Onlangs wist de PVV te choqueren door haar toch al anti-islamitische programma uit te breiden met een ministerie van ‘De-islamisering’. Maar verder vormt de islam deze verkiezingen geen opvallend thema. Toch vroeg de Kanttekening zich af: wat is na 17 maart de plek van de islam en moslims in Nederland? Wij bekeken de programma’s van potentiële regeringspartijen VVD, CDA, D66, GroenLinks, PvdA en ChristenUnie. Twee opvallende trends: meer aandacht voor moslimhaat – vooral bij de progressieve partijen – en meer aandacht voor radicaal islamisme en ‘ongewenste invloed’ uit het buitenland – vooral bij VVD en CDA.

Meer instrumenten tegen moslimhaat

Moslimhaat is een thema dat de afgelopen vier jaar in de spotlights is komen te staan. Dit komt onder meer door alarmerende berichten van moslimorganisatie Meld Islamofobie, dat een groeiende moslimhaat registreert, de nieuwe partij Denk en opkomende media als de Kanttekening, NieuwWij en OneWorld, die relatief veel aandacht aan dit fenomeen besteden. Dit is te zien aan zowel de plannen als aan het taalgebruik van de partijen.

Zo duikt in het nieuwe PvdA-programma moslimhaat op als nieuw thema: bij politie en Openbaar Ministerie moet hier meer aandacht voor komen en op scholen krijgen leerlingen voorlichting over moslimhaat. GroenLinks zegt in 2021 expliciet ‘moslimhaat’ – net als antisemitisme – apart te willen registeren, terwijl in 2017 nog wordt gerept over ‘moslimdiscriminatie’. D66 zegt een ‘absolute grens’ te trekken bij ‘islamofobie’: een steeds vaker voorkomend woord, dat vooral in internationale media en binnen de Nederlandse moslimgemeenschap wordt gebruikt.

Een nieuw plan dat voor gediscrimineerde moslims uitkomst kan bieden: de PvdA wil laagdrempelige, gespecialiseerde rechtshulp voor slachtoffers van discriminatie. Slachtoffers van discriminatie kunnen dan makkelijker naar de rechter voor een straf of schadevergoeding. En een nieuw plan van GroenLinks: meer capaciteit bij de politie, zodat iedereen laagdrempelig aangifte kan doen van discriminatie en bestaande antidiscriminatiewetgeving beter wordt gehandhaafd. GroenLinks wil ook organisaties die discriminatie tegengaan ‘versterken’.

Zowel GroenLinks als D66 wil een ‘nationaal coördinator tegen discriminatie’, analoog aan de huidige nationaal coördinatoren voor terrorisme- en antisemitismebestrijding. En D66 wil nog meer: de overheid moet meer luisteren naar het College Voor de Rechten van de Mens, antidiscriminatiebureaus en discriminatiemeldpunten. Deze organisaties moeten meer geld en middelen ter beschikking krijgen en meldingen bij antidiscriminatiebureaus worden structureel voorgelegd aan het College Voor de Rechten van de Mens. D66 wil daarnaast dat antidiscriminatiebureaus ‘met regelmaat’ in Den Haag worden uitgenodigd om Kamerleden bij te praten.

D66 maakt bovendien een nieuw punt van de ‘ingrijpende Europese antiterrorismewetgeving’, waarvan noodzaak, proportionaliteit en effectiviteit niet voldoende bewezen zouden zijn. Met andere woorden: deze raakt ‘gewone moslims’ te veel en te hard. D66 wil daarom dat de Nederlandse regering pleit voor een uitvoerige evaluatie van de huidige Europese maatregelen tegen terrorisme.

In de zomer van 2019 werd het zogeheten ‘boerka- en niqaabverbod’ ingevoerd voor het onderwijs, in overheidsgebouwen, in de zorg en in het openbaar vervoer. Hoewel deze nieuwe wet ook geldt voor bivakmutsen en maskers, vinden critici dat moslims door deze wet worden gediscrimineerd. Als het aan GroenLinks en D66 ligt wordt deze wet weer afgeschaft, terwijl de VVD deze juist wil uitbreiden naar alle openbare ruimtes.

Radicaal islamisme en ‘ongewenste invloeden’

Repressie is een punt waar de VVD in het nieuwe programma sowieso meer werk van is gaan maken, meer ook dan alle andere partijen. Zo wil de VVD nu dat het Openbaar Ministerie actiever optreedt tegen extremistische predikers. Ook bepleit de partij het sluiten van ‘religieuze instellingen die op grond van hun geloof geweld prediken’. Ook nieuw: meer mogelijkheden voor gemeenten om gebedsoproepen te verbieden als deze ‘ongewenste effecten hebben voor de openbare orde, polarisatie versterken of integratie tegengaan’.

