoe dat in zijn werk gaat, maar als ik het idee van informanten op lokaal niveau goed op me in laat werken dan roept het bij mij onaangename associaties op met de methodes die de Stasi, de geheime dienst van de voormalige DDR, gebruikte om hun burgers in de gaten te houden. ”Meld misdaad anoniem”, dat werkt als er een flinke sociale afstand bestaat, maar hier gaat het om heel andere situaties. Hier wordt verwacht dat gemeenschappen opengebroken worden zonder dat daar veel meer tegenover staat als wantrouwen.

Het snel verslechterende klimaat voor de islam in Nederland en het groeiende wantrouwen jegens moslims maakt dat de rijen alleen maar verder gesloten worden. Politici verdringen elkaar met steeds rigoureuzere maatregelen om de islam onder controle te brengen. Moslims met wie ik hierover spreek voelen de ijskoude wind die er momenteel waait. Is het gek dat zij niet staan te springen om met de overheid samen te werken? Wordt het niet tijd dat moslims niet uitsluitend worden ingezet om rotzooi op te ruimen? Wordt het niet tijd dat de overheid eens ophoudt het mantra van de scheiding van kerk en staat aan te roepen als moslimorganisaties vragen om wat meer steun en flexibiliteit. En dat terwijl diezelfde overheid aan de andere kant geen enkele schroom heeft zich verregaand te bemoeien met de inhoud van religie als dat het eigen beleid dient. De overheid zou zich eens wat duidelijker en ondubbelzinnig moeten uitspreken tegen politieke partijen en groepen die steeds openlijker oproepen moslims uit de samenleving te verwijderen. Geen slap geklets over gelijke rechten, maar gewoon zeggen dat types als Geert Wilders ongewenst zijn. Dat zou een hoop goodwill kweken bij moslims en zou de bereidheid tot samenwerking vergroten. Een echte haarvatenbenadering is een zaak van lange adem.

Superdiversiteit is een nieuw concept om in grote steden de toenemende diversiteit in buurten en scholen aan te duiden. Daarbij gaat het niet alleen om de verscheidenheid in etnische groepen, maar ook om verschillen in leeftijd, generaties, inkomen, legale status of bijvoorbeeld religieuze overtuiging. Niet eerder waren onze steden zo divers. Ik was twee weken geleden in New York om daar over dit begrip te discussiëren met collega-wetenschappers. Mijn Amerikaanse collega’s beweren dat hun steden al tientallen jaren divers zijn en dat zij daarom geen nieuw begrip nodig hebben. Maar de diversiteit waar zij het over hebben is die van het oude soort: het mozaïek van de Russische, Chinese of Griekse buurten. Het is het idee dat je opgroeit in je eigen wijk en je optrekt aan je eigen groep. Dat is echter in veel New Yorkse wijken verleden tijd. In de beroemde wijk Astoria in Queens bijvoorbeeld zijn nog wel wat Griekse winkels, maar de bevolking is ondertussen een bonte mix van nationaliteiten. Die realiteit vraagt on een nieuwe manier van kijken.

Ik was vlak voor dat ik naar New York ging bezig met de analyses voor een groot onderzoek naar vmbo- en mbo-klassen in Amsterdam en Rotterdam. In een willekeurige klas van 24 leerlingen zijn 15 etnische groepen vertegenwoordigd. Een niet onaanzienlijk deel van de jongeren is afkomstig uit een gemengd huwelijk. Kinderen van Nederlandse afkomst vormen in de klassen een kleine minderheid. Voor onze kinderen is die werkelijkheid niet nieuw. Zij zijn er mee groot geworden. Wij, de ouders, hebben moeite die werkelijkheid te begrijpen. Misschien moeten we een voorbeeld nemen aan onze kinderen. Het is niet dat onze kinderen blind zijn voor verschillen, maar het boeit hen gewoon niet op dezelfde manier als onze generatie.

