Liefst had zangeres Noam Vazana een ‘wereldpaspoort’ gehad, zonder nationaliteit. Als Israëlische komt ze bijvoorbeeld Indonesië niet in, terwijl ze de mensen daar graag wil ontmoeten. De Joodse artieste zingt op haar nieuwste album in het Ladino, een taal die haar oorsprong kent in Moors Spanje en die tegenwoordig onder andere nog in Turkije wordt gesproken.

Vazana groeide op in Israël, maar woont al jaren in Amsterdam. Haar familie is Marokkaans en Sefardisch joods – een traditionele stroming in het jodendom. Vazana, als singer-songwriter ook bekend als Nani, verenigt meer identiteiten in zich dan veel anderen met een multiculturele achtergrond.

We spreken Noam Vazana in een café in Amsterdam, vlakbij het Waterlooplein. ‘Ik heb de ziekte van Crohn en ze weten wat ik dan wel en niet mag eten’, vertelt ze terwijl ze een salade met kip naar binnen werkt. Ze vertelt openhartig over haar familie in Israël, over haar belevenissen in Marokko en over haar samenwerkingsproject met een Turks koor.

Sinds enkele jaren heeft Vazana een grote passie voor het Ladino, een Joodse taal die in de middeleeuwen ontstond in Spanje en Portugal. Het is een bedreigde taal. In Izmir in Turkije woont op dit moment de grootste Ladino-sprekende gemeenschap. Ooit woonden in die stad dertigduizend Sefardische Joden, tegenwoordig nog maar dertienhonderd. Wereldwijd zijn er nog enkele tienduizenden die de taal spreken, vaak als tweede taal.

Vazana leerde Ladino van haar oma. Op haar nieuwste album, Ke Haber (‘Wat is nieuw’), zingt ze vrijwel volledig in deze taal. Een ‘reddingsmissie’ om de taal levend te houden, vertelt ze. Zondag trad ze in Amsterdam op. In 2023 tourt Nani in diverse landen, waaronder Nederland.

Waarover zing je op dit album?

‘Over hedendaagse onderwerpen: moeder-dochterrelaties, gender, liefde. De melodieën zijn allemaal door mijzelf gecomponeerd en sommige liedjes ook. Maar andere zijn oud, soms zelfs gebaseerd op middeleeuwse poëzie – en dan steek ik ze in een nieuw jasje. Ik ga onder andere tegen de traditie van gearrangeerde huwelijken in.’

In hoeverre speelt dat nu dan nog?

‘In mijn cultuur gebeurt dat nog vaak. Mijn ouders vonden het bijvoorbeeld maar niks dat ik niet voor m’n vierentwinigste trouwde.’

Was hun eigen huwelijk gearrangeerd?

‘Nee, mijn ouders zijn in die zin rebellen. Ik niet, ik was altijd braaf. Mensen noemen mij altijd een rebel, waarschijnlijk omdat ik als persoon krachtig overkom. Maar ik ben gewoon assertief.’

In Turkije is er een Ladino-sprekende gemeenschap. Leeft deze bijna dode taal daar nog wel?

‘Overal is Ladino stervende, maar de grootste gemeenschap die de taal nog spreekt, vind je bij Izmir. Daar heb je zelfs een krant in het Ladino. Ik ben vijf keer in Turkije geweest, maar nooit in Izmir. Het eerste liedje op Ke Haber is gezongen in het Turks en Ladino.’

Waarom wil je zingen in een oude taal die bijna niemand verstaat?

‘Als je kijkt naar de verhalen die in het Ladino verteld worden, zie je dat mensen in alle tijden met dezelfde onderwerpen bezig zijn. Kijk je naar het verleden, dan zie je de toekomst. In de negentiende eeuw ging het al over geslachtsverandering, transgender dus. Onze generatie is helemaal niet origineel. Daarom zing ik over die onderwerpen aan de hand van oude poëzie, waarin dat ook al speelt.’

‘De Verenigde Naties moeten ingrijpen, de wereld moet iets doen aan de situatie in Gaza.’

Ladino is een taal van en voor vrouwen, zeg je. Hoe zit dat?

‘De taal is bedacht door oma’s die thuisbleven toen hun mannen naar de synagoge gingen om Hebreeuws te leren. Hebreeuws was een heilige taal. Vrouwen moesten alles regelen, gingen naar de markt, moesten roddelen – want er was nog geen krant. Onder hen ontstond Ladino, als Joods-Spaanse taal met invloeden van Portugees, Arabisch en Hebreeuws. Moeders leerden de taal weer aan hun dochters.’

Reis naar Fez

Je bent Joods. Heb je een traditionele opvoeding gehad?