Waar de VVD in het partijprogramma van 2017 al ‘dubieuze buitenlandse financieringsstromen’ naar moskeeën benoemde, geeft de partij in 2021 uitgebreid handen en voeten aan het bestrijden van zulke ‘ongewenste beïnvloeding’. Dit heeft veel te maken met de parlementscommissie die vorig jaar moskeebestuurders ondervroeg over mogelijke beïnvloeding vanuit het buitenland. Salafisten, gefinancierd vanuit de Golfstaten, de Moslimbroederschap en Turkije oefenen via de moskeeën invloed uit op moskeegangers, concludeerde de commissie.

De VVD wil daarom een meldplicht voor banken aangaande ongebruikelijke of verdachte financiële transacties vanuit ‘onvrije landen’ aan moskeeën. Ook wordt als het aan de VVD ligt buitenlandse financiering uit ‘onvrije landen’ structureel in de gaten gehouden. De partij wil daarnaast investeringen in de veiligheidsdiensten om buitenlandse beïnvloeding tegen te gaan.

In de afgelopen kabinetsperiode bepaalde een Kamermeerderheid dat organisaties die handelen tegen de ‘democratische kernwaarden’ eerder kunnen worden ontbonden. Tevens bepleit de VVD in het nieuwe partijprogramma nu ook het ‘stopzetten van vergunningen en financiële steun aan organisaties die de integratie tegenwerken of openlijk vrije democratische waarden ondermijnen’, ook als in het geval van dat laatste enkel een ‘vermoeden’ bestaat.

De VVD vindt, zij het minder uitgebreid, het CDA aan haar zijde in het streven om buitenlandse beïnvloeding van moskeeën te verbieden. De partij wil nu ‘een verbod op buitenlandse financiering van organisaties die in strijd handelen met de rechtsstaat.’ Ook nieuw bij het CDA: een expliciet ‘verbod op salafistische organisaties’ en ‘een openbare lijst van buitenlandse predikers die het land niet in mogen’.

Nog een verschil met 2017: naast CDA en VVD willen nu ook andere partijen dat ‘haatimams’ geen kans meer krijgen. Zo wil de PvdA dat imams die Marokko naar Nederland stuurt beter worden gescreend. D66, dat zich nu ook uitspreekt tegen ‘ongewenste buitenlandse beïnvloeding die tot ondermijning van onze democratische rechtsstaat, vrijheden en open samenleving’, wil dat moskeeën ‘transparant (…) zijn over buitenlandse geldstromen en (…) het ontvangen van (buitenlandse) haatzaaiende sprekers.’

Ook de ChristenUnie wil ‘haatpredikers’ aanpakken. Opvallend: in 2017 was de ChristenUnie nog tegen financiering van moskeeën en geloofsgemeenschappen door ‘onvrije landen als Iran en Saoedi-Arabië’. Maar in 2021 rept de partij hier, tegen de heersende trend in, met geen woord over in het partijprogramma.

Eerwraak, uithuwelijking en LHBT’ers

Hetzelfde patroon zien we bij de ChristenUnie op het gebied van de strijd tegen huwelijkse gevangenschap: in 2017 nog in het programma, in 2021 niet meer. De PvdA spreekt hier in het programma van 2021 nadrukkelijk wel over: ‘Eerwraak is strafbaar en pakken we keihard aan. Uithuwelijking moet beter in kaart worden gebracht en worden tegengegaan. De fundamentele mensenrechten van verborgen vrouwen worden geschonden en dit is strafbaar.’

Opmerkelijk is dat andere partijen huwelijkse gevangenschap ook opeens in hun partijprogramma’s hebben opgenomen. Dit kan te maken hebben met een zichtbare lobby vanuit Femmes for Freedom, een Nederlandse – en in linkse en islamitische kringen omstreden – stichting zich inzet voor de huwelijkse vrijheid van vrouwen binnen islamitische gemeenschappen.

Zo zegt D66 in haar verkiezingsprogramma van 2021 op te willen treden tegen ‘gedwongen huwelijken, eerwraak en tegen haar wil achterlating in het buitenland of ontvoering naar het buitenland. We treden op tegen genitale verminking en zetten preventieprogramma’s op tegen genitale verminking van meisjes en vrouwen.’ In 2017 zei D66 enkel dat in ‘etnische of religieuze gemeenschappen waar huwelijkse gevangenschap voorkomt, (…) het taboe op scheiden [moet] worden doorbroken.’