De reden waarom ook van overheidszijde zo sterk op een eigen Nederlandse imamopleiding wordt aangedrongen is, dat men alleen zo imams denkt te kunnen krijgen die vertrouwd zijn met de samenleving waarin zij moeten werken. Daarbij gaat het niet (alleen) om het spreken van de Nederlandse taal. Zaman Vandaag citeert in dit verband ook de voorzitter van het Contactorgaan Moslims en Overheid (CMO), Rasit Bal: ”Het is nodig dat imams hier worden opgeleid en ook hier vandaan komen. Nu komen nog veel imams uit het buitenland, maar die sluiten wat taal en cultuur betreft niet aan op Nederland.”

Dat klinkt op het eerste gezicht ook logisch. Alleen wordt iets te makkelijk voorbijgegaan aan het theologische spanningsveld dat daarmee dan automatisch ontstaat. De wens, dat de opvattingen van de imams die in Nederland werken op de – door het christendom en de Verlichting gevormde – Nederlandse cultuur aansluiten, botsen op de universele geldigheidsclaim die elke religie van nature eigen is en waaraan zeker door orthodoxe gelovigen grote waarde wordt gehecht. Dat betekent in de kern juist dat de inhoud van de godsdienstige leer niet te zeer aan een specifieke nationale cultuur kan worden aangepast, omdat zij immers overal en onder alle omstandigheden ‘waar’ wordt geacht. Het woord van God, zoals vastgelegd in het eigen heilige boek, heet één en ondeelbaar te zijn.

Dat geldt voor de Bijbel en de Koran in beginsel in gelijke mate en slechts voor de joodse Thora in die zin wat minder, dat weliswaar orthodoxe joden geloven dat voor hén overal ter wereld dezelfde wetten gelden, maar dat die inderdaad slechts voor leden van het joodse volk gelden: hun godsdienst richt zich in essentie slechts tot één natie, en niet tot de mensheid als geheel. Anders dan christenen en moslims, is bekeringsijver hen daarom vrijwel vreemd.

Godsdiensten zonder heilig boek met eeuwige goddelijke wetten zijn van nature flexibeler en kunnen zich makkelijker aanpassen aan een bepaalde cultuur. De essentie daarvan wordt gevormd door morele opvattingen over goed en kwaad, zoals die zich vervolgens in wetgeving vertalen. Tegelijk leidt in de praktijk, ook al wordt dat zelden met zoveel woorden gezegd omdat dat aan de universele morele waarheidspretentie af zou doen, de wereldwijde verspreiding van zowel het christendom als de islam automatisch tot een grote variëteit, zelfs binnen een bepaalde meer specifieke geloofsrichting, zoals de katholieke kerk of de soennitische versie van de islam. Evenmin als katholieken in Nederland en Nigeria dezelfde opvattingen huldigen, geldt dat voor moslims in Nederland en Nigeria.

In dat opzicht blijkt in de alledaagse vertaling van een godsdienst toch vaak van grote flexibiliteit sprake te zijn. Zo hechten Bosnische moslims – wonend te midden van Balkanvolkeren waar sterke drank tot nationale drank verheven is – wat minder aan het alcoholverbod, en in Mali getuigen de soefi-heiligdommen van het voortleven van lokale tradities. Twee mooie voorbeelden uit de katholieke hoek: veel aan Venus gewijde tempels transformeerden tot Mariakerken (maagd blijft maagd) en in Bretagne kun je middeleeuwse Mariabeelden met drie borsten aantreffen, dat is gewoon een gekerstende oude Keltische vruchtbaarheidsgodin. Trouwens, ook het hele kerstfeest met zijn kerstboom heeft historisch natuurlijk niets met Jeruzalem uit te staan, maar is een christelijke omvorming van het zonnewendefeest van de Germanen. En Sint-Nicolaas is de Germaanse oppergod Wodan in een nieuwe versie: die reed ook al op een schimmel rond en deelde dan cadeautjes uit.

