‘Negerzoen’, ‘moorkop’ en de ‘Jodenkoek’: de laatste jaren lagen al deze benamingen onder vuur. Waar komen deze woorden vandaan? En zijn ze voor biculturele Nederlanders een doorn in het oog, of valt het wel mee?

Eerder dit jaar kwam bakker Jurgen Verwoerd uit Monster in het nieuws. Net als veel (banket)bakkers verkoopt hij in zijn bakkerij moorkoppen: een soes met room van binnen, pure chocola erover en een toef slagroom er op. Verwoerd besloot dat het woord ‘moorkop’ niet meer van deze tijd is en zou het voortaan ‘roomkop’ noemen. Dit zorgde voor een stroom reacties, positief én negatief, tot bedreigingen aan toe.

Het resultaat was dat hij om de veiligheid van zijn medewerkers te waarborgen de zaak zelfs even moest sluiten. Uiteindelijk mocht Verwoerd het niet zo noemen omdat hij veganistische producten verkoopt en er dus niet echt room in zit, maar dat is een ander verhaal. De discussie rond de benaming ‘moorkop’ is op gang gekomen.

Het doet denken aan een rel van jaren geleden. Jarenlang hebben consumenten een product uit de schappen gepakt waar met grote letters ‘negerzoenen’ op stond. Ongeveer twee eeuwen geleden ontstond deze traktatie in Denemarken, waarna deze ook de Belgen (‘Negerinnentet’), Duitsers (‘Negerkuss’) en ons land bereikte. Sinds 2010 staat er wat anders op de verpakking: ‘feestzoenen’, ‘schuimzoenen’ of ‘choco(lade)zoenen’.

Dat is voor een groot deel te danken aan de Stichting Eer en Herstel Betalingen Slachtoffers van Slavernij in Suriname, dat er sinds 2005 voor streed om de benaming ‘negerzoenen’te veranderen. Voorzitter Roy Kaikusi Groenberg vertelt er nog steeds vol trots over.

‘We hebben zelfs Van Dale gedaagd voor de Commissie Gelijke Behandeling. Van Dale voerde aan dat het woord onderdeel is van de Nederlandse taal. Dat haal je niet zomaar uit woordenboeken. Maar in de nieuwe editie stond wel vermeld dat dit woord voor sommige mensen kwetsend kan zijn. Wij vonden dit al een hele stap. Van Dale had ons wijsgemaakt dat woorden pas uit woordenboeken verdwijnen als ze niet meer leven in de taalwerkelijkheid. Wij constateren echter dat het woord ‘neger’ niet meer speelt in de taalwerkelijkheid van een heleboel mensen.’

Wat Groenberg betreft beschikt Nederland over genoeg zelfreinigend vermogen, gezien na de ‘negerzoen’ de pijlen nu gericht zijn op Zwarte Piet en de moorkop. ‘Dat ding hoeft helemaal geen ‘moorkop’ te heten’, aldus Groenberg. Hij vind dat veel witte – en andere- Nederlanders er nog steeds van uit gaan dat iets wat zij niet kwetsend vinden ook door de gekwetsten als onschuldig of humoristisch moet worden ervaren. ‘Vrijheid van meningsuiting betekent niet: beuk er maar op los! It takes two to tango. Samenleven doe je samen.’

Zigeunersaus en Jodenkoeken

Wat is, na ‘negerzoen’ en ‘moorkop’, aan de beurt om een andere benaming te krijgen? De zigeunersaus, misschien? Ongeveer zeven jaar geleden kwam er in Duitsland protest op gang tegen de benaming zigeunersaus, een pittige saus die onder andere geproduceerd wordt door Wijko en Remia. Deze pittige saus is vooral populair onder de rivieren en wordt vooral gegeten bij de zigeunerschnitzel. Een woordvoerder van Remia geeft aan nooit klachten te krijgen.