Ook zet de VVD – in tegenstelling tot in 2017 – in 2021 in op bescherming van islamitische vrouwen: ‘Beschermen van slachtoffers van huwelijksdwang, achterlating of genitale verminking’ via het actiever opsporen van mogelijke signalen en daders en een meldplicht voor medewerkers in onderwijs en zorg. Medeplichtigen aan eerwraak of onderdrukking krijgen zware straffen opgelegd. Er komt een verbod op maagdenvliesherstel en het meermaals halen van een huwelijkspartner naar Nederland. ‘Zo wordt voorkomen dat meerdere malen een bruid wordt geïmporteerd die het risico loopt op huwelijkse onderdrukking.’

Ook nieuw in het VVD-programma is de gerichte aandacht voor acceptatie van een andere minderheidsgroep: LHBT’ers in ‘gesloten islamitische gemeenschappen’. Opmerkelijk: waar de PvdA seksuele diversiteit in ‘conservatief religieuze kring’ in 2017 nog bespreekbaar wilde maken, staat daar in 2021 niks meer over in het partijprogramma.

Meer druk op islamitisch onderwijs

Er is tevens kans dat islamitisch onderwijs na 17 maart onder verscherpt toezicht komt te staan. Het CDA was in 2017 nog de enige partij die ‘scholen met antidemocratische ideeën’ wilde aanpakken, maar nu wil de VVD ook meer toezicht vanuit de onderwijsinspectie ‘voor gelijkheid van geslacht, seksualiteit en achtergrond’. Diversiteit wordt een verplicht onderdeel in de lerarenopleiding, wil de VVD. En D66 noemt dat ‘door buitenlandse overheden gefinancierd onderwijs – zoals het programma voor weekendscholen van de Turkse regering – indruist tegen de waarden van de Nederlandse rechtsstaat. Lesmaterialen moeten openbaar zijn.’

Datzelfde D66 wilde in het partijprogramma van 2017 nog ‘op basis van de scheiding van kerk en staat’ artikel 23 van de grondwet – de vrijheid van onderwijs – grondig vernieuwen: er moest iets gebeuren met ‘de acceptatieplicht, het openbare karakter van de scholen, de voorwaarden voor financiering, de kwaliteit van het onderwijs en burgerschap’, zei de partij toen. ‘We vinden het belangrijk dat kinderen met verschillende achtergronden in een pluriforme samenleving als de onze elkaar tegenkomen op school. Dat vermindert verzuiling, polarisatie en kansenongelijkheid.’

Van deze ‘vernieuwde vrijheid van onderwijs’ is in het D66-partijprogramma van 2021 alleen nog dit over: een ‘acceptatieplicht: scholen mogen geen leerlingen weigeren op basis van religie’.

In het kader van de Internationale Vrouwendag sprak Anne Dijk, docent en oprichter van islamkennisinstituut Fahm, met schrijfster en feminist Anja Meulenbelt over feminisme en het geloof. De Kanttekening was erbij en brengt verslag uit.

Anne Dijk: Je hebt in 2015 Het F-boek geïnitieerd, een boek waarin verschillende visies op feminisme aan bod komen. Je vroeg me om daaraan bij te dragen, en zo schreef ik over mijn ongemak met het woord ‘feminisme’. Dat heeft voor mij vooral te maken met extremistische feministen; het absolute gelijkheidsprincipe en de vaak anti-religieuze houding die daaruit voortvloeien. Maar wat is dan jouw visie op feminisme?

Anja Meulenbelt: ‘De dominante visie op feminisme houdt naar mijn mening te weinig rekening met de verschillende lagen in de samenleving. Het gaat veelal om de vergelijking tussen man en vrouw, dat ze gelijk aan elkaar moeten zijn en bijvoorbeeld gelijke lonen moeten ontvangen. Mijn vraag is dan: gelijk aan wie? Moet een vrouwelijke directeur aan de top van een bedrijf hetzelfde salaris ontvangen als haar chauffeur?

‘Het werd mij duidelijk dat het eisen van gelijke lonen, en andere problemen die deze dominante visie van feminisme aankaarten, vooral betrekking hebben op de bovenste 20 procent van de bevolking. Vrouwen die privileges hebben om van het huidige kapitalistische systeem te kunnen profiteren, en vrouwen in de onderste laag van de samenleving die zich dat niet kunnen veroorloven.