Het voornemen van een Nederlandse imamopleiding past hierbij. Vaak wordt, als het om de positie van moslims gaat, een vergelijking getrokken met de joden in de Gouden zeventiende Eeuw: wel getolereerd, maar niet echt geaccepteerd en zeker niet goed geïntegreerd. Inderdaad is de joodse emancipatie pas voorzichtig eind achttiende eeuw begonnen, om vervolgens de hele negentiende eeuw te vergen. Maar als het gaat om de verhouding tot de Nederlandse natiestaat en haar cultuur, en om de wantrouwende opstelling van de overheid, is een vergelijking met de katholieken leerzamer. Waren de joden namelijk sterk nationaal georganiseerd, de Nederlandse katholieken maakten deel uit van de wereldkerk, zoals moslims zich als onderdeel zien van de wereldwijde oemma (de moslimgemeenschap).

Dat wekte toen zo goed als nu wantrouwen op, in een Nederland dat zich in de negentiende eeuw dankzij de dominante protestantse elite toen niet als een joods-christelijke, maar als een specifiek protestantse natie definieerde. Waren die katholieken, geestelijk onderhorig aan de paus in dat verre Rome, wel goede vaderlanders en in geval van een internationaal conflict te vertrouwen? De paus regeerde immers over een eigen kerkelijke staat, zoals nu die IS-‘kalief’ met soortgelijke mondiale religieuze leiderspretenties over zijn eigen ‘kalifaat’.

Wat salafisten nu zijn waren jezuïeten toen: veelal in Rome opgeleide buitenlanders, zodat veel protestantse Nederlanders vreesden dat zij uit dat Rome on-Nederlandse ideeën zouden meebrengen, die wat taal en cultuur betrof niet aansloten op Nederland. Koning Willem I nam om die reden in 1825 het initiatief voor een eigen nationale priesteropleiding in Leuven. Zij werd vanwege de vergaande staatsbemoeienis geen succes, omdat de katholieke priesterkandidaten dit als externe inmenging in hun geloofszaken beschouwden en dus wegbleven. Het vormde één van de stenen des aanstoots die uiteindelijk tot de Belgische Opstand tegen het Nederlandse gezag zou leiden. Bussemaker is dus gewaarschuwd.

De eerste generatie legde zich tegen wil en dank neer bij de situatie en werd in 1986 afgekocht met een penning en een schamele toelage. Wat overbleef was heimwee naar thuis en het gevoel dat de Nederlandse regering hen in de steek had gelaten. Maar onder de tweede generatie werd het ideaal van een onafhankelijk Molukken weer springlevend. Een kleine groep koos voor de gewapende strijd en was van mening dat de Nederlandse regering hier ook het nodige te verwijten viel. Dat resulteerde in de beruchte treinkapingen in de jaren 70.

Nederland had in die tijd naast de Molukkers inmiddels ook een groeiende groep ”gastarbeiders” uit Spanje en Italië en later uit Turkije en Marokko. Een deel van hen was al bezig met gezinshereniging. En in de eerste helft van de jaren 70 nam, vooruitlopend op de onafhankelijkheid in 1975, ook het aantal migranten uit Suriname toe. Maar ondanks dit alles beschouwde Nederland zich niet als een immigratieland. Al die groepen met hun heel verschillende geschiedenissen en achtergronden waren hier maar tijdelijk. Daarvoor was geen beleid nodig. Die liet je gewoon aanmodderen.

Tegen het eind van de jaren 70 werd deze ontkenningshouding onhoudbaar en werd de druk op de regering en de politiek om te erkennen dat Nederland een immigratieland was en dat de meeste migranten hier permanent zouden blijven, steeds groter. De treinkapingen zorgde eigenlijk voor een momentum in deze discussie. De aanbevelingen van de commissie die de achtergronden van de kapingen en de positie van de Molukkers in Nederland bestudeerde en het rapport van de WRR Etnische Minderheden uit 1981, resulteerde in 1983 in de Minderhedennota van de regering. De rest is geschiedenis.

