Terwijl Europa op zijn kop stond na de aanslagen in Parijs was ik op werkbezoek in Indonesië. Ook daar was de aanslag voorpaginanieuws, maar de roering was niet te vergelijken met de storm die in Europa woedde. Toen ik terugkwam was het stof enigszins neergedaald en kon ik met enige distantie de commentaren tot mij nemen.

Na de verwarring, de boosheid, de kakofonie van berichten en de over elkaar buitelende meningen, volgden de voorspelbare rituelen. Eerst de grote ‘ik-ben-boos’-demonstratie in Parijs, helaas ontsierd door regeringsleiders met hun eigen agenda’s. Daarna volgden de commentaren in de kranten en tijdschriften en trok het leger van deskundigen langs de actualiteitsprogramma’s om de honger naar duiding te stillen. Als afsluitend ritueel een programma op de Nederlandse tv onder leiding van gespreksleiders met als thema ”jouw vrijheid, mijn vrijheid” met weer meningen, discussie, vragen en vergezichten. ”De nationale gebedsmolen”, zoals Bas Heijne het zo treffend omschreef in de NRC.

Maar nu? Ik moet na enkele weken constateren dat we wat de analyses betreft geen millimeter zijn opgeschoten. Niets nieuws onder de zon, geen poging een stap verder te komen. Je kunt de opeenvolging van gebeurtenissen na de aanslagen bijna naadloos vertalen naar de nadagen van de moord op Theo van Gogh 10 jaar geleden. Een ritueel met een voorspelbaar verloop. Al gauw ontwikkelt zich een consensus dat de aanslag op Charlie Hebdo een aanslag op het vrije woord is. De vrijheid van meningsuiting staat na de afschuwelijke aanslagen weer op eenzame hoogte in de berichtgeving en krijgt een welhaast sacrale status.

Maar dat betekent niet dat er overeenstemming bestaat over de implicaties van de aanslagen, de oorzaken, de gevolgen en de noodzakelijke stappen. De veiligheidsexperts spreken de taal van de dijkbewaarder die waarschuwt voor het opkomende water. Het is kennelijk niet relevant om te begrijpen wat de motieven zijn achter de aanslag en over de collateral damage die de securitisering van de samenleving met zich meebrengt en wat dat betekent voor diezelfde vrijheid van meningsuiting, vernemen we ook niets van de terrorismebestrijders.

Het veiligheidsdenken wordt maatschappelijk en politiek gevoed door de angst voor ‘de islamisering van de samenleving’. Hier trekt weer een heel andere stoet van deskundigen voorbij. Wat islamisering nu eigenlijk precies betekent, en wat het probleem is vernemen we niet, maar duidelijk is wel dat het gaat over de veronderstelling dat de aanwezigheid en zichtbaarheid, de aanhang, en de invloed van de islam in Europa toeneemt. Dat ondanks overduidelijke aanwijzingen dat het aantal moslims al jaren stabiel is, evenals het aantal jongeren dat er radicale denkbeelden op nahoudt. De angst voor die vermeende islamisering is niet op feiten gebaseerd, maar op emoties en op veel fact free politieke retoriek. ‘Islamisering’ appelleert aan een gevoel dat we de greep op de zaken dreigen kwijt te raken.

Aan de andere kant zien we juist verklaringen die de ideologische en religieuze aspecten feitelijk negeren en radicalisering verklaren uit een existentiële crisis en frustratie bij de daders. Of het nu gaat om psychologische verklaringen, of de stelling dat radicalisering het gevolg is van mislukte integratie, steeds ontbreekt enige interesse in de religieuze en politieke motieven van de daders. Een bijkomend effect hiervan is dat de boosheid bij veel moslims, bijvoorbeeld over de misère als gevolg van de oorlog in Syrië, wordt opgevat als een voedingsbodem voor radicalisering en terrorisme. Daardoor worden ook de opvattingen van hen die volstrekt geen sympathie voor IS hebben, maar wel menen dat het regime in Syrië bestreden moet worden, als illegitiem opgevat.

Blijft over de prangende vraag wie hier namens wie spreekt als terroristen in naam van de islam dood en verderf zaaien. Die vraag wordt wel gesteld maar meestal in generaliserende termen, en overigens zowel door moslims als niet-moslims. De schuldvraag is echter veel ingewikkelder. De vraag wie het recht en gezag heeft namens de islam te spreken zal in de nabije toekomst steeds belangrijker worden in discussies zoals die nu plaatsvinden. Naarmate moslims in Europa mondiger worden en het relatieve aandeel onder hen van geboren en getogen Europeanen groter wordt, zullen zij niet alleen vaker het recht opeisen mee te bepalen hoe de samenleving eruit ziet, maar ook eisen dat de toenemende diversiteit onder moslims erkend wordt.

Op de korte termijn zullen de aanslagen de klok helaas weer terugzetten, maar op de langere termijn zullen we toch met elkaar moeten omgaan. We moeten beseffen dat we leven in een toestand van deep pluralism, zoals de antropoloog Robert W. Hefner het formuleert. Misschien is het helemaal niet gek om maar weer eens een kopje thee met elkaar te gaan drinken. Dat is niet naïef, dat is pure noodzaak.