‘Als het gaat om de rol van de vrouw wel. Mijn ouders keuren sommige dingen die ik doe af. Ik trouwde pas toen ik drieendertig was en ik woonde toen al zeven jaar samen met mijn vriend. Dat was voor hen onacceptabel. Eerder had ik een Nederlandse vriend, half Surinaams. Vonden ze helemaal niet leuk. ‘Wat is dit? Een goj?’ Ook vonden ze het niet goed dat ik Israël verliet.’

Je herontdekte het Ladino toen je Marokko bezocht. Wat is er gebeurd?

‘Ik was uitgenodigd voor het Tangier Jazz Festival. Toen ik met mijn man rondreisde in Marokko, kwamen we in Fez. Super inspirerend, supermooi. Op straat krijg je inspiratie. Ik had nog nooit zo’n grote medina (het oudste deel van Noord-Afrikaanse steden, red.) gezien. Iedereen was met ezels bezig. Geen asfalt. Alsof je terug in de tijd gaat.

Ik was voor het eerst in het land van mijn afkomst en na twee weken begon zich dat aan me op te dringen. Op gegeven moment hoorde ik in de straatjes van Fez een melodie die ik herkende. Een paar dagen later realiseerde ik me dat dit de melodie was die mijn oma vroeger in het Ladino zong, maar in Fez zongen ze het in het Arabisch.’

Is Marokko, net als Israël, deel van je identiteit?

‘Ik vind dat je je thuis altijd in je draagt, maar ga antwoorden met een verhaal. Mijn vader wilde met mij naar Egypte en ik moest toen een paspoort halen. ‘Mag ik ook een wereldpaspoort?’, vroeg ik. Ik snap het concept van grenzen niet. Een land, een leger, ik begrijp dat niet. Als je dood bent, kun je niets meenemen. Ik mag met mijn Israëlische paspoort niet naar Iran of Indonesië, maar ik wil daar wel heen. Ik wil die mensen ontmoeten.’

Je bent een vrouw met zwart haar, bruine ogen. Word je ook gelabeld in onze samenleving?

‘Als ik optreed, word ik altijd in de rubriek ‘diversiteit’ geplaatst. Als Joodse, Marokkaanse. Mensen zeggen meestal: exotisch. Maar wat betekent dat?’

Onlangs stelde Abdelkader Benali dat Europa nog steeds weinig ruimte geeft aan mensen met niet-westerse wortels. Ervaar jij in Nederland genoeg ruimte om jezelf te zijn?

‘Labeltjes zijn niet te vermijden, want zo werkt ons hoofd. Ik ken één blanke man die weleens naar de Marokkaanse bakkerij gaat, maar hij is de enige. Ik heb in de Bijlmer gewoond en daar zie je ook dat iedereen bij zijn eigen volk wil blijven. We hebben een groep nodig om te kunnen overleven.

Tegelijk hebben we niet door hoe het tussen groepen kan botsen. Daarom hebben we problemen met racisme, discriminatie, gender. Ik hoor mensen spreken over fobieën: xenofobie, homofobie, islamofobie. Het is geen fobie. Want waar ben je bang voor? Dat een homo je bespringt, dat een moslim een aanslag pleegt? Dat achter de hoofddoek een monster zit? Dan heb je niet goed genoeg nagedacht.

Geert Wilders wilde de boerka verbieden. Hij maakte een voorstel om bij de passages van de metro te controleren of iemand met een boerka er doorheen wil, en als dat zo is gaan de poortjes niet open. Hij wilde dit doen met een speciaal it-systeem. Maar dat kon geen onderscheid maken tussen boerka of een afro of een andere vorm van hoofdbedekking.’

Aangevallen tijdens optreden

Vazana heeft diverse malen opgetreden in Marokko, het land van haar ouders. Haar familie is waarschijnlijk cultureel meer Marokkaans dan Sefardisch-Joods, vertelt ze. Haar ouders moesten in de jaren vijftig met hun families vluchten. De Fransen dreven in 1953 sultan Mohammed V in ballingschap. Na diens vertrek viel Marokko ten prooi aan geweld van nationalistische milities, die af wilden van de overheersing door Frankrijk. De Joodse minderheid kreeg intimidatie en aanslagen te verduren.

In die tijd kwam een massale migratie op gang naar Israël. Ook Vazanas ouders en grootouders maakten daar deel van uit. Ze heeft echter geen negatieve gevoelens over Marokko door dit verleden. Bij optredens ontvingen Marokkanen haar positief, herinnert ze zich. Op één keer na, in 2017, toen de Marokkaanse afdeling van BDS, die pleit voor boycot, desinvestering en sancties tegen Israël, een campagne tegen haar startte.

Wat was hun kritiek op jou?

‘Ze verspreidden fake news over mij, dat in de hele Arabische wereld voor ophef zorgde. Daarin beweerden ze dat ik soldaat was in het Israëlische leger en dat ik duizend Palestijnse kinderen had vermoord. Met mijn trombone, blijkbaar, want ik was geen soldaat, maar zat in het orkest van het leger.’

Moet je verplicht in het leger in Israël?