Nederland was het eerste land in Europa met een specifiek minderhedenbeleid, tegenwoordig heet dat integratiebeleid. Veel politieke partijen moesten tandenknarsend toegeven dat migranten een permanent deel van de bevolking van Nederland waren geworden. Dat was op zichzelf een goede ontwikkeling. Maar dit had ook een keerzijde. Vanaf die tijd werden alle migranten, hoe totaal verschillend in achtergrond, herkomst en geschiedenis ook, op één hoop geveegd onder de noemer etnische minderheid. De culturele verschillen en de specifieke geschiedenissen van deze migrantengroepen werden beschouwd als hinderlijke achtergrondruis. Integreren betekende dat je die geschiedenis, je band met het land van herkomst, de erkenning van je eigenheid en je idealen gewoon in een grote koffer moest stoppen met een hoop mottenballen en er niet meer aan moest denken. Dan ging het vanzelf wel over. De Molukse treinkapers vochten niet voor een politiek ideaal – met verwerpelijke middelen dat wel – maar hadden een integratieprobleem.

En zo is het ook andere groepen vergaan. Iedereen door de gehaktmolen van de integratie om er gelauwerd en gereinigd, ontdaan van verleden en met de blik op de toekomst weer uit te komen. Turkse en Marokkaanse migranten die hun eigen organisaties en netwerken opbouwden werden vanuit diezelfde logica met zorg bekeken. Zolang zij actief bleven in die organisaties waren zij kennelijk nog niet geïntegreerd. En nu dan de vluchtelingen uit Syrië die ook weer ”zo snel mogelijk moeten integreren”, dat wil zeggen vergeten waar ze vandaan komen.

Tijdens de herdenking op 2 april sprak ook burgemeester Ahmed Aboutaleb. Hij benadrukte het belang van de erkenning van een eigen geschiedenis. Migranten zitten in een auto met een brede voorruit die zicht op de toekomst geeft, maar we hebben ook een achteruitkijkspiegel nodig. In Nederland verplicht. Die laat zien waar we vandaan komen. Het wordt tijd dat die geschiedenis ook erkend wordt.

De sympathie voor Charlie Hebdo is inmiddels voor een deel weer verdampt. Met een spotprent van het verdronken Syrische jongetje Alan Kurdi verloor het blad in januari al een aantal sympathisanten en vorige week nam het aantal fans van Charlie Hebdo verder af. Aanleiding daarvoor was een tekening van de Rwandees-Belgische zanger Stromae in het laatste nummer. Boven zijn hoofd staat de vraag ”papa waar ben je?” Als antwoord krijgt de zanger ”hier, hier en daar ook!”, te horen van afgerukte ledematen.  Het is niet alleen een smakeloze cartoon, de wetenschap dat de vader van Stromae tijdens de Rwandese genocide werd vermoord en daarna in stukken werd gesneden, maakt de tekening ronduit pijnlijk en kwetsend, zeker voor Stromae en zijn familie. De cartoon leidde tot een golf van kritiek, zeker op social media. Bij het schrijven van dit stuk is het niet bekend of de redactie van Charlie Hebdo de geschiedenis van de vader van Stromae kende en dus bewust hiermee de spot dreef, of dat het op onwetendheid berustte.

Het is niet de eerste keer dat Charlie Hebdo in de ogen van veel mensen over de schreef gaat. Het blad heeft een lange traditie van kwetsen, beledigen en spotten waarbij ze overigens ook knetterhard voor zichzelf kunnen zijn. Daardoor heeft ze in de loop van de tijd veel mensen van zich vervreemd. De redacteuren van het blad zoeken bewust de grenzen op en verleggen die soms. Ze zijn rücksichtslos, compromisloos en geregeld ook smakeloos. Maar, ze blijven meestal wel binnen de wettelijke kaders. Het behoort allemaal tot de vrijheid van meningsuiting.