Thijl Sunier is hoogleraar Antropologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Daarnaast is hij redacteur van het wetenschappelijke tijdschrift Journal of Muslims in Europe, voorzitter van de Netherlands Interuniversity School for Islamic Studies en voorzitter van de Antropologen Beroepsvereniging.

Bij de grote protestmars voor de vrijheid van meningsuiting in Parijs na de slachting op de redactie van Charlie Hebdo, liep uiteraard ook een vertegenwoordiger van Saoedi-Arabië mee. Uiteraard?! Bij de dood van de Saoedische koning 2 weken later komt zijn Nederlandse collega als goede vriend uiteraard de laatste eer bewijzen. Uiteraard?! Wat is dit voor volslagen ongeloofwaardige vertoning, dat autocraten die in eigen land de vrijheid van meningsuiting met harde hand onderdrukken, vrolijk in een mars voor de vrijheid kunnen meewandelen? Even eerder mocht de Saoedische blogger Raif Badawi in het openbaar zijn eerste portie van zijn 1.000 stokslagen ontvangen – wegens gebruik van zijn mensenrecht op vrije meningsuiting.

Naast Saoedi-Arabië zagen we in de wandelstoet ook vertegenwoordigers van Rusland, Mali en Turkije – U weet wel, het land waarvan de president recent massaal kritische journalisten heeft laten arresteren en in elke criticaster van zijn bewind een landverrader ziet. Het viel nog mee dat Assad en Jong-un ontbraken, maar de eerste heeft het gewoon nog veel te druk met het uitmoorden van zijn volk, en de tweede nu vast even met het achterhalen van de waarheid over de Sony-hacks.

Saoedi-Arabië: de afgelopen maanden stonden veel westerse politici vooraan om de barbarij van IS te veroordelen, niet alleen de terroristische aanslagen elders maar ook de strafrechtelijke in eigen huis. De Volkskrant kwam afgelopen zaterdag met een aardig vergelijkend staatje inzake het islamitische recht volgens de gedemoniseerde IS en dat volgens het gefêteerde Riyad. De verschillen bleken miniem. Nou goed, aan kruisigen doen ze in Saoedi-Arabië niet, dat is inderdaad heel fideel. Maar voor de rest wordt er even lustig op los gehakt.

De zelfbenoemde kalief brengt nu gewoon óók in de praktijk wat even verder zuidwaarts al veel langer ongestoord gebeurt, en voert – niet zonder financiële hulp van rijke Arabische sheiks – slechts tot in de meest logische consequentie door wat de door de koninklijke vriend van de Oranjes getolereerde wahabitische fundamentalisten uit Saoedi-Arabië al decennia propageren. Zoals ook al-Qaeda en al die andere aanslagplegers vooral vanuit Saoedi-Arabië worden gesteund – en vanuit Pakistan uiteraard, die andere zeer betrouwbare bondgenoot in de strijd tegen het terrorisme.

Als er iets koren op de molen is van degenen op andere continenten die het Westen op het gebied van de mensenrechten onuitstaanbare hypocrisie verwijten, dan is het zoiets als dit. Ongetwijfeld zal men in Den Haag op Buitenlandse Zaken de nodige verwensingen hebben geuit dat die Saoedische koning uitgerekend nu moest doodgaan, zodat men – zo kort na ‘Parijs’ – kleur bekennen moest, maar dat kleur bekennen gaat dus slecht. Het komt niet vaak voor dat Wilders gelijk heeft, maar hier had hij het: wat heeft het Nederlandse staatshoofd daar te zoeken? Mag het niet een onsje minder zijn?

Juist Nederland vaardigt op de meest ongelukkige momenten de hoogste delegaties af. Weet U nog, een jaar geleden bij de Poetin-spelen in Sotsji, waar ook de eretribune, van het Nederlands koninklijk echtpaar en de Nederlandse premier afgezien, vooral met onfrisse dictatoren was gevuld?

De reden daarvoor kon U afgelopen lente tussen de regels door lezen in het grote afscheidsinterview in De Volkskrant met vertrekkend werkgeversvoorzitter Bernard Wientjes. Die was er trots op dat hij ten behoeve van het Nederlandse handelsbelang de voorgaande jaren met ongeveer elke bloeddorstige tiran op de foto had gestaan. Nee, met de Kims van Noord-Korea niet, maar dat lag toch wel vooral aan de antikapitalistische bokkigheid van de Kims. Een concentratiekamp meer of minder zou voor Wientjes zelf geen principiële belemmering hebben gevormd.

En was het niet de Nederlandse handelsman Frans van Anraat die enige decennia terug – niet tegengehouden door de toenmalige staatssecretaris voor buitenlandse handel, ene Frits Bolkestein – aan Saddam Hussein het gifgas leverde, waarmee hij de Irakese Koerden te lijf kon gaan? Dus wat zeurt U nu: we zijn toch alleen maar consequent? De een z’n dood is nu eenmaal de ander z’n brood, zoals een goed Nederlands spreekwoord al heel lang wil. En tot 1940 was Hitler ook een bevriend staatshoofd.