‘Als vrouw moet je twee jaar in het leger, als man drie jaar. Door de campagne van BDS waren er demonstraties, waarbij borden met mijn afbeelding erop zijn verbrand. Als je die video’s kijkt, denk je: het zijn vierhonderd man. Maar er waren slechts veertig demonstranten. Daar stond tegenover dat meer dan duizend Marokkaanse fans een petitie tekenden om mij te steunen.’

‘Zet één Joods persoon alleen in een kamer en je hebt twee tegengestelde meningen.’

Beïnvloedt dit hoe je naar BDS kijkt?

‘Ik vind dat het boycotten van mensen nooit werkt. In Marokko was BDS ook nog eens gewelddadig. Tijdens mijn optreden rende iemand het podium op om mij aan te vallen. Hij bereikte me bijna, op veertig centimeter afstand, toen een beveiliger hem tegenhield. In Nederland doet BDS geweldloze demonstraties, dat is geen probleem. Iedereen mag zijn mening uiten.’

Palestijnse vrienden

Als Israëlische word je vast ook in Nederland aangesproken op wat de regering en het leger van Israël doen. Zoals de kolonisatie en annexatie van de Westelijke Jordaanoever. En de nieuwe regering, waar nogal wat extremisten in zitten. Hoe reageer je daarop?

‘Die discussies had ik in Israël ook, toen ik daar woonde. Ik zie wat er in dat land gebeurt. Ik sta voor mensenrechten en als die worden geschonden, heb ik daar problemen mee.’

Dat doet Israël toch redelijk massaal?

‘Dat gebeurt aan beide kanten. Ik ben nooit in Gaza geweest, want het is afgesloten door Israël, Egypte en Soedan. Op zee wachten schepen uit Qatar de mensen op. De burgers zitten daar in een gevangenis. Ze kunnen er niet weg, zelfs niet via de zee. De VN moet ingrijpen. De wereld moet iets doen.’

Houdt die situatie je bezig?

‘In het verleden, toen ik daar woonde, veel meer. Maar nu in Nederland minder.’

Kan jij als Israëlische goed contact hebben met Palestijnen?

‘Op de Westbank heb ik Palestijnse vrienden. Ook onder Druzen en Bedoeïenen trouwens. Mijn vader is rijinstructeur, geeft les aan Druzen en Bedoeïenen. Hij is racistisch als het op politiek aankomt, maar ook weer niet zo, dat hij hen niet accepteert als leerling. Vooral als het op politiek aankomt, is hij racistisch. Je kunt die politieke ideeën hebben, maar als je Palestijnse buurman aanbelt voor een kopje suiker, geef je het hem. Dat is de weg naar een oplossing.

Als je mensen ontmoet, word je minder racistisch. Ik denk dat er reclames moeten komen: ‘Het is goedkoper om je auto te laten repareren in de Westbank!’ Want iedereen is zuinig. Dan gaan Israëli’s daarheen en ontmoeten ze Palestijnen en gaan ze praten.

Voel je je nog betrokken bij Israël?

‘Mijn familie woont er nog. Mijn ouders wonen in Beër Sjeva in het zuiden van Israël, waar regelmatig raketten vanuit Gaza neerkomen. Twee jaar geleden viel er een raket twee huizen bij hun huis vandaan. Dat huis was helemaal vernietigd. Dan voel je dat je in gevaar bent. Ik reken niet alle Gazanen af op de terroristen die deze raketten sturen. Je moet alleen de extremisten verantwoordelijk houden.’

Deze week dankte Israël de Marokkaanse koning voor wat zijn opa als sultan tijdens de Tweede Wereldoorlog had gedaan voor de Joden. Hoe ervaar jij dat? Jouw ouders zijn daar juist weggevlucht.

‘Zij vluchtten pas na de oorlog. Tijdens de oorlog zei de koning: we hebben geen Joodse burgers, maar alleen burgers. Dat was toen vooruitstrevend.’

Waarom moesten ze tien jaar later alsnog vluchten?

‘Er was in de jaren vijftig een periode waarin het voor Joden niet goed was. Dat is inmiddels weer veranderd. Mijn ouders vertrokken vanwege het geweld uit Marokko, maar nu er in hun straat in Beër Sjeva weer raketten vallen, gaan ze niet opnieuw weg. Je raakt eraan gewend. En ze denken: je wordt niet twee keer door de bliksem getroffen.’

Eten met een Turks koor

In Nederland probeert Vazana bruggen te slaan naar mensen met andere achtergronden, vooral ook moslims. Vorig jaar componeerde ze een interreligieuze gebedsoproep, waarin onder andere de islamitische adhan, maar ook christelijke en Joodse liederen verwerkt zijn.

Ook zocht Vazana tien jaar geleden met het door haar opgerichte zangkoor Hebrew Groove toenadering tot een Turks-Nederlands koor. Zo komen in Amsterdam moslims en Joden bij elkaar.