‘Toen destijds de discussie over de negerzoen woedde, is er contact geweest met een organisatie die Roma en Sinti (twee zigeunergroepen, red.) vertegenwoordigen. Het was geen enkel probleem dat deze saus zo genoemd wordt’, aldus de woordvoerder.

Misschien de Jodenkoeken, dan? Het recept voor Jodenkoeken staat al in het Nationaal Kookboek uit 1893. Er doen veel verhalen de ronde over het ontstaan van de naam ‘Jodenkoek’. Een joodse bakker uit Amsterdam zou in de jaren ‘20 zijn eigen zeer geheime recept aan Lotus Bakeries hebben verkocht. Volgens een andere versie zouden de koeken zijn bedacht door een bakker die De Joode van zijn achternaam heette. De derde optie is minder amusant. In vroeger tijden werd alles wat goedkoop was ‘Joods’ genoemd, omdat Joodse mensen gierig zouden zijn.

Bij het CIDI, het Centrum voor Informatie en Documentatie Israël, komen soms vragen over de Jodenkoek. ‘De leeftijd of andere achtergronden van de mensen weten we helaas niet,’ aldus CIDI-directeur Hanna Luden. Vivien Waszink van het Instituut voor Nederlandse Taal in Leiden weet dat de discussie over de benaming Jodenkoek af en toe even oplaait, maar tot nu toe ging het protest weer liggen.

We vroegen Waszink of ‘moorkop’, ‘negerzoen’ en ‘zigeunersaus’ taalkundig gezien wel kwetsend zijn. ‘De verklaring voor het protest is de onprettige associatie. Dat maakt het voor sommige mensen beladen’, vertelt ze. ‘Bij woorden als ‘negerzoen’ en ‘moorkop’ denken de meesten van ons aan iets lekkers. De woorden ‘moor’ en ‘neger’ erin vallen veel mensen niet eens zo op, maar als ‘neger’ en ‘moor’ los worden gebruikt zijn het wel kwetsende woorden. Zo hoeft de Jodenkoek geen associatie op te roepen met Joden.’

Neem zo ook het woord ‘moorkop’, dat sinds de jaren veertig wordt gebruikt. Waszink: ‘Het woord ‘Moor’ werd oorspronkelijk gebruikt voor een inwoner van Mauritanië. Later werden er donkergetinte mensen mee bedoeld en werd het bovendien ook wel als scheldwoord of in ieder geval als onaardige benaming gebruikt. Verder heeft de term ‘Moor’ geen prominente rol in onze samenleving.’

‘Taal laat zich niet makkelijk veranderen’

In principe is de lading van het woord ‘neger’ een stuk negatiever dan van de term Moor. Helaas wordt ‘moorkop’ volgens Waszink vaak gebruikt als scheldwoord, onder andere door voetbalsupporters. Daarom brengt het een aantoonbare ongewenste associatie met zich mee.

Hoewel het woord ‘negerzoen’ is verdwenen is van de verpakkingen, gebruiken sommigen het woord ‘negerzoen’ nog steeds. ‘Als taalkundige weet ik dat taal zich niet makkelijk laat veranderen’, vertelt Waszink. ‘Op een gegeven moment raakt het echter uit gebruik.’

Of er sprake is van een cultuuromslag, laat Waszink in het midden. Er is in ieder geval tijd voor nodig om dingen te veranderen, zo geeft ze aan.

De mening op straat

Wat vindt men op straat van deze culinaire benamingen? In het centrum van Rotterdam, waar we dit op gepaste afstand vragen, reageren veel witte mensen nogal laconiek. Het is onzin, tijdverspilling, de woningnood is veel belangrijker, gezeik en ‘tegenwoordig kan niks meer’.

Er is ook iemand die vindt dat als ‘ze’ er zo’n last van hadden, ze dan maar naar ‘hun eigen land’ moesten gaan. Eén mevrouw schudt haar hoofd als ze hoort dat ‘moorkop’ door voetbalsupporters als scheldwoord wordt gebruikt. ‘Ach, die lui moet je niet serieus nemen.’