Dat verklaart ook, waarom we steevast bij Saoedi-Arabië ongeacht alle mensenrechtenschendingen en terrorismefinanciering de andere kant opkijken en een koning die dat allemaal heeft getolereerd en gestimuleerd, vanzelfsprekend mee-begraven, als edelmoedige Vader des Vaderlands. Het is de vloek van de olie, die niet alleen de Arabieren zelf – omdat daarmee onvrede over autocratische praktijken kan worden afgekocht – maar ook ons voortdurend treft.

Om de benzine voor Henk en Ingrid goedkoop te houden, laten wij de euro’s met miljarden tegelijk in de zakken van oliesjeiks stromen, van wie er enkelen daarmee vervolgens royaal de terroristen voor het plegen van aanslagen kunnen betalen – die in het Westen de haat tegen moslims aanwakkeren, wat weer voor IS het rekruteren van nieuwe jihadisten makkelijker maakt. Kijk: dát vertelt Wilders, als hij zich hard maakt voor én zijn eigen jihad én voor een lage benzineprijs, zijn kiezers natuurlijk nu weer net niet.

Thomas von der Dunk is publicist en cultuurhistoricus. Hij promoveerde in 1994 op een proefschrift over de politieke en ideologische aspecten van de monumentencultus in het Heilige Roomse Rijk. Daarna was hij onderzoeker aan de universiteiten van Utrecht, Leiden en Amsterdam.

De Franse president Hollande deed wat de Amerikaanse president Obama en de Britse premier Cameron voor hem deden: verklaren dat het geweld dat gedaan is uit naam van de islam niets met islam te maken heeft. ”IS is geen islam”, zei Obama en Cameron verklaarde dat de gruweldaden van IS niet uitgevoerd zijn door moslims, maar door monsters. In zijn toespraak tot het volk, enkele uren na de dramatische afloop van de terreuracties in Frankrijk, gaf ook president Hollande aan dat de terreurdaden niets te maken hebben met de islam.

Op het moment dat Hollande zijn uitspraken deed zat ik als commentator in de studio van Radio NPO 1 in een gecombineerde uitzending van EO en NOS in het programma Dit is de Dag. Toen ik het hoorde, zuchtte ik diep en stak mijn handen ten hemel. ”Hoezo?”, vroegen mij de beide presentatoren van het programma. Me realiserend dat er veel mensen naar mij luisterden probeerde ik mijn emotie om te zetten in een rationele analyse. Ik betoogde dat de uitspraak van Hollande misschien wel begrijpelijk is omdat hij islam en terreur niet met elkaar wilde verbinden om zo de angel uit het hele drama te houden. De moslims vrijhouden, als het ware. Een politiek gemotiveerde uitspraak. Maar, zo was mijn commentaar, het waren wel degelijk moslims die de gruweldaden uitvoerden, en ze deden dat, naar eigen zeggen, in naam van de islam.

Nu kan je wel 100 keer vinden dat het onterecht is dat moslims zoiets doen, en moslims betogen ook keer op keer dat ze vinden dat hun religie gekaapt wordt door gewelddadige extremisten en dat ze zich op geen enkele wijze met hen identificeren. Allemaal legitieme gevoelens, maar als argumenten in het debat werken ze contraproductief.

Elke religie heeft namelijk buitengewoon mens- en vredelievende kanten. Maar elke religie kent ook extreme excessen van geweld. Dat geldt voor het christendom, dat geldt voor de islam. Erkennen dat dat zo is, is de eerste stap in het verwijderen van de angel uit het conflict. Het is de eerste stap om ‘de gewone mensen’ tegemoet te komen. Om hen te zeggen: wij politici zien ook wel dat het moslims zijn die deze gruweldaden op hun geweten hebben. Maar, om even bij het voorbeeld van de islam te blijven, er kan ook betoogd worden dat de Koran een boek is dat overloopt van de woorden barmhartigheid en vergevingsgezindheid (ik betoogde zulks ook uitgebreid in hetzelfde radioprogramma). Allah is de barmhartige, de vergevingsgezinde. Als de Koran op die manier wordt uitgelegd, en heel, heel veel moslims doen dat, dan kantelt het beeld volledig.

Dan kunnen politici duizenden voorbeelden geven van barmhartige en vergevingsgezinde moslims die bouwen aan de Europese samenlevingen en die geen vlieg kwaad doen. Dan erkennen zij de basisregel van elke religie: een religie kan leiden tot goed, maar ook tot kwaad. Dan bereiken de politici het volk dat ze zouden moeten vertegenwoordigen.

Het is misschien goed bedoeld van Hollande, Obama, Cameron en veel andere leidslieden, ook van moslimhuize. Maar het getuigt van buitengewoon veel naïviteit en kortzichtigheid en misschien wel van angst om de link tussen islam en geweld te negeren of te ontkennen.

Nu blijft de onbeantwoordbare vraag boven de markt hangen wat dan wel de religie en religieuze inspiratie van de terroristen in Parijs was. Geen moslims? Geen islam? Dat gelooft toch niemand. Erkennen dat religie, in dit geval islam, oneindig mooie kanten heeft en oneindig treurige, is een belangrijke stap tot acceptatie van moslims en hun religie in de westerse samenlevingen. Of, de woorden van – toen nog – presidentskandidaat Bill Clinton, in debat met zittend president (vader) Bush, parodiërend: “It’s the Islam, stupid.”