Loop je bij die contacten ook tegen tegenstellingen aan?

‘Er zijn niet zoveel verschillen. Aan het eind van de dag wil iedereen hetzelfde: met rust gelaten worden, een goed leven voor je kinderen, een huis en eten.’

Wat houden de ontmoetingen tussen jouw koor en het Turkse koor in?

‘Het is een gemeenschappelijk project. We doen dit voor de leden van die koren – dat zijn bijna allemaal vrouwen. We eten samen: veertig Joodse mensen en veertig Turkse mensen. Samen muziek maken is een excuus voor ontmoeting. Je ziet raakvlakken omdat sommige Hebreeuwse liedjes een Turkse oorsprong hebben – en andersom. We herkennen elkaars melodieën.

Turkse muziek gaat bijna altijd over de liefde. Israëlische muziek zitten veel meer vol met kritiek – op iedereen, ook op elkaar. Ik grap weleens: zet één Joods persoon alleen in een kamer en je hebt twee tegengestelde meningen.

De meeste Joodse mensen die bij deze ontmoetingen aanwezig zijn, hebben geen Turkse vrienden – en andersom hebben ook de Turkse aanwezigen meestal geen Joodse vrienden. Maar nu doen ze samen iets. In tien jaar tijd zijn honderden koorleden en duizenden bezoekers bij de optredens betrokken geweest. Daarmee zijn hun levens hopelijk een beetje verrijkt.’

=-=

Dit artikel is eerder gepubliceerd op 10 januari 2023.

Het nieuwe boek van Kader Abdolah heet Wat je zoekt, zoekt jou. Een eerbetoon aan de grote Perzische dichter Rumi, die leefde in de dertiende eeuw. ‘Ik had de ervaring van emigratie nodig om hem beter te begrijpen.’

Het is een traditie in cultureel gegoede kringen in Iran: als een kind geboren wordt, spreek je niet, totdat een wijze man of vrouw uit de familie zachtjes op een melodieuze manier de stilte verbreekt en een gedicht in het oor van de baby fluistert. ‘Vaak is dat een gedicht van onze grote meester Rumi’, zegt de schrijver Kader Abdolah. Onlangs verscheen zijn boek Wat je zoekt, zoekt jou (Prometheus) over het leven van de beroemde Perzische dichter Rumi (1207-1273).

Abdolah verwierf grote bekendheid met boeken als Het huis van de moskee en De reis van de lege flessen. Hij stamt uit een oude aristocratische Perzische familie. ‘Ik heb in mijn familie minister-presidenten en mirza’s, grote schrijvers en vertellers. De rijkdom die we hadden, was vooral cultureel en werd van generatie op generatie doorgegeven.’

‘De Iraniërs, ook wel Perzen genoemd, zijn trots op hun denkers en dichters’, zegt Abdolah. ‘Alle lagen van de bevolking zijn bekend met de poëzie van Rumi. Die vergezelt je je hele leven. Je hoort van je moeder de gedichten van Rumi terwijl ze borstvoeding geeft. Je hoort ze op school. Als je verliefd bent, grijp je naar Rumi. En als je verdrietig bent, zoek je steun bij Rumi. Zijn poëzie groeit met je mee.’

Wie was Rumi?

‘Rumi was een van de grootste dichters en denkers uit het Oosten. Hij heette eigenlijk van Molana Djalal Eddin Mohammad Balchie. Hij werd in de dertiende eeuw in Afghanistan geboren. Zijn vader zag al snel dat zijn zoon een nobele getalenteerde jongen was. Toen de Mongoolse veroveraar Dzjengis Khan het Perzische rijk binnenviel, pakte hij van alles wat hij had alleen de hand van zijn zoon. Hij vluchtte weg om zijn zoon te redden. De vlucht duurde een paar jaar, totdat ze eindelijk de stad Konya in Turkije bereikten. Daar groeide hij in een veilige omgeving op.’

Rumi was een wereldburger, maar wordt door verschillende volken geclaimd, vertelt Abdolah. ‘De Afghanen beschouwen hem als een van hen omdat hij geboren is in het Afghaanse Balch. De Iraniërs omdat hij in het Perzisch schreef, en de Turken omdat hij in Turkije opgroeide en begraven ligt. Shakespeare heeft het verlangen, het verdriet en de liefde van de westerse mens bezongen. Rumi bezingt het verlangen, het verdriet en de liefde van de oosterse mens. Al kun je ook zeggen dat de oosterse en westerse mens niet bestaan. Er is één mens. Shakespeare en Rumi hebben allebei op een andere wijze de mens bekeken.’

Waarom wilde u een boek over Rumi schrijven?

