Sinds de machtswisseling in Syrië valt Israël militaire doelen aan. Het heeft de bezetting van de Golanhoogvlakte uitgebreid en werpt zich op als de beschermer van de druzen. Wat zit hier achter? Het antwoord hangt af van wie je de vraag stelt. De Kanttekening ging in gesprek met een Nederlandse oud-diplomaat en een Amerikaanse Midden-Oostendeskundige.

Koos van Dam is een Syrië-kenner. Tien jaar geleden werd hij benoemd tot speciaal gezant voor Syrië namens het ministerie van Buitenlandse Zaken. Hij is inmiddels gepensioneerd, maar schrijft nog steeds veel over Syrië en de geopolitieke ontwikkelingen in het Midden-Oosten. Henri Barkey is Midden-Oostendeskundige en professor aan de Leigh Universiteit in de Verenigde Staten. Hij is tevens een internationaal spreker en is ook in Europa bekend om zijn werk.

Israël is vooral in het zuiden van Syrië actief, de regio waar het grenst aan Israël. Hier heeft het meerdere luchtaanvallen uitgevoerd op plekken waar wapens lagen opgeslagen. De voormalige dictator Bashar al-Assad had een uitgebreid wapenarsenaal, mede dankzij de toevoer vanuit Iran en Hezbollah. Deze wapens wil Israël vernietigen, naar eigen zeggen als veiligheidsgarantie, omdat het de huidige Syrische leiders niet vertrouwt.

‘Het nieuwe regime in Syrië komt voort uit Al Qaida. Politieke leiders gaan altijd uit van het ergste. Misschien blijkt HTS uiteindelijk een vreedzame organisatie, maar ze willen de mogelijkheid uitsluiten dat de wapens die Syrië heeft in de verkeerde handen vallen. De ironie wil dat Bashar al-Assad – hoewel Israël niet blij met hem was – voorspelbaarder was dan de huidige leider’, zegt Barkey. Het gaat overigens niet alleen om de leiders in Damascus, gaat hij verder. ‘Het huidige regime heeft nog helemaal geen controle over het land, er zijn tal van groeperingen in verschillende delen van het land die het regime niet erkennen. Israël wil ook voorkomen dat de wapens in handen van deze groepen vallen.’

De aanwezigheid van hoogwaardig militair materieel in een land is inderdaad al vaker een risico gebleken. Ook nadat de VS wapens het land instuurde om rebellen te ondersteunen in hun strijd tegen het Assad-regime, kwamen deze wapens uiteindelijk in handen van islamistische groeperingen, die door de VS als vijandig werden gezien. Toch denkt Van Dam dat de veronderstelling dat Syrië een bedreiging vormt voor Israël niet klopt. ‘Syrië heeft nog nooit een ernstige bedreiging gevormd voor Israël, want Israël is altijd al de baas geweest, in de hele regio. Israëls leger werd wel bedreigd door Syrië tijdens de Oktober-oorlog van 1973, maar die was bedoeld om de door Israël bezette Golanhoogte terug te veroveren, niet om Israël te bezetten; net zoals Egypte toen de door Israël bezette Sinaï terug wilde.

De kans dat deze dreiging nu wel ontstaat, is inmiddels weggenomen, zo stelt hij. Israël heeft het Syrische leger geheel tandeloos gemaakt. Hiermee heeft het niet alleen het huidige regime verzwakt, maar ook de mogelijkheid vergroot voor andere landen om te interveniëren. Syrië kan zich namelijk niet meer verweren.’

Tijdelijke bufferzone of bezetting? 

Direct na de machtsovername nam Israël de bufferzone in het zuidwesten van Syrië in, dat grenst aan het reeds door Israël bezette Golanhoogvlakte. Het eerder bezette gedeelte van dit gebergte is in handen van Israël sinds 1967. De vraag is welke motieven het land heeft om dit gebied uit te breiden met een bufferzone, die slechts enkele kilometers toevoegt aan het reeds bezette gebied.

Israël zelf gooit het wederom op veiligheid. Het zou om een tijdelijke bezetting gaan, totdat er een volwaardige regering is en dan zou Israël zich weer terugtrekken. Volgens Barkey is dit scenario waarschijnlijk. ‘Je kunt natuurlijk nooit weten wat Israël gaat doen. Maar als het dit extra gebied permanent zou bezetten, dan riskeert het een discussie over het eerder bezette gebied in de Golanhoogte en dat zal Israël niet willen. Israël heeft dit gebied in 1967 veroverd om strategische redenen. Vanuit het gebergte kijk je uit over heel Israël, vanuit hier zou Syrië heel Israël kunnen domineren en dat wil het voorkomen.’

De tijdelijkheid van de bezetting wordt echter door veel mensen in twijfel getrokken. Afgelopen Pasen organiseerde het Israëlisch defensieleger (IDF) wandeltochten door de Golanhoogvlakte, waarbij toeristen ook door de recent bezette bufferzone liepen. Ze bezochten de Hermonberg, waar ze een panoramisch uitzicht genoten van zowel Damascus als Beiroet en gingen naar de Shebaa Farms, een oorsrponkelijk Libanees gebied, bezet door Israël. Volgens de organisatoren was de tour bedoeld om het gevoel van veiligheid en normaliteit in het noorden van Israël te vergroten en het toerisme een boost te geven, aldus The Guardian.

Een andere uitleg voor de bezetting van meer gebied in deze grensregio is dat het rijk is aan waterbronnen. Al voor de oorlog in 1967 was dit reden voor omliggende landen om grenzen te betwisten. ‘Syrië wilde eens de watertoevoer blokkeren zodat het niet in Israël, maar in eigen land kon worden gebruikt voor de landbouw. Dit liet Israël toen niet gebeuren’, zegt Van Dam. Behalve water is het gebied uitermate geschikt voor het verbouwen van druiven.