Jan Jaap de Ruiter is arabist aan de Tilburg University. Hij houdt zich bezig met de status en rol van het Arabisch en de islam in West-Europa en Marokko. Hij publiceert over beide thema’s in diverse talen, waaronder in het Frans, en gaat het debat erover aan in nationale en internationale context. In heden en verleden heeft hij in menig Nederlands en Europees onderzoeks- en ontwikkelproject geparticipeerd. Volg hem op Twitter: @janjaapderuiter

Na de bloedigste aanslag van fundamentalistische terroristen in Europa sinds jaren, blijf ik als historicus toch met een aantal wezenlijke vragen zitten, die de moordenaars zelf helaas niet meer kunnen beantwoorden. Hun sympathisanten, van wie er zich ook vanuit Nederland ettelijke tientallen bij IS hebben aangesloten, kunnen dat echter mogelijk wel.

Ik kan mij op zich bij hun haat jegens het Westen nog best wat voorstellen, ook bij een deel van hen die (zoals de daders) zelf in het Westen zijn opgegroeid: verbittering over de achterstand, uitsluiting en uitzichtloosheid in de Franse banlieues, omdat mede door allerlei discriminatoire factoren de meritocratische belofte van het westerse maatschappij-ideaal – wie de capaciteiten heeft en hard werkt komt ver – voor hen vaak nog minder opgeld doet dan voor andere achterstandsgroeperingen.

Ook in de kritiek op de hypocrisie van westerse regeringen, waar het de uit handels- en veiligheidsbelangen voortvloeiende inconsequente omgang met vrijheid, democratie en mensenrechten betreft, kan ik een eind meegaan. Denk bijvoorbeeld aan Israël versus Palestina, Saoedi Arabië – waar nu een blogger een lijfstraf moet ondergaan die in de IS niet zou misstaan – versus Iran, het stilzwijgen over Egypte – waar Sisi zich als een veel grotere tyran dan Morsi ontpopt – en het (op zich bij gebrek aan veel alternatieven verklaarbare) de facto wegkijken in Syrië bij de ruim 200.000 burgerslachtoffers van Assad versus de enorme woede na het onthoofden van een handvol westerlingen. En natuurlijk de martelmethodes in het kader van de terrorismebestrijding, die met de openbaarmaking van het CIA-rapport overigens zelf door Washington is erkend (op een soortgelijk rapport van Moskou, Peking, Ankara en Teheran wachten we nog steeds). Alles tot je dienst.

Maar 3 dingen blijven voor mij anno 2015 niet te bevatten, ook als je aanstoot neemt aan – soms inderdaad weinig fijnzinnige – cartoons van Charlie Hebdo. Het zijn 3 dingen die een onoverbrugbare kloof markeren tussen het moderne westerse denken en de atavistische barbarij van terreurgroepen als IS en Taliban, maar ook die – laten we de geliefde Amerikaanse bondgenoot in de regio maar toevoegen – in landen als Saoedi Arabië. Dat houdt er immers precies dezelfde denkwijzes en strafpraktijken op na, die daar door de bevolking en de geestelijkheid als vanzelfsprekende uitdrukking van Gods wil en wet worden goedgekeurd (zie het gememoreerde lot van Raif Badawi).

De eerste vraag die bij mij oprijst is: hoe is het mogelijk dat je vindt dat de belediging van een mens die al 1400 jaar dood is, een moord legitimeert – ongeacht welke dode het betreft en wat zijn betekenis zou zijn. Geeft dat het recht om zelf te doden, als iets je niet bevalt? Kan men op het symbolische wapen van de tekenpen slechts met het bloedige wapen van de kalashnikov reageren? Wat is dat voor inhumaan normenstelsel, dat behelst dat ‘eer’ van een hogere waarde zou zijn dan een mensenleven?

De tweede vraag is: hoe is het mogelijk dat iemand met de sharia een juridisch systeem omarmt dat – ongeacht de oorsprong uit een glorieus verleden – met zijn lijfstraffen – en nu door IS zelfs officieel geher­introduceerde slavernij – door elk zindelijk denkend hedendaags mens slechts als absoluut verwerpelijk te beschouwen valt. De acceptatie daarvan – als gevolg van een tekort aan onderwijs en een teveel aan religieuze indoctrinatie – door analfabete boeren in pakweg Afghanistan kan ik nog enigszins begrijpen. Maar dat moslimjongeren – zowel allochtone als bekeerde autochtone – die in Europa zijn opgegroeid en opgeleid, dat als een soort paradijselijk alternatief voor het westerse rechtsstelsel beschouwen – hoe imperfect dat laatste ook mag zijn, en hoezeer het in de praktijk soms ook niet vrij van willekeur is – gaat mij boven de pet.

Ook teveel Europese moslims zien – zoals bij hen na enig doorvragen blijkt – de sharia nog steeds als een soort tijdloos ideaal, dat weliswaar hier en nu in een niet-moslim-land niet gerealiseerd kan worden, maar wel in een verre toekomst. Wanneer – en daar ligt misschien nu de meest duidelijke taak voor de islamitische geestelijkheid – durven zij, zonder verkettering in eigen kring, te stellen dat de sharia niet meer dan een tijdgebonden strafsysteem uit het verleden is – net als het sterk verwante christelijke strafsysteem uit de Middeleeuwen – en dat wij die door de maatschappelijke vooruitgang sindsdien gelukkig voor altijd achter ons gelaten hebben. De essentie van het westerse vooruitgangsdenken sinds de Verlichting is – en daarin schuilt dan anders de grote cultuurkloof – dat het verleden niet per definitie de norm voor goed en kwaad in heden en toekomst is.

