Wat doe je als je hoort dat een familielid zonder eten of drinken op de vlucht is en niet verder komt? Het overkwam Abdulaal en Martine. In september vorig jaar stapten ze in de auto naar Letland, om Mabroka te redden van de dood. Nu hangt er een gevangenisstraf boven hun hoofd van twee tot acht jaar. Voor mensensmokkel. 

Abdulaal woont zeven jaar in Nederland, Martine haar hele leven. Mabroka is het zusje van Abdulaal. Ze bleef achter in Soedan toen de rest van de familie naar Nederland kwam, tot aan vorig jaar. Vanwege de toenemende crisis, politieke vervolging en een slecht huwelijk wilde ook zij naar Nederland komen. Hiervoor koos ze de koude, onontbeerlijke route door Rusland, Wit-Rusland en de Baltische staten. Dit ging op het nippertje goed, dankzij haar broer en zijn vriendin. Maar waar het voor Mabroka goed afliep, staat de wereld van Abdulaal en Martine op zijn kop. 

Het stel is inmiddels op borgtocht vrij en terug in Nederland, waar ze zich voorbereiden op de rechtszaak. Via een online verbinding vertellen ze wat hen is overkomen. Mabroka houden ze liever buiten beeld, die heeft genoeg meegemaakt. ‘Het is net een baan naast een baan’, verzucht Martine. ‘Ik heb vandaag een thuiswerkdag, maar ik ben vooral bezig met de rechtszaak. We moeten nu een getuigenlijst aanleveren.’

In september kreeg Abdulaal verontrustende berichten van zijn zusje. Ze was net de grens overgestoken van Wit-Rusland naar Letland met een groep andere vluchtelingen. Hiervoor had ze een mensensmokkelaar betaald. Die had haar van tevoren verteld dat ze twee uur moesten lopen als ze de Europese grens over waren, daarna zouden ze worden opgehaald. Maar dit werden vijf dagen en niemand haalde hen op. 

‘Ze hadden bijna geen eten of drinken en geen onderdak onderweg. Op een gegeven moment kwamen ze bij een verlaten boerderij in Letland, waar ze wat rotte aardappelen vonden. Mabroka hield gedurende de reis contact, maar kon haar locatie niet delen. Dit hadden de smokkelaars uitgezet of vergrendeld op haar telefoon’, vertelt Abdulaal. 

‘We hoorden dat er in dezelfde regio lichamen waren gevonden van migranten’

‘Er was wel contact met de smokkelaars, maar die vroegen steeds meer geld en er gebeurde niets. We hadden al 3000 euro overgemaakt. Ondertussen werd het steeds kouder. We hoorden dat er in dezelfde regio lichamen waren gevonden van migranten. Toen besloten we dat we er naartoe moesten gaan’, vertelt Martine.

Het lukte Mabroka haar locatie te delen met de telefoon van een van de smokkelaars, waarna ze het bericht direct weer weg haalde. Abdulaal en Martine vlogen naar Litouwen en huurden daar een auto. De volgende ochtend reden ze naar de locatie die met hen was gedeeld.

Verlaten boerderij

‘Ik was doodsbang, ik durfde niet eens de auto uit’, zegt Martine. ‘Ik dacht, we nemen Mabroka mee en rijden daarna heel snel hier weg. Maar toen Abdulaal de boerderij inliep, schrok hij van wat hij aantrof. Mabroka, huilend en opgelucht bij het weerzien van haar broer, maar bij haar een zwangere vrouw en nog drie anderen, allemaal uitgeput. De zwangere vrouw vertelde dat ze bloedingen had. Alleen Mabroka kon nog lopen. ‘We hadden onderweg eten gekocht, maar niet veel. We lieten het achter bij deze mensen, maar wisten dat het niet genoeg was. We wisten dat deze mensen dood zouden gaan als we ze achterlieten’, vertelt Abdulaal. 

‘We wisten dat deze mensen dood zouden gaan als we ze achterlieten’

Ze namen een snelle beslissing. Ze namen, naast Mabroka, de zwangere vrouw en nog een persoon mee in de auto en reden naar Litouwen. Eenmaal aangekomen reden ze weer terug, midden in de nacht om de twee mensen die waren achtergebleven te halen. Martine slaakt een zucht. ‘We dachten niet echt na die avond. Het enige dat we dachten was: we moeten deze mensen in veiligheid brengen. Dus we haalden hen op. En toen werden we aangehouden.’

De politie vroeg de migranten in de auto of Abdulaal en Martine mensensmokkelaars waren en dus geld hadden verdiend aan deze actie. Als ze dit zouden bekennen, dan mochten ze asiel aanvragen in Letland. Iets waar ze volgens Europese wetgeving sowieso recht op hadden. Zo niet, dan werden ze teruggestuurd naar Wit-Rusland. ‘Het laatste gebeurde. Maar we worden evengoed vervolgd’, vertelt Martine.

Verdediging

Het lijkt op een script van een thriller, maar het is de realiteit waarin Abdulaal en Martine sinds die avond leven. Martine kwam na twee dagen vrij op borg, maar Abdulaal pas anderhalve maand later. Mabroka, die haar reis naar Europa vervolgde, was eerder in Nederland dan haar broer. ‘Ik had een advocaat gekregen vanuit Nederland, en we dachten dat dit de advocaat voor ons allebei was. Ze bleek maar een persoon te verdedigen en dat werd ik’, zegt Martine.