Dan maar eens naar de Rotterdamse West-Kruiskade, een buurt waar veel Chinese en Surinaamse toko’s zijn. Hoe reageren mensen met een Afro-Caraïbische achtergrond op deze discussie? ‘Ik ben niet zo van de chocola,’ zegt Lucy (62). ‘Ik ervaar het niet als kwetsend, maar ik begrijp dat anderen hier op een andere manier in staan. Iedereen vat dit anders op.’

Een andere mevrouw kijkt boos na het horen van de vraag en geeft kort maar krachtig antwoord. ‘Ik vind zulke dingen niet kwetsend. Anders was ik hier geen 45 jaar gebleven!’

Jamila* (55) kan er niet mee zitten. ‘Ik ervaar het niet als kwetsend en ik lust het niet.’
Amayi* (begin twintig) ervaart het wel degelijk als kwetsend. ‘Ik ben erg gepest op school. Er werd onder andere ‘moorkop’ naar me geroepen.’ Ze is blij met het initiatief van bakker Jurgen Verwoerd en vindt het erg dat zijn winkel even moest sluiten vanwege bedreigingen. Verbazen doet het haar niet. Daarvoor zit de haat bij racistische pestkoppen te diep, zegt ze.

‘Op school werd er ‘moorkop’ naar me geroepen’

Nicole (37 jaar, blank) en Natasha (24 jaar, getint) zijn vriendinnen en lopen samen op het Binnenwegplein. ‘Moorkop, dat kan niet meer in deze tijd,’ vindt Nicole. Natasha trekt de discussie breder.

‘Racistische opmerkingen maken mag sowieso niet. Bij Joodse mensen gaat het vaak om verwijzingen naar de Tweede Wereldoorlog, bij donkere mensen met slavernij. Het heeft allemaal met vooroordelen te maken. Sommige blanke mensen beweren dat ze slachtoffers van rassendiscriminatie worden, maar dat kán helemaal niet. Er is namelijk geen blank ras.’

‘We zijn allemaal ménsen’, sluit Nicole af.

*Naam gefingeerd.

In de afgelopen weken werd er volop gepraat over het verwijderen van ‘koloniale’ standbeelden, zoals die van zeelieden Jan Pieterszoon Coen in Hoorn en Piet Hein in Rotterdam. Aan een multicultureel panel met prominente Nederlanders stelden we de omgekeerde vraag: zijn er ook nieuwe, diverse helden die een standbeeld verdienen?

Simion Blom, GroenLinks-raadslid in Amsterdam

‘François-Dominique Toussaint Louverture (1743-1803) is voor mij een grote inspiratie. Hij bevrijdde zijn volk in Haïti en zorgde ervoor dat zijn land onafhankelijk werd. Haïti is het eerste gekoloniseerde gebied dat de onafhankelijkheid uitriep en de slavernij afschafte. Toussaint Louverture was een van de belangrijkste leiders van die revolutie. De Haïtiaanse revolutie inspireerde anderen in Caribische slavenmaatschappijen om in opstand te komen, denk aan de opstand van Tula op Curacao.

Maar Haïti heeft ervoor moeten boeten. Koloniale mogendheden konden niet verkroppen dat zwarte tot slaafgemaakte Afrikanen Frankrijk vernederden en zich daarbij lieten inspireren door de voodoo-religie. Voodoo werd gedemoniseerd en geboycot en Haïti heeft tot 1947 ‘herstelbetalingen’ betaald aan Frankrijk, als prijs voor de onafhankelijkheid. In totaal heeft Frankrijk ongeveer 17 miljard euro ontvangen.