Ik denk dat als alle imams in Europa ook dát eens zeer luid en duidelijk, zonder enig voorbehoud zouden zeggen, een belangrijk deel van een begrijpelijk wantrouwen bij de autochtone bevolking inzake hun intenties, voor de langere termijn weggenomen zou worden. Dat is, hoe je het ook wendt of keert, de grote mentale drempel die iedereen over zal moeten om Europeaan te worden: dat elk religieus beargumenteerd rechtsstelsel onacceptabel is, op basis van de fundamentele scheiding van kerk en staat. Maar zelfs diverse vooraanstaande islamitische intellectuelen die al decennia in het Westen leven (zoals Tariq Ramadan indertijd) beginnen, met dié cruciale vraag geconfronteerd, dan toch te draaien en wollige woorden te spreken.

De derde en laatste wezenlijke vraag hangt daarmee samen: op grond van welk waanidee die Europese moslimjongeren die nu terreurgroepen als IS en al-Qaeda als de hoeders van de ware islam omarmen, of zelfs zelf als jihadist op pad gaan, menen dat dit voor anderen een aantrekkelijk alternatief zou zijn dat ooit wereldwijd een kans zou maken. Om te beginnen voor vrouwen, die door IS en in landen als Afghanistan en Saoedi Arabië – het oorsprongsland met de heilige plaatsen – als tweede­rangsmensen zwaar worden onderdrukt.

Thomas von der Dunk is publicist en cultuurhistoricus. Hij promoveerde in 1994 op een proefschrift over de politieke en ideologische aspecten van de monumentencultus in het Heilige Roomse Rijk. Daarna was hij onderzoeker aan de universiteiten van Utrecht, Leiden en Amsterdam.

Ik kan zonder risico Mark Rutte voor een hoerenzoon uitmaken, maar wanneer ik de koning voor een hoerenzoon uitmaak, heb ik een probleem. Dan maak ik me schuldig aan majesteitsschennis. Als ik pech heb, kan me dat een gevangenisstraf van 5 jaar opleveren.

Zo kan ik ook het uitmoorden van 2 miljoen mensen in de Goelag door Stalin ontkennen, mag ik de moord op één miljoen Indianen in Amerika een sprookje noemen, net als het afslachten van 1,5 miljoen Algerijnen door de Fransen. Niemand zal me dan voor het gerecht slepen. Dat is anders wanneer ik de Holocaust, het uitmoorden van 6 miljoen joden, ontken. Dan ben ik strafbaar. In Nederland kan ik vrijuit over de Armeense genocide praten, terwijl ik in Turkije risico loop wanneer ik die moordpartij een genocide noem en in Frankrijk juist weer niet mag ontkennen dat er een genocide heeft plaatsgevonden.

Ik kan zonder enig gevaar de complottheorie omhelzen dat de Amerikanen zelf de aanslagen van 11 september hebben georganiseerd, maar het kan me m’n baan kosten wanneer ik als ambtenaar van justitie suggereer dat IS het gevolg van een zionistisch complot is.

Ik mag demonstreren, maar bij een demonstratie tegen de monarchie of tegen Zwarte Piet, kan ik er op rekenen dat het demonstreren mij moeilijk zal worden gemaakt. En mocht ik thuis een verzameling vlaggen hebben, dan loop ik met een vlag van Hamas (of een vlag die daar oplijkt) eerder het gevaar te worden opgepakt dan met een willekeurige andere vlag.

Ik kan Jezus Christus bespotten, maar ik zal voorzichtig zijn met het bespotten van de profeet Mohammed. In dat geval hoef ik misschien niet te vrezen voor een actie van justitie, maar heb ik wel redenen om voor mijn leven te vrezen, omdat er een groepje moslims rondloopt dat met geweld een vrijheid voor zichzelf opeist die aan anderen niet gegund wordt. Gelovigen die anderen het zwijgen willen opleggen, kunnen op hun beurt te maken krijgen met andersdenkenden die hun heilige geschriften willen verbieden, omdat sommige teksten als kwetsend kunnen worden ervaren.

Rituele dans

Bij de toepassing van de vrijheid van meningsuiting wordt vaak met verschillende maten gemeten. Dat blijkt ook weer in de discussies na de aanslag op de redactie van Charlie Hebdo. Het debat is een rituele dans met vele hypocriete trekjes. Er zijn veel ‘Charlie’s die zich vooral druk maken over de vrije meningsuiting van mensen met vergelijkbare opvattingen. De vrijheid die de ene groep voor zichzelf opeist, wordt vaak aan een andere groep niet of nauwelijks gegund.

Echte vrijheid van meningsuiting ontstaat pas in de geest van Voltaire, wanneer mensen strijden voor het recht op de vrijheid van meningsuiting van hun tegenstanders, hoe verwerpelijk zij die mening ook vinden.