‘Mijn tweede kritiekpunt gaat over moederschap. In het dominante feminisme vergeten we wat we moeten met de zorg van kinderen en de mensen om ons heen, omdat emancipatie nu vooral gericht is op gelijk zijn aan mannen. Feminisme moet echter niet alleen gaan over betaald werk en dat vrouwen ‘het glazen plafond’ doorbreken op carrièregebied. Het gaat ook over het in stand houden van leven. Vrouwen die niet betaald worden voor hun werk omdat zij voor de kinderen zorgen, moeten niet als minderwaardig worden gezien ten opzichte van vrouwen die wel voor betaald werk hebben gekozen.

‘Het is geen simpele definitie van feminisme, maar voor mij gaat feminisme over alle vrouwen. Mijn feminisme moet inclusief zijn. Het gaat om vrouwen van kleur, LGBTQI+, en moslima’s, allemaal groepen met wie ik hierover in gesprek wil gaan. Feminisme gaat over gender, kleur en klassen. Als je een van deze pilaren vergeet, dan sluit je ook een groot deel van de vrouwen uit. Heel kort gezegd is feminisme voor mij: eerlijk delen en niet slaan.’

Anne Dijk: Je bent zelf christelijk en hebt je bewust bekeerd tot het christendom. Hoe verhoudt jouw visie op feminisme zich tot het geloof?

Anja Meulenbelt: ‘De grote emancipatiegolf in de jaren zestig is tegelijk opgegaan met de ontzuiling, en de kerken die hun macht zijn verloren. Daarom vind ik het niet raar dat mensen in Nederland vaak feminisme associëren met de strijd tegen de kerk en het geloof. Gedeeltelijk was dat ook zo, maar het idee dat we in Nederland altijd moeten strijden tegen het geloof is blijven hangen. Geloof vertelt mensen namelijk hoe ze moeten leven, wat betekent dat ze niet zelf mogen kiezen hoe ze willen leven.

‘Ik kom mensen tegen die ervan overtuigd zijn dat wanneer je gelooft in een God, je dan per definitie conservatief en achterlijk moet zijn. De Amsterdamse burgemeester Femke Halsema zei in 2009 (toen ze nog GroenLinks-leider was, red.) in een interview met de Pers: ‘Als ik op de school van mijn kinderen kom, valt het mij wel eens moeilijk – ik kom echt voort uit de feministische beweging – dat ik dan tussen al die gesluierde vrouwen zit. Ik zal hun rechten niet aantasten daarin. Maar ik kan niet wachten op het moment waarop ze in vrijheid hun hoofddoek zullen afslingeren.’ Met andere woorden, dan komen ze dichter bij mijn vorm van vrijheid.

‘De moslimvrouwen die ik ken zijn minstens net zo geëmancipeerd als ik, en ze zijn hartstikke gelovig’

‘Daarin zit de gedachte dat moslims die naar Nederland zijn gekomen tijd nodig hebben om zich ‘aan te passen’ aan deze vorm van vrijheid. Als ik deze kritische linkse, feministische vrouwen vertel dat er hoogopgeleide vrouwen vrijwillig moslim zijn en een hoofddoek dragen – niet omdat een man ze dat oplegt, maar omdat ze dat zelf willen -, dan snappen ze dat niet. Ik zeg niet dat alles in islamitische gezinnen en islamitische landen koek en ei is. Maar de moslimvrouwen die ik ken zijn minstens net zo geëmancipeerd als ik, en ze zijn hartstikke gelovig. Hoe denk je dat dan te verklaren? Daar hebben ze dan geen antwoord op.’

Anne Dijk: Je bent een positieve advocaat voor de islam en moslims. Je zei ooit: ‘Ik heb een hele vrouwvriendelijke islam leren kennen.’ Vertel daar eens over.

Anja Meulenbelt: ‘Ik ben me gaan verdiepen in de islam, ik heb de Koran gelezen, en tot mijn verbazing is er een heel ander beeld van de islam naar boven gekomen dan wat ik gewend ben om mij heen te horen. In Nederland worden vaak de slechtste voorbeelden van de islam naar boven gehaald, zoals onder andere vrouwenonderdrukking en gedwongen huwelijken. Maar als je je verdiept in de islam, kom je erachter dat je als vrouw niet gedwongen mag worden tot een huwelijk.’