‘Ik wilde altijd al over Rumi schrijven, maar wist niet wat. Weet u, er zijn honderden boeken over Rumi geschreven en ik dacht altijd: wat kan ik daar nog aan toevoegen. Ik wilde de citaten van anderen niet overschrijven. Maar opeens zag ik dat Rumi een migrant was, een vluchteling. Hij heeft een vlucht meegemaakt die hem heeft vormgegeven. Zijn moedertaal was Perzisch, maar hij sprak ook Grieks, Latijn en Turks en vele andere talen. Hij maakte van dichtbij kennis met verschillende culturen. Die emigratie, de ontmoeting met andere culturen hebben gezorgd dat hij zo groot is geworden.’

U bent net als Rumi ook gevlucht

‘Ja, dat bedacht ik me ook. Ik heb mijn leven in de Nederlandse taal gestopt. De Nederlandse taal en de ontmoeting met anderen hebben een andere schrijver van mij gemaakt.

Rumi vluchtte voor de invasie van de Mongolen. Ik vluchtte voor de binnenlandse invasie van de geestelijken die uit hun middeleeuwse grotten tevoorschijn waren gekomen. Ze hebben de macht in Iran overgenomen. Er is daar geen sprake meer van vrijheid, niet voor vrouwen en niet voor schrijvers. Voor niemand. Alleen voor henzelf en een aantal vertrouwelingen.’

Heeft het inzicht dat jullie beiden vluchtelingen zijn, uw band met de poëzie van Rumi versterkt?

‘Rumi heeft duizenden gedichten geschreven. Iedereen in mijn vaderland kent een paar van zijn gedichten uit het hoofd. Maar gewone mensen komen nooit tot de kern van zijn poëzie, behalve misschien de kenners. Rumi was niet alleen dichter, hij was ook een groot filosoof. Ik heb ontelbare keren zijn gedichten gelezen, in mijn kindertijd, mijn jeugd en ook later toen ik pas in Nederland was, maar de kern pakte ik nog niet. Ik had de ervaring van emigratie nodig om hem beter te begrijpen. Want door te emigreren, ga je eigenlijk over de grenzen van je eigen karakter. Je overschrijdt de grenzen van verdriet, van pijn en van verlangen, en wordt een ander. Als je dat inziet, begrijp je de poëzie van Rumi beter. De vlucht en alle ervaringen die daarbij horen, hebben mij de gelegenheid gegeven om het grote mens dat Rumi is, beter te begrijpen.’

Wat betekent de titel ‘Wat je zoekt, zoekt jou’?

‘Het leven heeft goddelijke codes en de mensheid heeft een aantal van die codes kunnen ontdekken, waardoor we zo ver hebben kunnen komen. ‘Wat je zoekt, zoekt jou’ is niet alleen een spiritueel inzicht van Rumi. Er was duizenden jaren geleden iets wat de mens van het beest onderscheidde. De mensen woonden in grotten, maar plotseling – alleen God of het leven weten hoe – kwamen zij erachter dat als zij buiten op een hert wilden jagen, ze dat eerst in hun fantasie moesten doen.

‘Wat je zoekt, wordt bereikbaar, het komt in je handen’

Ze moesten hem eerst op de grotwanden tekenen, en daarna dansen om hem te kunnen bemachtigen. Deze en andere goddelijke codes staan in de Thora, de Bijbel en de Koran. In het Nieuwe Testament staat ‘zoek en je zult vinden’, en in de Koran staat ‘waar je aan denkt, wordt gerealiseerd’.

Rumi heeft het beter gezegd. Als je naar iets zoekt, zoekt dat ook naar jou. Wat je zoekt, wordt bereikbaar, het komt in je handen. Rumi zocht naar zijn geliefde, naar zijn ik, naar de hoogste toppen van de poëzie. In een van de verhalen in mijn boek komt Rumi op een dag Shams tegen, de grote Arabische rebel-filosoof. En Shams zegt: ‘Ik zocht jou.’ Waarop Rumi zegt: ‘Wat je zoekt, zoekt jou.’ Want hij zocht hem ook.

Waarom wilt u Nederland laten kennismaken met Rumi?

‘Nederland is veranderd. Dertig, veertig geleden zag het land er totaal anders uit, de mensen waren wit. Nu zijn veel emigranten het land binnengekomen. Tienduizenden Kader Abdolahs. En ook bijzonder mooie, nobele mensen, schrijvers, denkers, wiskundigen, studenten, artiesten. Ze voegen allemaal iets toe aan de Nederlandse samenleving. Die nieuwe samenstelling heeft ook een nieuwe geest, een andere manier van denken nodig. De migranten brengen belangrijke culturele elementen mee, zoals de verhalen van Duizend-en-een-nacht en over het leven van de profeet Mohammed. Er ontbrak nog een visie van Rumi die op de vlucht was. Ik voelde het als mijn plicht om die eraan toe te voegen.’

Wat is de belangrijkste gedachte van Rumi voor onze samenleving?