Dat vraagt soms een flink incasseringsvermogen, maar is inherent aan een pluriforme samenleving waarin normen, waarden en leefstijlen flink met elkaar kunnen botsen.

Verbieden

Sommigen zoeken hun toevlucht in verbieden of in een gang naar de rechter. Ik geloof daar niet in. Ik geloof niet in een verbod op godslastering, ook niet in het verbieden van majesteitsschennis of het verbod op het ontkennen van de holocaust. Ik zie geen enkele oplossing in het verbieden van religies, boeken, films, religieuze kleding, vlaggen, politici of predikers.

Tenminste, zolang er geen sprake is van een oproep tot geweld, het bedreigen van personen of  het zaaien van haat. Dan wordt de grens van de vrijheid van meningsuiting wat mij betreft namelijk wel bereikt.

Kwetsen

Dat betekent niet dat alles wat gezegd mag worden, ook gezegd moet worden. Een pluriforme samenleving vraagt het empatisch vermogen om met elkaar rekening te houden. Ik vind het van beschaving getuigen om mensen niet onnodig te kwetsen of te beledigen. Verbaal geweld, is net als fysiek geweld meestal een teken van zwakte. Argumenten zijn overtuigender dan scheldpartijen.

Toch kan provoceren soms nodig zijn om een debat te starten. Het doorbreken van taboes is niet alleen een voedingsbron voor humor, maar kan ook een motor van maatschappelijke en wetenschappelijke vooruitgang zijn. Een sterke, democratische samenleving buigt niet voor dreigementen, maar staat pal voor de vrijheid van meningsuiting, ook als dat pijn doet. En dat is ook maar een mening.

Ewoud Butter is hoofdredacteur van de nieuws- en opiniewebsite Republiek Allochtonië en mede-oprichter en redacteur van de website Polderislam, die achtergrondinformatie biedt over moslims, islamitische stromingen en de institutionalisering van de islam in Nederland. Hij deed onderzoek naar radicalisering en begeleidde diverse projecten in Noord-Holland. Volg hem op Twitter: @ewoudbutter

Donderdagavond, ik sta samen met mijn vrouw en een vriend op de Dam met de tekst let’s agree to disagree. Het is kwart over zeven en de manifestatie begint met één minuut stilte. Tien meter van ons vandaag begint tijdens de indrukwekkende stilte iemand luidkeels een lied van Hans Teeuwen te zingen. In de eerste zin van het lied zit al een forse belediging aan het adres van de profeet Mohammed. Een man van diep in de zestig, gekleed zoals een gepensioneerde natuurkunde leraar, stormt op de man af en geeft hem een duw en schreeuwt dat hij zijn mond moet houden. De man gaat echter door met zijn lied. Daarop grijpt de krachtdadige grijsaard de man bij zijn keel en geeft hem en-passant ook een stomp in zijn maag. De politie snelt toe en voert de man die stug zijn lied blijft doorzingen af. Het is in een paar minuten voorbij.

De hele dag had ik een onwezenlijk gevoel, met al die voorspelbare commentaren van politici. Ik voel de adrenaline in mijn lijf, het is net of ik te snel ben opgestaan. Ik weet: dit is waar ik gedwongen wordt om mijn positie te bepalen. Ooit was ik Charlie en ook ooit stond ik achter de vrijheidsstrijders – of terroristen, het hing af van je perspectief hoe je ze noemde – van de jaren tachtig. Toen ik zestien was wist ik mijn conservatieve ouders niet erger te tergen dan door botte opmerkingen over het koningshuis en de katholieke kerk te maken. Geen grap over die onderwerpen kon mij te hard zijn. Het gaf mij een gevoel van vrijheid. Ik kon dat doen en voelde mij superieur ten opzichte van mijn ouders die in alle andere zaken zoveel machtiger waren dan ik. Jaren later stond ik achter de ‘terroristen’ van de jaren tachtig. Ik was actief in de anti-apartheidsbeweging en ik vond dat het ANC in Zuid Afrika het recht had om de blanke machthebbers, desnoods met geweld en aanslagen, te bestrijden. Elke gelukte aanslag koesterde ik als een overwinning voor de beweging. 

Vandaag de dag ben ik geen Charlie en zeker geen Chérif of Saïd. Maar wie ben ik wel? Ben ik minder radicaal geworden, censureer ik mijzelf tegenwoordig? Ik denk het niet. Ik werd vorig jaar uitgenodigd voor een lezing op het hoofdkantoor van Shell in het kader van een mentorproject voor jonge ‘nieuwe’ Nederlanders. De CEO van Shell zat in de zaal. Ik begon met te vertellen dat ik precies twintig jaar geleden daar ook was om het hoofdkantoor van Shell te blokkeren in verband met de steun van Shell aan het apartheidsbewind in Zuid Afrika. Een steun die in de lijn lag van wat Shell in de geschiedenis altijd al deed, tijdens de koloniale tijd en tijdens de Tweede Wereldoorlog toen de directeur van Shell actief nazi-Duitsland steunde. Ik eindigde mijn introductie ermee dat ik blij was dat Shell tegenwoordig de diversiteit op de werkvloer heeft omarmd en daarvoor een actief beleid voert.