‘In de tijd waarin de openbaringen van de profeet Mohammed zijn neergedaald, is er een revolutionaire visie ontstaan voor vrouwen, als je bedenkt hoe patriarchaal die samenleving toen was. De boodschap van de islam spreekt zowel mannen als vrouwen aan, en dan blijkt dat er maar een paar dingen zijn waarin verschil wordt gemaakt tussen man en vrouw. Maar als gelovigen, als spirituele wezens en lerende mensen, worden mannen en vrouwen als gelijk gezien. Dat zag je ook terug in de maatregelen die werden toegepast. Vrouwen mochten voor het eerst een erfenis bezitten, wat voor de komst van de islam niet mocht. Vrouwen konden voor het eerst hun eigen geld beheren en hoefde dat niet af te staan aan hun echtgenoten. De eerste volgeling van de islam is Khadijah, de eerste vrouw van de profeet Mohammed. Zij was een zakenvrouw en heel erg geëmancipeerd.’

‘Wat mij ook opviel is dat er in de Koran veel respect is voor het hebben en baren van kinderen. Tegelijkertijd staat er nergens in de Koran dat moeder zijn het enige is dat vrouwen moeten doen. Het betekent dat er al een feministisch model in de Koran is beschreven, waarvan ik denk dat het niet zo gek is. Dit model erkent dat moederschap belangrijk is, want wat is nu belangrijker dan het voort laten bestaan van het leven? Daarmee zeg ik overigens niet dat alle vrouwen kinderen moeten krijgen, want vrijheid moet er zijn om dat voor jezelf te beslissen. De Koran laat ook zien dat vrouwen allerlei soorten werk kunnen verrichten naast het moederschap. Dat vind ik prachtig.’

‘Wat we hier zeggen is ook niet voor elke moslimman vanzelfsprekend, en misschien ook niet voor elke moslimvrouw’

Anne Dijk: In de islam zijn veel voorbeelden van vrouwen met diverse functies. Als je kijkt naar de vrouwen van de profeet Mohammed v.z.m.h., waren er maar twee die kinderen van hem hebben gekregen. Andere vrouwen staan bijvoorbeeld vooral bekend als geleerde. Daarmee zitten de diverse rollen van vrouwen als voorbeeld dus al in de traditie.

Anja Meulenbelt: ‘Mijn verrassende conclusie is dat het Westerse feminisme wel wat van de islam kan leren. Wel de echte islam, wat jij de echte islam noemt. Wat we hier zeggen is ook niet voor elke moslimman vanzelfsprekend, en misschien ook niet voor elke moslimvrouw.

Anne Dijk: Toch merk je wel in de geleefde praktijk, vaak ook bij moslims, dat er nog naar een bepaald beeld wordt gestreefd dat traditioneel is: de man als kostwinner, de vrouw die voor de kinderen zorgt. Wat is de rol van de man in feminisme? Moeten mannen daar iets mee?

Anja Meulenbelt: ‘Overal waar macht zit, zitten meer mannen dan vrouwen. En als je kijkt naar het parlement, wat representatief moet zijn voor de bevolking, dan zitten er meer mannen dan vrouwen. Ik ga er vanuit dat mannen zich ook bezig moeten houden met feminisme. Net als vrouwen, staan mannen namelijk ook onder dwang om aan het ‘ideale mannelijkheidsbeeld’ te voldoen.

‘Mannen denken dat ze verliezen wanneer vrouwen emanciperen. Wat ze dan denken te verliezen? De vanzelfsprekendheid dat er voor ze wordt gezorgd, dat er naar ze geluisterd wordt en dat ze in principe altijd gelijk hebben. Maar wat krijgen ze ervoor terug? Authentiekere en echtere relaties.

‘Er zijn vrouwen die zich erbij hebben neergelegd. Mijn moeder zei weleens over mijn vader: ‘Geef hem gewoon zijn zin, dan gaat alles veel makkelijker.’ Het geeft de mannen zeker een gevoel van verlies wanneer ze denken dat ze niet meer de baas kunnen spelen. Nog niet zolang geleden stond er in de wet: de man is het hoofd van het gezin. Maar mannen moeten eraan wennen dat ze echtere relaties krijgen, wanneer ze niet vanzelfsprekend denken gelijk te hebben. Het is ook een sociaal verschijnsel. Jongens die elkaar vertellen dat ze zich niet als meisjes moeten gedragen. Want als je als meisje gedraagt, dan ben je minder, dan ben je geen echte man. De druk voor mannen om ‘een echte man’ te zijn, is niet leuk. Er gaan meer deuren voor je open als je wordt gezien als ‘een echte man’, maar het is nep. Volgens mij is het gespeelde macht. De relaties tussen mannen en vrouwen zouden er daarom geweldig op vooruit gaan als ze meer echt zijn naar elkaar en ze kunnen zeggen dat niet alles goed gaat.’