‘De kennismaking met oosterse filosofie. Europese literatuur is alleen gevuld met Europese gedachten. De meeste schrijvers hebben nooit een koran aangeraakt. Ze hebben de verhalen van Duizend-en-een-nacht nooit echt gelezen, en kennen het werk van grote Marokkaanse, Turkse of Afghaanse dichters niet. Dat is een leemte.

De Amerikanen en de Europeanen turen door de James Webbtelescoop in de ruimte op zoek naar het eerste licht dat na de oerknal is ontstaan, naar de rand van het heelal. Met deze allermodernste telescoop zoeken ze naar de rand van de hemelen. Maar Rumi en andere dichters zeiden al: je hoeft niet zover te gaan. Richt je telescoop naar jezelf, naar je binnenste. Want het eerste licht zit in jou, God zit in jou.

Een andere gedachte: er worden vaak lelijke dingen gezegd over de visie van niet-westerse immigranten op vrouwen. Maar de grote Arabische filosoof Ibn-Arabi [uit de twaalfde eeuw] is vijfendertig als hij in aanraking komt met een jonge vrouw. Hij wordt verliefd. Als hij met haar slaapt, ontdekt hij plots iets groots. Hij zegt: ‘Toen ik met mijn vrouw sliep, sliep ik met de hemelen. Toen ik mijn vrouw aanraakte, raakte ik de kosmos aan’.

Hier is het landschap vlak, er zijn minder geheimen achter de horizon. In het Oosten, en in de oosterse literatuur en filosofie zijn bergen en daarachter schuilen geheimzinnige gedachten. Het is goed om diepere gedachten voor de jonge generatie Nederlanders en degenen die lezen te vermengen.’

=-=

Dit artikel is eerder gepubliceerd op 31 maart 2023.

In Levenslessen van een rabbijn blikt Awraham Soetendorp terug op de 80 jaar die achter hem liggen. ‘Een mens beleeft veel in een leven – maar herbeleeft nog meer.’

Op 4 mei spreekt rabbijn Awraham Soetendorp (1943) tijdens de herdenkingsdienst in de Grote Kerk in Den Haag. Een verhaal houden voor een zaal met mensen is anders dan een boek schrijven, vindt hij. ‘Als ik voor een groep sta, klein of groot, dan gebeurt er iets met de gezichten van mensen, er ontstaat een bepaalde sfeer.’

Onlangs verscheen Levenslessen van een rabbijn, waarin lessen zijn opgetekend die Soetendorp terugkijkend op zijn leven heeft geleerd. Soetendorp was van 1968 tot 2008 rabbijn van de Liberaal Joodse Gemeente in Den Haag en actief bij tal van internationale clubs die zich inzetten voor dialoog en contacten tussen verschillende religies. Het boek is geschreven door journalist Annemiek Leclaire, die hem hiervoor meerdere malen interviewde.

In het boek vertelt Soetendorp over zijn ouders en tante Trees, die door aan ‘baby Sjalommetje’ te denken – Sjalom is de tweede naam van Soetendorp – Auschwitz overleefde. Maar hij verloor in de oorlog ook talloze familieleden. Hij vertelt in het boek ook over spanningen in het gezin toen hij opgroeide en ontmoetingen met mensen die de oorlog hadden overleefd maar worstelden met schuldgevoelens.

Een aangrijpende scène gaat over zijn ouders, die samen met baby Awraham in Amsterdam-Oost woonden. Er was een razzia in de wijk. De voordeur werd opengebroken door een SS-officier. De man kwam binnen, keek in de wieg en zei tegen de drie maanden oude baby: ‘Schade dass du ein Jude bist.’ Vervolgens zei hij: ‘Jullie zijn te vies, ga je wassen, we komen morgen terug.’ Hij wist dat ze dan zouden ontsnappen. De vader van Soetendorp zei altijd tegen zijn zoon dat hij nooit moest vergeten dat een SS’er zijn leven had gered.

U heeft zoveel verdriet meegemaakt. Uw familie onderging uitzonderlijk leed. Hoe kunnen mensen die dit niet hebben meegemaakt daar levenslessen uit halen?

‘Iedereen die in vrede leeft, beleeft ook momenten van vreugde en vormen van leed. In mijn boek vertel ik openhartig over mijn tante Trees, die op hoge leeftijd na een beroerte besluit euthanasie te plegen. Ik was erbij aanwezig. Wij hadden een diepe band.

Het boek gaat ook over mij. We woonden in Israël toen ik als negenjarig jongetje met een speelgoedpijltje mijn zusje verwondde aan haar oog. Het oog kon niet meer gered worden. Ik deed het niet expres, maar ik heb het wel gedaan. Het is meer dan zeventig jaar geleden gebeurd, maar het is iets waar ik bijna dagelijks nog aan denk. Een mens beleeft veel, maar herbeleeft nog veel meer.’

In het boek vertelt u dat u geïnspireerd bent door de Joods-Franse filosoof Emmanuel Levinas (1906-1995). Wat boeit u aan hem?

