Publieke debatten die gaan over onderwerpen als racisme, gender en religie vallen per definitie als heftig te omschrijven. Ze raken immers aan onze eigen identiteit, of de identiteit van de groep waarmee wij ons zelf identificeren. Zulke debatten worden zelden puur inhoudelijk gevoerd. Ze zijn doortrokken van emoties, waardoor ze geregeld ontsporen. Dat zien we nu ook weer.

Zoals de zelfmoord van de Tunesische straathandelaar Mohamed Bouazizi de Arabische Lente triggerde, zo leidde de moord op George Floyd tot een ‘Antiracistische Lente’. Het is hét moment waarop racisme – zowel institutioneel als alledaags – eindelijk als onderwerp luid en duidelijk op het netvlies van politici, media, beleidsmakers en veel gewone burgers staat.

De protesten hebben laten zien dat we als samenleving niet langer kunnen ontkennen dat racisme bestaat. Daarnaast moeten we hard aan de slag om dit zo snel en zo goed mogelijk te kunnen bestrijden. Net als dat de Arabische Lente liet zien dat het verlangen naar waardigheid en democratie sterk leefde onder Arabische burgers, en dat Arabische leiders hier meer werk van moesten maken.

Het verhaal van de Arabische Lente is inmiddels welbekend. Die lente ging na jaren van burgeroorlogen en contrarevoluties over in een Arabische Winter. En het sprookje van de democratie is in geen enkel Arabisch land, op Tunesië na, realiteit geworden. Diepgaande verandering bewerkstelligen in het bestaande establishment van veel Arabische landen bleek een te grote uitdaging, en in sommige landen escaleerden de protesten als snel, met burgeroorlogen tot gevolg.

Nu zullen de antiracismeprotesten in Nederland en andere Westerse landen niet leiden tot een burgeroorlog. Maar we moeten ervoor waken dat de Antiracistische Lente niet omslaat in een Antiracistische Winter. Terwijl de demonstraties in verschillende steden gewoon doorgaan, is het klimaat snel omgeslagen. Nuance lijkt verdwenen. Hokjesdenken regeert. Een ‘You are either with us, or against us’-mentaliteit lijkt zich meester gemaakt te hebben van met name een deel van het antiracistische kamp. Standbeelden worden beklad of vernield, televisieseries worden van de buis gehaald, films worden verbannen en de angst voor verdere censuur groeit.

We moeten ervoor waken dat de Antiracistische Lente niet omslaat in een Antiracistische Winter

Een dergelijk klimaat is funest voor het bestrijden van de kern van het probleem, waarvoor zoveel mensen de afgelopen weken de straat op zijn gegaan: het bestrijden van alledaags en institutioneel racisme. Op de arbeidsmarkt, de huizenmarkt, in het onderwijs en bij de overheid, maar ook op straat, op het schoolplein en in de supermarkt. Het racisme waar zoveel mensen van kleur mee te maken hebben. Het racisme dat we anno 2020 als samenleving niet langer kunnen accepteren.

Maar we dwalen steeds meer af van die kern. In plaats van dit mooie ideaal na te streven escaleert het debat steeds verder, en gaat het om vragen als welk standbeeld van een dood persoon precies zou mogen blijven staan of niet, wie er nou wel of niet ooit foute dingen heeft gezegd in een serie, en welke boeken en auteurs nu precies woke zijn of gewoon kastfascistisch.

Indien deze trend doorzet, zal de Antiracistische Winter op den duur vrij snel invallen. Het klimaat zal omslaan, het midden zal twijfelen, en de goodwill van de kritische massa voor de strijd tegen racisme zal snel verdwijnen.

Een backlash dreigt. Conservatieve en radicaal-rechtse krachten, die een sterk illiberale en nationalistische agenda voeren, zullen hiervan profiteren. Het is daarom zaak dat juist in progressieve hoek tegengas gegeven wordt aan doorgeschoten activisme, en dat duidelijk wordt gemaakt dat de wereld minder zwart-wit is dan de zeloten denken. Je kunt immers én tegen racisme zijn én tegen doorgeschoten politieke correctheid zijn. Het een hoeft het ander niet uit te sluiten.

De strijd tegen racisme is een goede strijd, nobel en nodig. Juist daarom mag deze strijd niet ontaarden in een beeldenstorm, in boekverbrandingen, in censuur en in een cancel culture. Het moet weer draaien om de kern: de bestrijding van alledaags en institutioneel racisme.