En waar is de Charlie in mijzelf gebleven? Terug naar de Dam. Ik hou van harde grappen. Vaak als begroeting met Turks-Nederlandse of Marokkaans-Nederlandse vrienden maken we eerste een paar harde grappen over kaaskoppen, Turken of Marokkanen. Of we bespotten ons zelf of we bespotten de ander. Het is wellicht een rare vorm van begroeting voor buitenstaanders, maar het werkt voor ons. De voorzichtigheid waarmee mensen elkaar benaderen willen we niet, dat creëert afstand. Vervolgens kunnen we vragen naar de kinderen en de partner. Het wezen van die harde grappen is dat we er samen om kunnen lachen. Het zijn geen grappen om de andere te beledigen maar we geven via spot en zelfspot snel en raak commentaar op de gebeurtenissen van de afgelopen week. Is het een vorm van zelfcensuur dat wij geen grappen maken die elkaar beledigen? Ik vind van niet. We willen communiceren. Humor past daarbij, beledigingen niet, die staan de communicatie in de weg. 

Terug naar de arrestatie op de Dam. Ik was trots dat zoveel Amsterdammers naar de Dam waren gekomen en dat we dat deden zonder een racistisch woord of belediging. Dat is Amsterdam voor mij. De zingende man verstoorde dat met zijn lied. Dat wilde ik niet. De man belichaamde het idee dat je overal alles altijd maar mag, of zelfs moet, roepen. Met zijn actie, tijdens de minuut stilte, maakte hij echter kapot dat wij ondanks onze verschillen daar samen stonden. Dat is waarom ik geen Charlie meer ben.

Dit is mijn persoonlijke pleidooi voor humor, maar tegen beledigingen. En dit is mijn pleidooi voor radicale en confronterende meningen, maar tegen geweld.

Let’s agree to disagree.

Maurice Crul is hoogleraar Onderwijs en Diversiteit aan de Vrije Universiteit Amsterdam en de Erasmus Universiteit Rotterdam.

Welke lessen kunnen we in Nederland leren uit de recente discussie over het politieoptreden ten aanzien van zwarte jongeren in Amerika? Veelvuldig werd in Nederlandse kranten geschreven dat zwarte jongeren ook “veel vaker crimineel” zijn dan andere groepen in Amerika. Het vaker aanhouden van zwarte jongeren door de politie, zo is de redenering, roepen zij deels over zich zelf af doordat zij vaker diefstallen en geweldsdelicten plegen. Die redenering wordt hier in Nederland ook vaak gebruikt ten aanzien van Marokkaans-Nederlandse jongens of Antilliaans-Nederlandse jongens. Deze robuust ogende redenering heeft echter een aantal problemen, dat in Amerika wél, maar in Nederland niet of nauwelijks wordt genoemd. Waar steekt de politie de grens over tussen effectief politieoptreden naar onrechtvaardig optreden?

Als in een bepaalde buurt meer straatroven worden gemeld dan ligt het vanuit het standpunt van effectief politie optreden voor de hand dat de politie in die buurt meer gaat patrouilleren. En als opgepakte daders vaker jongens dan meisjes zijn, dan ligt het voor de hand dat de politie zich tijdens patrouilles meer op de jongens richt. En als de daders vaak uit een bepaalde etnische groep komen is het niet onlogisch dat zij die groep scherper op de korrel heeft. Kortom, het lijkt erop dat de politie rationele keuzes maakt als het gaat om potentiële daders te pakken. Het kan echter zijn dat de politie door deze focus, die op zich op harde feiten is gebaseerd, doorslaat en agenten alleen nog maar mogelijk crimineel gedrag of zelfs alleen nog maar criminelen zien als ze jongens van een bepaalde etnische afkomst tegenkomen op hun patrouilles.

Een fictief rekenvoorbeeld illustreert wat er dan gebeurt. Stel: in de ene etnische groep rijden 4 op de 20 jongens op een gestolen scooter en in de andere etnische groep rijden 2 van de 20 jongens op een gestolen scooter. Van de eerste groep worden in de loop van een jaar 9 jongeren aangehouden voor controles door de politie, echter, in de tweede groep maar 3. De kans dat de jongeren van de eerste groep met een gestolen scooter worden aangehouden is daarmee onevenredig groot. Er rijden weliswaar 2 keer zoveel jongeren uit de eerste groep op een gestolen scooter, maar hun pakkans is 3 keer zo groot en dus disproportioneel groot. Dat versterkt het idee bij de politie dat de eerste groep veel meer crimineel is dan in werkelijkheid. De signalen dat dit in Nederland gebeurt, zijn bij enkele politie korpsen helaas ook te signaleren.

Het andere grote probleem bij de – negatieve – aandacht voor een specifieke etnische groep zijn de zware consequenties voor de niet-criminele jongeren uit die groep. De 16 niet criminele jongens uit de eerste groep worden immers veel vaker ten onrechte aangehouden als de niet criminele jongens uit de andere groep. De enige tastbare reden voor hun aanhouding is dat zij tot de gestigmatiseerde groep behoren, iets waar zij zelf niets aan kunnen veranderen. Rechtvaardigt de oververtegenwoordiging van crimineel gedrag in hun etnische groep een dergelijk stigmatiserend gedrag van de politie? Bovendien kunnen er onvoorziene consequenties zijn. De persoon in kwestie heeft toevallig zijn legitimatie niet bij zich en voor hij het weet heeft hij zo toch ineens iets strafbaars gedaan. Een ander die zijn legitimatie heeft vergeten zal er nooit de consequenties van ondervinden, omdat hij nooit wordt aangehouden bij controles.