‘Ik herken me in Levinas, die ik overigens nooit heb ontmoet. Hij dacht na over hoe we elkaar in gelijkwaardigheid kunnen ontmoeten: door het naakte aangezicht van de ander te zien. Of zoals mijn vader, die ook rabbijn was, tegen mij zei: ‘Je ontmoet God in de pupillen van de ander.’

Ik zal je vertellen over het toppunt van vreugde. Ik was op het huwelijk van mijn kleindochter en daar was een dochtertje van acht maanden van de andere kleindochter. Het was een zonovergoten dag, ze zat op mijn schoot. Ik keek in haar ogen. Het is ongelooflijk hoe haar blik helemaal door mij heen ging. Plotseling dacht ik: zou zo’n blik de blik zijn geweest waarmee ik die SS-officier vertederde, die zich in 1943 over de wieg boog en mij gespaard heeft? De oorlog heeft in mijn leven grote invloed. Maar mijn boek is geen verhaal over de oorlog. Het is het verhaal van iemand die geboren is in de oorlog en die de weg aflegt van overleven naar leven. In wezen legt iedereen diezelfde weg af. Overleven van dingen die gebeuren in je leven en in de levens van anderen waarbij je betrokken bent.’

In onze tijd zijn er ook mensen die in de verdrukking leven. In Amsterdam ligt bijvoorbeeld op een desolate plek, tussen de fabrieken en bedrijven, een cruiseschip met honderden asielzoekers. Velen wachten al maanden op een eerste gesprek met immigratiedienst IND. Hoe kijkt u tegen dat soort schrijnende situaties aan?

‘Daadwerkelijk oog hebben voor mensen in verdrukking is een enorme opgave. Je moet helpen zonder er zelf aan onderdoor te gaan. In 1979 waren er bootvluchtelingen uit Vietnam. Zij kwamen toen in het nieuws, maar ik vond net als zovelen dat ze niet voldoende geholpen werden.

Toen ben ik naar het Rode Kruis gegaan. Het was vijf uur ’s middags, het kantoor ging bijna dicht, maar ik werd wel binnengelaten. Ik zei: ‘Hoe kan dat nou, dat jullie kantoor dichtgaat terwijl de wereld brandt? Die mensen verdrinken.’ Toen zeiden ze tegen mij: ‘Wij maken dit elke dag mee. U bent nu in beweging gekomen, maar wij komen vierentwintig uur per dag, jaar in jaar uit, in beweging. Hoe kun je die betrokkenheid volhouden als je geen rust neemt?’

We zijn niet altijd in staat om het leed van asielzoekers tot ons door te laten dringen. Onze samenleving ziet daar maar een klein beetje van, dat is hoe we ermee omgaan. Maar zo zien we de belangrijke contouren van wat veranderen moet.

Ik heb mij aan het begin van de oorlog in de Oekraïne gericht tot de leiding van de Russisch-Orthodoxe Kerk. Ik heb gezegd dat het heilloos is om die oorlog te voeren en het belang van oplossingen benadrukt, de mogelijkheid van vrede.

‘We zijn niet altijd in staat om het leed van asielzoekers tot ons door te laten dringen’

Ik kan het nog sterker zeggen, Israël bestaat nu vijfenzeventig jaar. Ik ben in alle vezels van mijn bestaan met Israël verbonden. Ik heb door de jaren heen zoveel mensen ontmoet aan Israëlische kant maar ook aan Palestijnse kant die met heel hun wezen vrede willen.’

Maar waarom is dat dan nog niet gelukt?

‘Omdat het niet eenvoudig is. Het is een conflict tussen rechten. Wie heeft het grootste recht en wie het minste? Mijn Israëlische broeders en zusters hebben alle recht om eindelijk in een land te leven waar rust is en vrede, waar kinderen zich kunnen ontwikkelen. Mijn Palestijnse broeders en zusters hebben alle recht om een bestaan te hebben waarin kinderen kunnen opgroeien, een perspectief. Ze komen niet tot elkaar.’

Denkt u dat het ermee te maken heeft, dat ze de glans in elkaar ogen nooit hebben gezien?

‘Ja, te weinig. Sommigen hebben dat wel. Avishai Margalit, een ethicus uit Israël, zegt dat de weg naar een rechtvaardige samenleving te lang is. Streven naar een fatsoenlijke samenleving is realistischer. Dat is een samenleving waarin niemand meer vernederd wordt. En die vernedering, het willen toebrengen van vernedering, dat is er nog te veel in de wereld.

Zo’n twintig jaar geleden was ik op bezoek in een Palestijns dorp. Er was een gebouw vernietigd omdat volgens Israël van daaruit terrorisme was gepleegd. Ik werd voorgesteld aan de Palestijnse burgemeester en er werd verteld dat ik in de oorlog was geboren. Toen zei de burgmeester tegen mij dat hij het bijzonder op prijs zou stellen als ik vertelde wat het betekende om als Joodse baby in de oorlog te leven. Het was zo ontroerend, want ik had helemaal niet verwacht dat iemand in dat Palestijnse dorp open stond voor een verhaal van de Jood als slachtoffer in een oorlog.’