Afgelopen week waren alle ogen gericht op de Amsterdamse Stopera, waar burgemeester Halsema zich moest verdedigen voor de extreem drukke anti-racisme-demonstratie #BlackLivesMatter op de Dam. Het heeft er alle schijn van dat de Amsterdamse raadsleden blij waren met de planning van dit debat: dezelfde middag vond in de Bijlmer wederom een enorme antiracismedemonstratie plaats.

Die demonstratie verloopt vlekkeloos. Op een groot grasveld in het Nelson Mandelapark zijn gele stippen gespoten. Door daarop te gaan staan kunnen de demonstranten op anderhalve meter van elkaar blijven. Dat was immers het euvel van de Dam-demonstratie. Al snel blijken die stippen ook hard nodig, want de mensenmassa zwelt aan tot zo’n 11.000 mensen.

De presentator vertelt ons dat we een statement maken tegen institutioneel racisme, want dat is óók een mondiale pandemie. Veel mensen denken dat racisme geen Nederlands fenomeen is, maar het speelt hier ook. Hij praat over onderadvisering in het onderwijs: docenten kunnen zich niet altijd voorstellen dat zwarte kinderen op een hoog schooltype thuishoren. Er is arbeidsmarktdiscriminatie, in de Bijlmer worden de oorspronkelijk bewoners verdrongen en de politie doet aan etnisch profileren. Zwarte Piet is niet alleen een racistische karikatuur, maar ook een symbool van institutioneel racisme, horen we.

Aminata Cairo, lector aan de Haagse Hogeschool, vertelt dat racisme genormaliseerd is. Voor kinderen is het inmiddels heel gewoon. Een activiste strijdt al ruim vijftig jaar tegen Zwarte Piet. Ze somt vooroordelen tegen zwarte mensen op. Er vinden provocatie, discriminatie en mishandeling plaats. Zwarte mensen moeten als volwaardige burgers voor zichzelf opkomen, zegt ze, maar als ze dat doen vindt men ze al snel agressief. De politiek? Die doet niets, zegt ze.

Een andere spreker komt met kritiek op minister-president Rutte, die er wel heel lang over heeft gedaan om te erkennen dat racisme bestaat en dat Zwarte Piet mensen in Nederland kwetst. We horen dat Rutte maar eens naar Amsterdam-Zuidoost moet komen voor een cursus. Een man suggereert dat er mensen op hoge posities moeten komen ‘die het wel begrijpen’. Luid applaus.

Er bestaan nauwelijks partijen die geen voorstander zijn van een divers ogend bestand aan politici

Daarmee zijn we terug in de Stopera. De Amsterdamse gemeenteraad is net als andere politieke organen een plek waar ‘mensen op hoge posities’ zitten. Er is iets geks aan de hand: of het nou de Stopera is of een willekeurige andere bestuurslaag: overal komen we Nederlanders van kleur tegen. Sterker nog: als je je als gekleurde Nederlander aanmeldt voor een plaatsje op een kandidatenlijst voor de gemeenteraad of een andere politieke functie, heb je vaak een streepje voor. Er bestaan nauwelijks partijen die geen voorstander zijn van een divers ogend bestand aan politici. Ook rechts vindt het prachtig.

Waar hebben al die demonstranten bij #BlackLivesMatters het dan eigenlijk over? Er zitten in de Stopera en elders al gekleurde mensen met een multiculturele achtergrond die affiniteit zouden kunnen hebben met de thema’s die bij deze demonstratie langskomen. Misschien dat de premier onderadvisering, arbeidsmarktdiscriminatie en andere racisme-thema’s niet scherp op zijn netvlies heeft, maar hij is er in zijn hele leven wellicht nooit zelf mee geconfronteerd. Er blijven echter genoeg politici over die deze thema’s wel zouden kunnen herkennen en niet op cursus hoeven.

De Amsterdamse gemeenteraadsleden hadden afgelopen week een smoes om niet in het Nelson Mandelapark te zijn en niemand onder ogen te hoeven komen. Wat hebben zij eigenlijk gedaan aan deze – inmiddels wel erg vaak geformuleerde – zorgen van een ontzettend grote groep Nederlanders? Het heeft er alle schijn van dat veel gekleurde politici wel op basis van hun multiculturele profiel een politieke functie willen verkrijgen, maar dat zij geen enkel nieuw perspectief meebrengen. Ze zijn leuk voor op de foto, zeg maar. Deze gekleurde gemeenschappen lijken nauwelijks iets van hun aanwezigheid te merken.

Natuurlijk is het agenderen van racisme geen unieke verantwoordelijkheid van gekleurde politici. Maar aangezien de politiek in zijn geheel niet in beweging komt, vraag je je wel af wat juist deze politici aan racisme hebben proberen te doen.