Die vrijheid is overigens niet absoluut. Het aanzetten tot haat of het oproepen tot geweld mag bijvoorbeeld niet, net als bijvoorbeeld kinderpornografie of het beledigen van nationale symbolen als de vlag van Frankrijk of de koning in Nederland. Hard in een volle bioscoop ”brand, brand” roepen wanneer er niets aan de hand is, kan gevaarlijke consequenties hebben. Het is in ieder geval onverantwoordelijk en kan in sommige gevallen strafbaar zijn. Het is ook onverantwoordelijk om iedere dag tegen je kind te zeggen dat het bijzonder dom en lelijk is. Dat mag, maar het zal niet bijdragen aan een positief zelfbeeld van je kind en is in zekere zin schadelijk. Ook bevolkingsgroepen kun je op die manier stigmatiseren en beschadigen. Door dergelijke grenzen wil Charlie Hebdo zich niet laten beperken. Het blad verklaart zich tegenstander van racisme, maar karakteriseert zichzelf ook als een journal irresponsable, een roekeloze of onverantwoordelijke krant.

“We blijven tekenen”, verklaarde Rénald ”Luz” Luzier een jaar geleden. Luz is de tekenaar van Charlie Hebdo die de aanslag op het blad overleefde, omdat hij de bewuste dag te laat was op de redactie. ”Onze taak als cartoonist is het kleine van de mens centraal te stellen, het idee te vertalen dat we allemaal kleine mensjes zijn en proberen om daar ons plan mee te trekken”, verklaarde hij.

Er is niets mis met het bespotten van de kleine en de soms grote onvermogens van de mens en de kleinburgerlijke moraal. Van Kooten en De Bie en de makers van de Britse serie Monty Python waren er bijvoorbeeld meesters in. Er is ook niets mis met de draak steken met de kleinmenselijke hypocrisie, bijvoorbeeld de hypocrisie waarmee het debat over de vrijheid van meningsuiting wordt gevoerd. Politieke meningen en religieuze overtuigingen moeten in een democratische samenleving onderwerp van spot kunnen zijn, net als goden en profeten, idolen, politieke en religieuze leiders of andere mannen en vrouwen met macht. Dergelijke spot kan schuren en ongemakkelijk zijn, het kan als kwetsend en onbeschaafd worden ervaren, maar het werkt ook relativerend  en is een belangrijk wapen tegen elke vorm van religieuze of politieke intolerantie. Maar het direct en persoonlijk bespotten en natrappen van individuen die door omstandigheden waar ze zelf niet voor hebben gekozen, weerloos zijn, is wat mij betreft een brug te ver. Het mag en voor die vrijheid zal ik blijven staan, maar ik vind het ook walgelijk.

En ook dat is maar een (kleine) mening.

De veroordeling tot veertig celstraf, in plaats van levenslang, is begrijpelijkerwijs bij de nabestaanden van de slachtoffers van Srebrenica op onbegrip gestuit. Ook al komt die veertig jaar, gezien de leeftijd van Karadzic, zelfs in geval van eventuele vervroegde in-vrijheidstelling-bij-goed-gedrag, de facto op levenslang neer. Diversere lager in de hiërarchie geplaatste oorlogsmisdadigers hebben immers wel levenslang gekregen. Dat dat in het geval van Karadzic is uitgebleven, zal mede te maken hebben met de in strafrechtelijke zin problematischer invulling van het begrip ”politieke verantwoordelijkheid”: Karadzic was, anders dan Mladic en die reeds eerder met levenslang gestraften, niet ter plekke aanwezig en heeft ook niet op dat moment concreet het bevel tot massamoord gegeven, noch daaraan persoonlijk deelgenomen.