Vindt u het belangrijk dat nieuwkomers in ons land zich ook verbinden met de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog?

‘Heel belangrijk. Zij moeten weten dat er honderdduizend Nederlandse Joden zijn vermoord. Zij werden er in de oorlog mee geconfronteerd dat je honderden jaren in een land kunt leven – ik geloof dat mijn voorouders al in de zeventiende eeuw hier woonden – en dan plots wordt alles afgenomen, omdat je eigenlijk die buitenstaander zou zijn, die ander. Hoe kan dat? Is dat van buiten gekomen? Ja, er was de bezetting, er waren ideologieën die zich meester maakten van het land. Het is belangrijk dat je dat weet, en dat dit nooit meer mag gebeuren.

Ik ben aan de ene kant optimistisch. Ik heb aan de wieg gestaan van respecteducatie. Dat gaat over geworteld zijn in dit land en gelijkwaardigheid, fatsoen. Ik was in een klas op een islamitische school in Den Haag en daar vertelde ik dat ik een rabbijn ben. ‘Dat is net zoiets als een imam. Mijn naam is Abraham’, zei ik. ‘Weten jullie wie Abraham is?’ Ze antwoordden: ‘Ja, een profeet.’ ‘En weten jullie wie zijn kinderen waren?’ ‘Ja, dat zijn Ismael en Izaäk.’ ‘Wat betekent dat?’, vroeg ik. Een jongen in de klas, die onderuitgezakt zat, zei: ‘Dat is cool, dan zijn we familie.’

Dat ‘we zijn familie’, dat is z’n oerbesef. Dat probeer ik eigenlijk uit te drukken. Dat kijken in de ogen van de ander, dat lichtje. Er is nooit iemand in de geschiedenis geweest die precies hetzelfde was als iemand anders en er zal nooit iemand zijn die precies hetzelfde is als een ander. Wat betekent dat? We zijn in de eerste plaats een uniek mens – een broeder – en pas daarna onderdeel van een volk, geloof of etnische groep.

In Soedan is weer een oorlog uitgebroken. Dat land heeft al zoveel oorlogen meegemaakt en er is honger. Over het World Economic Forum wordt heel smalend gedaan. Maar ik was van 2001 tot 2010 jaarlijks in Davos, als medeoprichter van een organisatie die de dialoog tussen de islam en het Westen stimuleerde. Ik sprak er een man van de Verenigde Naties die met bepaalde apparatuur water opspoorde, onder de oppervlakte van de aarde. Op bepaalde plekken is een concentratie van water, maar die is vaak onzichtbaar.

Hij vertelde dat hij in Soedan was om water op te pompen. Maar hulpverleners als hij werden zo bedreigd, dat ze zijn weggegaan. Dan zie je de waanzin die steeds opkomt. In de Bijbel wordt gesproken over de zoon van Abraham, Izaäk, die groef naar waterbronnen die onder het zand lagen. Maar wat deden de Kanaänieten? Ze hadden dorst, maar hielden het zoeken naar de bronnen tegen. Ze zorgden ervoor dat de kinderen van Izaäk geen water hadden. Ze wilden liever dat iedereen dorst had, dan dat ze de ander wat water gaven. Dat is nog steeds iets wat doorgaat.

In Soedan bevecht men elkaar nu van straat tot straat. We zagen op televisie die vliegtuigen weer, die mensen kwamen ophalen, terwijl al die anderen moeten blijven. Net als in Afghanistan. Het blijft maar doorgaan.

In het paradijsverhaal in de Thora roept God naar Adam: ‘Ajeka?’ Dat betekent: ‘Waar ben je?’ Adam roept terug naar God: ‘Waar ben jij?’ Ze kunnen elkaar niet vinden, terwijl ze elkaar zo bitterhard nodig hebben.

Wat zou er gebeuren als alle gelovigen uit islam, jodendom, christendom, hindoeïsme en boeddhisme, en alle mensen die een spirituele vonk voelen buiten die religies, samen die roep vertalen en alle krachten bundelen tot één reddende, helende kracht? Dat klinkt nu ver weg, abstract en onmogelijk. Er is echter een spreuk die toegeschreven wordt aan leiders in Israël, maar in wezen door zoveel mensen is uitgedrukt: ‘Hij die niet in wonderen gelooft is geen realist.’ En dat wonder is in onszelf. Dat wonder is de ontmoeting met jezelf in de ander.’

Awraham Soetendorp en Annemiek Leclaire, Levenslessen van een rabbijn (Balans, 2023), 160 pp, 15 euro.

=-=

Dit artikel is eerder gepubliceerd op 3 mei 2023.