‘Toussaint Louverture bevrijdde zijn volk en zorgde dat zijn land onafhankelijk werd’

Toussaint Louverture en zijn volk zijn voor mij de bakermat van de Afro-Caribische beschaving. Een beschaving die is getekend door slavernij en kolonialisme, en doordrenkt is met het bloed van Afrikanen en de inheemse bewoners. Ik vind dat dit verhaal meer verteld moet worden en dat Toussaint Louverture overal ter wereld standbeelden en monumenten moet krijgen.’

Esmaa Alariachi, tv-programma De Meiden van Halal en voorzitter Nederlandse moslimvrouwenorganisatie Al Nisa

‘Er zijn meerdere mannen en vrouwen die ik kan aanwijzen als helden. Vaak worden helden gekoppeld aan een heroïsche daad of een oorlog: iemand die een oorlog heeft gestopt of mensen heeft bevrijd. Ik vind dat als een persoon een aantal daden verricht, dat diegene dan gezien kan worden als een held of heldin. Ik vind iemand ook een held of een heldin als zij haar status of bekendheid die ze heeft verkregen door haar expertise – wat voor expertise dan ook – gebruikt om onrecht te bestrijden. Iemand die onbaatzuchtig is, hard heeft gewerkt voor zijn of haar succes, maar ook bijdraagt aan de successen van anderen.

Bijvoorbeeld Hanneke Groenteman, een journaliste die heel erg openstaat en echt hard probeert om objectief verslag te leggen, ergens over te praten. Maar ook Sylvana Simons, die de idealen volgens Artikel 1 van de Grondwet probeert na te streven door zich uit te spreken tegen racisme en discriminatie op welke vorm dan ook, en daarvoor een politieke partij is begonnen.

‘Nouri krijgt een pleintje naar zich vernoemd’

Een andere heldin in mijn ogen is de moeder van Abdelhak Nouri, de voormalige Ajax-voetballer die tijdens een oefenwedstrijd ernstige en blijvende hersenschade heeft opgelopen. De manier waarop zijn moeder hem heeft opgevoed, dat is een heroïsche daad. Zij heeft iemand aan de wereld gegeven die een balans heeft gevonden in zijn religie, in het goed zijn voor de mensen, in het succes en in het teruggeven aan de maatschappij. Nouri is ook een held. Hij krijgt een pleintje naar zich vernoemd.’

Wim Berkelaar, historicus

‘Op deze plek zou ik willen pleiten voor een standbeeld voor een fysiek kleine (1.58 m) maar geestelijk grote vrouw: Hebe Kohlbrugge (1914-2016). Kohlbrugge geniet wel enige bekendheid als verzetsstrijdster in de Tweede Wereldoorlog, maar niet de grote faam van iemand als Henk van Randwijk, leider van (verzetskrant, red.) Vrij Nederland – hoewel ze hem goed kende, met hem samenwerkte en met hem botste.

Waarom verdient Kohlbrugge een standbeeld? Omdat ze zich vanaf het begin van de Duitse bezetting keerde tegen de overheersing en het onrecht. Maar ook omdat ze na de oorlog doorging met haar strijd tegen onrecht, niet langer in vrij Nederland maar in communistisch Oost-Europa.

‘Vanaf het begin van de Duitse bezetting keerde Hebe Kohlbrugge zich tegen de overheersing en het onrecht’

Daar kwam ze regelmatig en wist ze Nederlandse theologiestudenten namens de hervormde kerk te plaatsen die – in de jaren zestig en zeventig zeer links – ontnuchterd thuiskwamen. Ze waren ontdaan over zoveel onrecht in Oost-Europa, dat in de ruim veertig jaar van Sovjetbezetting (1945-1989) wel ‘het vergeten Europa’ is genoemd.’

Nourdin el Ouali, politiek leider Nida

‘Ik heb twee namen die ik wil benoemen als helden, de eerste een vrouw en de tweede een man. De eerste is Philomena Essed, een vrouw met Surinaamse roots die af en aan tussen Nederland en Suriname heeft geleefd in haar jeugd. Zij is schrijfster en hoogleraar in Critical Race, Gender and Leadership Studies aan de Amerikaanse Antioch University. Zij heeft een heel belangrijk boek geschreven, dat sloeg op Nederland in de jaren tachtig: Alledaags racisme.