Nederland is dezer dagen met de voltooiing van het proces tegen Karadzic, weer op zeer pijnlijke wijze herinnerd aan wat, sinds de eigen grootschalige misdragingen tijdens de nog altijd eufemistisch als ”politionele acties” te boek staande dekolonisatieoorlog in Indonesië eind jaren veertig, toch wel als de grootste smet op het blazoen van de Nederlandse strijdkrachten mag gelden. Ongeacht alle mogelijke medeverantwoordelijkheid van NAVO-bondgenoten en VN-instanties: zij hebben met hun opdracht de burgerbevolking van Srebrenica tegen hun aanstaande moordenaars te beschermen, gefaald. En wat erger is: zij hebben weggekeken, en ook nadien dat wegkijken volgehouden. Dat begint met de militaire commandant ter plekke, Tom Karremans, die – mentaal niet opgewassen tegen Mladic – op geen enkele wijze op zijn taak berekend was. Dat bleek tijdens de beruchte ”don’t shoot the piano player”-ontmoeting, zoals ook nadien Karremans op geen enkel moment blijk heeft gegeven van het besef hier compleet te hebben gefaald. Onverkwikkelijk was vervolgens het niet-willen-zien van de massamoord die vervolgens onder Nederlandse ogen plaatsvond, de gênante heldenontvangst van de veilig teruggekeerde Dutchbat-soldaten en de klungelige – to say the least – omgang met de schaarse bewijsstukken en de afwikkeling nadien. In Den Haag toonden sommige politici zich aanvankelijk vooral bozer over het feit dat Jan Pronk al heel snel van genocide had gesproken dan over de genocide zelf.

Daarna was er de jarenlange poging van de Nederlandse overheid om de vrouwen van Srebrenica buiten de deur te houden en zo eventuele schadeclaims af te houden. In het geval van de Bosnische tolk in Nederlandse dienst, wiens gevluchte familieleden door Dutchbat de toegang op de basis werd geweigerd, moest uiteindelijk de rechter eraan te pas komen om de Nederlandse staat tot de acceptatie van haar medeverantwoordelijkheid te dwingen. Die uit angst voor financiële gevolgen voortvloeiende miezerigheid van de Nederlandse autoriteiten herinnert aan een – vrijwel tot de dag van vandaag voortdurende – soortgelijke houding inzake de slachtoffers van systematisch bruut Nederlands optreden in Indonesië eind jaren veertig. De constatering dat het om systematisch bruut optreden ging en niet slechts om excessen, moest wachten op een dissertatie die vorig jaar aan de universiteit van het Zwitserse Bern verdedigd werd. De Nederlandse geschiedschrijving was nog niet zover, en zal – zolang de Nederlandse regering het niet opportuun acht daarvoor apart onderzoeksgeld vrij te maken – mogelijk ook niet snel zover komen.

Iets soortgelijks dreigt voor Srebrenica te gelden, met het duizenden pagina’s dikke officiële rapport van de commissie-Blom schijnt iedereen in Nederland die kwestie als voorgoed afgedaan te beschouwen. Hoezeer met de hele affaire gidsland Nederland, decennia lang vooraan staand om anderen de les te lezen, in buitenlandse ogen als karakterloos door de mand is gevallen, schijnt men in Den Haag nog steeds te weinig te beseffen, al staat Srebrenica intussen dan als één der laatste van de vijftig vensters in de Nederlandse geschiedeniscanon. Zelf niet lang na de val van Srebrenica aanwezig op een congres van Duitse mediëvisten, werd ik er toen voortdurend op aangesproken: wat is er met jullie land aan de hand?

Tot slot is van belang, welke lessen Nederland – en het Westen in z’n algemeenheid – uit het Bosnische drama getrokken heeft, ook waar het de omgang met nieuwe moorddadige politieke schurken betreft. Blijven die ongestraft, en soms misschien zelfs bevriend? Dat Milosevic, Karadzic en Mladic uiteindelijk in Den Haag belandden, was te danken aan nieuwe machthebbers in Belgrado, die in ruil voor toenadering tot de Europese Unie tot uitlevering zijn overgegaan.