‘Er zijn ook voorstanders van een groter Israël – van de Nijl tot aan de Eufraat’

Volgens Van Dam grijpt Israël elke kans om meer grondgebied te krijgen. ‘Er zijn ook voorstanders van een groter Israël – van de Nijl tot aan de Eufraat. Om veiligheidsredenen hoeft het de Golanhoogte niet te bezetten. Er is sinds de Syrisch-Israëlische wapenstilstand van 1974 praktisch nooit een kogel door het Syrische regime afgevuurd op Israël. Er was hoogstens sprake van enige ‘spillover’ van de Syrische burgeroorlog op het bezette Golangebied. Israël is eerder een bedreiging van Syrië dan andersom. Voor Syrië is de Golanhoogte belangrijk, maar onder de huidige omstandigheden kan het niets doen tegen de expansie van Israël. Syrië wil geen nieuw conflict, de prioriteit ligt bij wederopbouw.’

Minderheden tussen twee vuren

Hoe zit het dan met de druzen, de minderheidsgroepering die zich voornamelijk in het zuiden van Syrië bevindt en waarvan Israël zegt dat ze hen wil beschermen tegen het nieuwe regime? Veel druzen accepteren het regime van Al-Sharaa niet (sommigen ook weer wel), maar de bescherming van Israël willen ze ook niet, zegt Van Dam. ‘Er zijn altijd wel mensen die zich wel richten tot Israël, maar die zijn niet representatief.’

Barkey denkt dat het genuanceerder ligt. ‘De druzen zeggen misschien dat ze niets van Israël willen, maar zullen uiteindelijk misschien toch anders handelen. ‘Het is niet slim om openbaar te maken dat je de bescherming van Israël zoekt, maar er zijn andere manieren om dit te communiceren. Wellicht hebben ze dit al gedaan, als een ingebouwde verzekering voor als het mis gaat met het Syrische regime.’

Deze balanceeract geldt ook voor andere minderheidsgroepen, die zich niet voldoende gesteund voelen door het Syrische regime en daarom op zoek zijn naar potentiële andere bondgenoten. De Koerden bevinden zich in een vergelijkbare positie. Maar voor de Koerden ligt er een ander gevaar op de loer: Turkije, benadrukt Barkey. ‘Turkije is een bondgenoot van het Syrische regime. Mochten de Koerden zich tegen het regime keren, dan zou Turkije het regime te hulp schieten. Ik denk echter niet dat Al-Sharaa dat wil, want dan zet je buitenlandse machten in tegen je eigen volk.’

‘Dat zou tot een conflict tussen Israël en Turkije kunnen leiden, het zou een kiss of death zijn’

Om dezelfde reden verwacht Van Dam niet dat de Koerden zich tot Israël zullen richten voor hulp of bescherming. ‘Dat zou tot een conflict tussen Israël en Turkije kunnen leiden, het zou een kiss of death zijn. Israël heeft weliswaar al vaker de Koerden gesteund, in Irak en Iran. Het is onderdeel van een verdeel-en-heersstrategie die Israël op verschillende plekken in het Midden-Oosten toepast. Maar ik denk dat de Koerden in Syrië op dit moment wijs genoeg zijn om hier niet op in te gaan.’

Israël en Turkije

Toch is een conflict tussen Israël en Turkije in Syrië niet geheel onwaarschijnlijk. De spanningen lopen al langer op. De bombardementen van Israël richten zich niet alleen op wapendepots, maar ook op potentiële nieuwe uitvalsbases voor Turkije. De recente aanval op de luchthaven in Palmyra was hier een goed voorbeeld van. Beide landen beschuldigen elkaar van expansionisme in Syrië, beide hebben gelijk. Of het inderdaad zover zal komen, hangt af van hoe de kaarten op het wereldtoneel geschud zullen worden.

‘Ik denk dat Trump Turkije en Israël aan tafel krijgt’

Onlangs zei Al-Sharaa in een interview met The New York Times dat het nieuwe bondgenoten nodig heeft. Het land kan nog niet op eigen benen staan. De westerse sancties hebben een verlammend effect op de economie en de militaire industrie was ten tijde van het Assadregime grotendeels afhankelijk van Rusland. Al-Sharaa staat dan ook open voor een voortzetting van de samenwerking met Rusland. Hierin kan ook Israël zich vinden: het ziet liever Rusland als bondgenoot van Syrië dan Turkije, schrijft Al-Jazeera.

‘Deze weerstand tegen Turkije kan worden gezien als een reactie op de steun die Erdogan regelmatig uitspreekt voor Hamas, en het feit dat Istanbul bekendstaat als hub voor de operaties van Hamas. Daarentegen is Trump een groot fan van Erdogan’, zegt Barkey. ‘Hij schijnt hem aardig te vinden. Terwijl Biden hem had afgeschreven als autoritaire leider, wil Trump hem juist terug op het wereldtoneel brengen.’

Trump was verrast dat Israël liever Rusland als bondgenoot ziet dan Turkije, een NAVO-bondgenoot, schrijft Al Jazeera. ‘Ik denk dat Trump Turkije en Israël aan tafel krijgt’, zegt Barkey. ‘Het zijn immers beide bondgenoten van de VS. Turkije wil van alles van Amerika en Israël heeft Amerika nodig in het Midden-Oosten. Er heeft al een ontmoeting plaatsgevonden. Trump laat dit niet uit de hand lopen.’