Vrijdag deelde ik een mooie oproep van Aminata Cairo, inclusiviteitslector bij de Haagse Hogeschool, op social media. Het was haar speech bij de historische antiracismedemonstratie in Amsterdam-Zuidoost. Ik was daar zelf ook bij, maar moest helaas eerder vertrekken. Cairo’s boodschap viel op vanwege de diepgang en uitnodigende toon:

‘Onderschat niet hoe moeilijk ons werk is. Dit werk wordt al honderden jaren gedaan. We zijn slechts opvolgers van hen die ons voorgingen en van hen die hun leven voor ons gaven. Jullie zijn hier en dat is betekenisvol. Dus, als je je vorige week aansloot, of tien jaar geleden, of vijf minuten geleden: we hebben jullie allemaal nodig. We hebben jullie energie nodig, jullie vuur, jullie passie, jullie liefde en jullie medeleven.’

Dit is wel wat anders dan alle zwarte terechtwijzingen die we de afgelopen weken ook hebben zien voorbijkomen. Mensen die paternalistisch witte mensen en de zogenoemde non-black people of color (NBPOC) vertellen dat ze hun plaats moeten kennen in het gesprek over anti-zwart racisme.

Nu verdienen sommige mensen die kontjes zeer zeker. Bijvoorbeeld de makers van het WNL-programma Goedemorgen Nederland, die geen één zwarte spreker hebben uitgenodigd terwijl ze bijna elke dag over anti-zwart racisme hebben gesproken sinds de moord op George Floyd. De twee personen van kleur die wel mochten spreken, Afshin Elian en Sujet Shams, vertegenwoordigen bijna alle eigenschappen van de excuusallochtoon, namelijk het feit dat ze vooral dingen zeggen die rechts-conservatief Nederland wil horen. Dit is inderdaad vermoeiend, en mag je wat mij betreft zo hard aanpakken als je wil.

Maar dat is iets anders dan jonge mensen die voor het eerst meedoen aan een antiracismedemonstratie. Het is belangrijk om als doorgewinterde activist je verantwoordelijkheid te nemen tegenover die mensen. Zij bezitten de energie die deze beweging nog groter kan maken. Natuurlijk is het belangrijk dat zwarte representatie ten allen tijde gewaarborgd blijft. Maar zonder witte representatie in de antiracismedemonstraties gaat er niks veranderen. En witte representatie is ook een bescherming tegen de witte terugslag die sowieso gaat komen.

Kuzu zou als Turkse Nederlander veel meer indruk maken als hij hashtags plaatst als #KurdishLivesMatter en #ArmenianLivesMatter

Bij bijna alle historische momenten van emancipatie komt de onvermijdelijke backlash. En je kan aan de hetze tegen Femke Halsema ook zien hoe volhardend men daar in kan zijn. Alles zal worden aangegrepen om Black Lives Matter te devalueren.

Ook Black Lives Matter moet zich goed voorbereiden en positioneren om geen onnodige schade op te lopen. In dit verband vind ik de samenwerking met Denk een risico. Zo werd Tunahan Kuzu van Denk door Pieter Omtzigt van het CDA terecht aangesproken op de Armeense Genocide. Het schoot Omtzigt namelijk in het verkeerde keelgat dat ook Denk omstreden standbeelden wil weghalen. Hierop reageerde Kuzu als volgt: ‘In zijn gedrevenheid om buitenlandse kwesties te importeren naar Nederland, handelt Pieter Omtzigt opnieuw onzorgvuldig. Het wachten is op de nepgetuige.’

Wat we hier zien is de botsing van Turkse trots met Hollandse ‘glorie’. Een gelegenheidsantiracist als Kuzu, die zich ook zogenaamd solidair toont met Black Lives Matter, kun je juist missen als kiespijn. Kuzu zou als Turkse Nederlander veel meer indruk maken als hij hashtags plaatst als #KurdishLivesMatter en #ArmenianLivesMatter. Of heeft Kuzu het over het hardnekkige anti-zwarte racisme binnen de Turkse en Marokkaanse gemeenschappen zelf, als hij opereert onder de hashtag #BlackLivesMatter?

Ik hou er niet van om zwarte representanten van Denk op de Turkse geschiedenis aan te spreken. Dat is een onderwerp dat Turkse Nederlanders vooral met Koerden en Armeniërs moeten oplossen. Maar ik ben wel benieuwd naar hoe zij zich verhouden tot deze geschiedenis. Omdat zij, via de associatie met Denk, Turkse ontkenningen kunnen legitimeren. Van Kuzu verwacht ik weinig om op deze punten nog stappen te maken, maar welke stappen gaan zij nemen om het gesprek hierover mogelijk te maken? We must educate ourselves.