Dat boek heeft een heel positief zelfbeeld van Nederland van toen – tolerant en positief naar vreemdelingen toe – aan diggelen geslagen. Dat maakte natuurlijk dat ze daarmee niet veel vrienden heeft gemaakt. Ze is haar tijd ver vooruit. De gevestigde orde was allesbehalve blij met haar. Deze dame heeft een steen in de vijver gegooid. Haar werk is nog altijd actueel. Als je dat boek nog niet gelezen hebt: lees het, dan weet je waarom deze dame een standbeeld verdient.

‘Philomena Essed sloeg een heel positief zelfbeeld van Nederland – tolerant en positief naar vreemdelingen – aan diggelen’

De tweede held die ik wil benoemen is Anil Ramdas, die voortijdig een einde aan zijn leven heeft gemaakt. Hij was een Surinaams-Nederlandse wetenschapper, schrijver, journalist en programmamaker en had hele scherpe maatschappelijke analyses. Hij waarschuwde vaak tegen ontwikkelingen in de samenleving, voordat ze zich in volle glorie aan de maatschappij manifesteerden. En zeer waardevolle stem in het maatschappelijk debat.

Voor zijn overlijden werkte Ramdas aan een promotieonderzoek naar asielzoekers en hoe hun verhalen door de Nederlandse staat werden geconstrueerd. De Nederlandse staat wilde niet dat hij zijn werk publiceerde, waardoor hij tot twee keer toe werd geprocedeerd. De eerste zaak heeft hij gewonnen, de tweede verloren. Dat maakte dat hij zijn onderzoek staakte.’

Amma Asante, voorzitter Landelijke Cliëntenraad

‘Nu ben ik al niet zo goed in het vinden van rolmodellen; meestal kom ik niet verder dan mijn ouders of mijn oma… Toen ik mijzelf dwong om toch na te denken over namen die ik op het schild wil hijsen, kwamen toch een paar namen in mij op: Jerry Afriyie, Sylvana Simons, Akwasi Owusu Ansah, Mitchell Esajas, Anousha Nzume, Seada Nourhussen, maar ook Quinsy Gario, Gerda Havertong, Gloria Wekker, Philomena Essed en Kwame Nimako. Dit lijkt overigens meer op een groepsportret dan één standbeeld.

Maar ik vind het moeilijk kiezen. Ze zijn allemaal belangrijk en staan symbool voor zwart heldendom. Mannen en vrouwen die tegen de stroom in hun nek uitstaken om racisme bespreekbaar te maken, en dat in een land dat niets wil weten van racisme en zich niet racistisch acht. In plaats van dankbaarheid voor hun moed om ons te wijzen op ernstige oneffenheden in onze samenleving, vielen spot, hoon, racisme en bedreigingen hen ten deel.

‘Mannen en vrouwen die tegen de stroom in hun nek uitstaken om racisme bespreekbaar te maken – en dat in een land dat niets wil weten van racisme, zich niet racistisch acht’

Stuk voor stuk zijn het namen van mensen met moed en kracht, die mij op de een of andere manier hebben geïnspireerd en gevormd in mijn bewustzijn van racisme en het bespreek maken daarvan. Hun woorden bieden mij niet alleen herkenning, maar geven mij houvast om uiting te geven aan mijn gevoelens van boosheid, frustratie en het verlangen naar hoop en verbetering. Bovendien zijn het namen van mensen die nog leven, terwijl het de gewoonte is om mensen pas na hun leven een standbeeld te geven.

Niet één naam, niet één held, maar elf namen. Geen namen van overleden mensen maar van levende helden. Ik vind het goed zo.’