‘Abdulaal en Martine worden verdacht van mensensmokkel. Ze hebben vluchtelingen over de grens geholpen’

In de gevangenis kreeg Abdulaal te maken met institutioneel racisme. Hij kreeg een advocaat van de staat, maar niet dezelfde mogelijkheden als Martine. Waar Martine een borg betaalde van 6.200, moest Abdulaal 30.000 euro betalen. Dit werd hem pas na zes weken aangeboden. ‘We zijn beiden Nederlands en we zaten daar vast voor hetzelfde’, merkt Martine op. 

Inmiddels worden ze allebei bijgestaan door dezelfde advocaat. Vanuit Nederland is dat Frederieke Dölle, advocaat bij Prakken d’Olivera. Ze geeft het stel advies, maar omdat de rechtszaak voorkomt in Letland, wordt de zaak verdedigd door een lokale advocaat. ‘Abdulaal en Martine worden verdacht van mensensmokkel. Ze hebben vluchtelingen over de grens geholpen. Daarbij maakt het niet zo veel uit of ze alleen familie of ook anderen hielpen’, legt Dölle uit.

In Europa gelden regels die het faciliteren van migranten bij hun vluchtroute strafbaar stellen. Deze regels staan in de Facilitator Package, Europese regelgeving met als doel om mensensmokkel tegen te gaan. EU-landen geven elk hun eigen invulling aan deze regels. ‘In Letland zijn de regels wat betreft mensensmokkel vrij streng’, zegt Dölle. ‘De aanklager heeft aangegeven een gevangenisstraf van twee tot acht jaar te zullen eisen. Ik weet natuurlijk niet wat de kansen zijn dat ze vrij worden gesproken, maar als er voldoende bewijs ligt is een gevangenisstraf dus een reële mogelijkheid.’

Hulp of misdaad?

De zaak van Martine en Abdulaal is niet uniek. In Letland staat momenteel nog een andere hulpverlener die mensen op de vlucht hielp terecht voor mensensmokkel. In januari 2021 werden in Italië 21 mensen, een scheepvaartmaatschappij en twee ngo’s beschuldigd van het faciliteren van ongeautoriseerde migratie. Deze zaak is nu geseponeerd wegens onvoldoende bewijs. 

‘Hoewel de wetgeving is bedoeld om te voorkomen dat mensen met slechte bedoelingen geld verdienen aan mensensmokkel, kan het inmiddels ook strafbaar zijn als je met goede bedoelingen vluchtelingen de grens helpt oversteken’, zegt Dölle. ‘Dit is vooral aan de orde in landen aan de rand van Europa, die te kampen hebben met grote migratiestromen. In Letland zijn de regels vermoedelijk strenger geworden vanwege de grote toename van vluchtelingen uit Wit-Rusland.’

‘De hoop bij dit soort zaken is dat er onderscheid wordt gemaakt tussen hulpverleners en mensen met slechte bedoelingen’

Ook in Nederland komen soortgelijke zaken voor, vertelt de advocate. ‘Ook hier zijn mensen die eigenhandig proberen hun gezin naar Nederland te helpen. De richtlijn voor mensensmokkel is drie maanden gevangenisstraf per gesmokkelde. Maar hier wordt meestal wel gekeken naar de intentie van de persoon. Mensen die vluchtelingen op humanitaire gronden helpen worden bijna nooit tot een gevangenisstraf veroordeeld. In een aantal zaken werden verdachten wel veroordeeld, maar werd de straf voorwaardelijk opgelegd.’

De hoop bij dit soort zaken is dat er onderscheid wordt gemaakt tussen hulpverleners en mensen met slechte bedoelingen, legt ze uit. ‘Had de verdachte echt geen keuze? Waren de mensen die ze hielpen in levensgevaar? Dan zou dat ertoe kunnen leiden dat dit soort acties niet strafbaar zijn. Humanitaire hulpverleners zijn immers niet de doelgroep van deze wet.’

Menselijk handelen

Het zijn vragen waarover Abdulaal en Martine niet lang na hoeven te denken. ‘Zelfs al had ik geweten dat wat ik deed strafbaar kon zijn; als je een persoon ziet die sterft van de honger, dan geef je hem een stuk brood. Dan handel je vanuit je menselijkheid’, zegt Abdulaal. Er komt een berichtje binnen. Het is de vrouw die zwanger was, ze stuurt hem een foto van haar pasgeboren baby. De vrouw is nu in Frankrijk en het gaat goed met haar, vertelt hij. 

‘Ze hebben het naar Europa gered’

Ook met de rest van de groep die ze in september aantroffen gaat het goed. De twee migranten die terug werden gestuurd naar Wit-Rusland zijn inmiddels in respectievelijk Duitsland en Polen, ze hebben het naar Europa gered. ‘Mabroka zit in een asielprocedure’, vertelt haar broer. ‘Ze woont in een acz, maar mag haar familie opzoeken. Dat doet ons allemaal goed.’

Maar voor hem en Martine zijn het spannende tijden. ‘Het gaat wel, maar als ik er echt over nadenk dan vind ik het wel erg spannend’, zegt Martine. Ik besef me dan wat er eigenlijk kan gebeuren.’ Ze zitten daarom niet stil. Er staat een petitie online om aandacht te vragen voor de zaak en het is reeds bekend bij Nederlandse politici. ‘Er zijn zelfs Kamervragen over gesteld’, zegt Martine. ‘En morgen belt the Guardian. Die schrijven er ook een stuk over.’