Juist dezer dagen is het leger van de grootste nog levende massamoordenaar in het Midden-Oosten, Bashar al-Assad, erin geslaagd om het sinds de aanslagen in Parijs in het Westen als hoofdvijand beschouwde IS in het nauw te dringen en zich daarmee zelf als onmisbaar op te dringen. Zal de verklaarbare hang naar stabiliteit in Syrië het winnen van de behoefte aan gerechtigheid van Assads honderdduizenden slachtoffers, en de hoofdverantwoordelijke ook ooit belanden in Den Haag?

IS heeft sommige toonaangevende ruïnes vernietigd, zoals de tempel van de god Bel. Ook hebben IS-strijders huisgehouden in het archeologisch museum van de stad, waarvan ze de directeur onthoofdden. In het amfitheater heeft IS een massa-executie uitgevoerd door kindsoldaten krijgsgevangenen te laten doden middels een pistoolschot.

Blijdschap voor het feit dat Palmyra bevrijd is uit de handen van deze meedogenloze vijand is niet meer dan terecht. Maar daar stuiten we op het probleem van politieke correctheid dat niet beter geïllustreerd kon worden door de woordvoerder van het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken. Hem werden vragen voorgelegd betreffende de bevrijding van Palmyra. Het heikele punt was natuurlijk dat de stad door de troepen van Assad is bevrijd, daarbij gesteund door de Russen. Het was voor de woordvoerder onmogelijk om hierover zijn vreugde te betonen en zelfs het onder woorden brengen van de feiten ging hem met moeite af. 

Maar de realiteit van de overwinning van Assad valt niet te ontkennen. De positie van de president is aanzienlijk versterkt het laatste half jaar, niet in het minst door de steun van de Russen, tijdelijk op de grond en nog steeds in de lucht. In de ogen van veel Syriërs is Assad evenwel het grote probleem en vallen de gruwelijkheden van IS bij hem in het niet. En uitgerekend die Assad zit na vijf jaar oorlog nog steeds in zijn presidentieel paleis in Damascus en hij lijkt niet van plan te vertrekken.

De grote vraag is natuurlijk: hoe dit verder gaat lopen? IS verliest meer en meer grondgebied. Het verhaal wil dat Iraakse troepen zich opmaken voor de bevrijding van de Noord-Iraakse stad Mosoel. Zou deze miljoenenstad vallen, dan blijft er wel heel weinig van het grondgebied van het ‘kalifaat’ over. Ook de would-be hoofdstad van het ‘kalifaat’, Raqqa, wordt nu vanuit het noorden door de Koerden en vanuit het zuiden door de troepen van Assad bedreigd. IS lijkt alvast voorschot te nemen op een later onderaards bestaan door zijn aanslagenpolitiek in Europa te intensiveren, met Brussel als voorlopig laatste dieptepunt.

Gesteld dat het ‘kalifaat’ geografisch ophoudt te bestaan, wat zou dat voor consequenties hebben? Het is niet ondenkbaar dat het gebied bezet wordt door troepen van Assad, maar ook dat de Koerden nog een stukje doorschuiven naar het zuiden. En gesteld dat ook Jabhat al-Nusra wordt aangepakt en van de Syrische bodem wordt verjaagd. Dan blijven de Koerden, Assad en de seculiere oppositie over. En gesteld dat die elkaar de tent niet gaan uitvechten en met elkaar aan tafel gaan zitten, dan zou het zomaar kunnen zijn dat het de Koerden zijn die, om hun gebied te behouden, het initiatief nemen voor het nieuwe Syrië. Mogelijk in de vorm van een federatie, vergelijkbaar met die van Irak, waarbij het land wordt opgedeeld in een alawitische entiteit aan de kust, een soennitische entiteit en het grootste gedeelte van het land een Koerdische entiteit, met Damascus genietend van een status aparte, vergelijkbaar met de status van Brussel in de complexe staat die België is. Onwaarschijnlijk?

Als er één ding geleerd dient te worden uit het Midden-Oosten is het dat geen enkel scenario uit te sluiten valt. In alle opzichten staat hoe dan ook vast dat 2016 een cruciaal jaar gaat worden voor Syrië en dus voor de hele wereld.