In een rechtstaat zijn onze politici uiteindelijk degenen die de gelijke behandeling van iedereen moeten garanderen, maar wie komt er in het huidige politieke klimaat op voor de jongens die stelselmatig en buitenproportioneel door de politie worden aangehouden? Wachten we op ons eigen Ferguson of nemen we echt serieus dat democratische grondrechten voor iedereen in gelijke mate gelden? 

Maurice Crul is hoogleraar Onderwijs en Diversiteit aan de Vrije Universiteit Amsterdam en de Erasmus Universiteit Rotterdam.

In het voorbije jaar heb ik kennis gemaakt met 2 Syrische activisten, Abu Ibrahim al-Raqqawi en Abu Mohammed. Raqqawi staat hoog op de IS-hitlist en heeft Syrië moeten verlaten. Mohammed woont nog steeds in IS-gebied en wel in de Syrische stad Raqqa. Beiden zetten zich in voor het lot van de bewoners van deze stad, dat het tragische lot heeft moeten ondergaan tot hoofdstad van de ‘Islamitische Staat’ te zijn ‘bevorderd’.

Met hun website Raqqa is Being Slaughtered Silently (www.raqqa-sl.com) willen ze de wereld informeren over de rampspoed die de Raqqanen overkomen is. Een doel hebben ze inmiddels gehaald: de hele wereld heeft nu weet van de dagelijkse slachtpartijen van IS. Daarmee zouden ze in principe de woorden ”silently” uit de titel van de website kunnen schrappen.

Maar dat is slechts een cosmetische operatie, want het slachten gaat gewoon door. De toepassing van de IS-versie van de sharia leidt dagelijks tot executies en lijfstraffen. De teller staat bepaald niet stil.

Raqqawi en Mohammed zijn in september 2014 geïnterviewd door De Volkskrant en via Facebook en Twitter kwam ik met beiden in contact. Dat leidde al snel tot het opzetten en schrijven van de serie Berichten uit de Islamitische Staat die op de nieuws- en opiniewebsite www.thepostonline.nl verscheen.

In de 7de en laatste aflevering van de serie ging het om de toekomst van Syrië. Beide jongemannen waren er desgevraagd heilig van overtuigd dat de democratie in hun vaderland zou overwinnen. Vroeg of laat zouden het bewind van Assad en de tirannie van Daesh (zoals IS in het Arabisch wordt genoemd) het veld ruimen voor de stem van het Syrische volk, dat smachtte naar gelijkheid en vrijheid voor iedereen. Tegelijkertijd waren beiden ook realistisch genoeg om te beseffen dat er nog een lange weg te gaan was. 

Want de sleutelvraag is natuurlijk wat er gebeurt met Daesh in die toekomstige wensdroom. Immers, de aanhangers van Daesh beschouwen de democratie als een uitvinding van de duivel.

Beide activisten zijn blij met de aanvallen van de door de Verenigde Staten geleide coalitie op de IS-strijdkrachten, maar stellen tegelijkertijd vast dat het vooral de bevolking is die daaronder lijdt. Bovendien maken zij het westen het bittere verwijt waarom het niet eerder Assad en zijn moordmachines heeft aangevallen. Dan was de situatie nooit zo dramatisch uit de hand gelopen. Nee, de coalitie zal het verschil niet gaan maken.

Ook Turkije wordt geen doorslaggevende rol toegedicht. Het land lijkt er geen moeite mee te hebben dat zich een ‘kalifaat’ ontwikkelt aan haar zuidgrens en omdat de Turkse regering de Koerden wantrouwt, zal ze niet snel in daadwerkelijke actie komen om hen te helpen. Laat Daesh de Koerden maar bestrijden, dan hoeven wij Turken dat niet te doen, is het verwijt dat de Turkse regering wordt gemaakt.

Wie of wat zal dan de oorzaak zijn van de ondergang van Daesh? Wel, zo betoogde Mohammed, de enige factor die een einde kan maken aan Daesh is Daesh zelf. De IS-interpretatie van de sharia is desastreus voor de bevolking van de gebieden waar IS het voor het zeggen heeft, maar ze is dat ook voor de strijders zelf. Zo is een 50-tal jihadisten door Daesh geëxecuteerd na de nederlaag in de Sinjar-bergen tegen de Koerden die oprukten om de Yezidi-vluchtelingen te redden. Ook is er regelmatig sprake van (lijf)straffen omdat ook IS-strijders, per slot van rekening ook maar mensen, moeite hebben zich te houden aan alle strenge regels, zoals het simpele rookverbod.

Het is waar dat revoluties hun eigen kinderen opeten en dat het streven naar ideologische zuiverheid immer leidt tot zuiveringen in de eigen gelederen. Maar ik stel ook vast dat IS nog dagelijks versterkt wordt door jonge strijders uit de hele wereld. Het potentieel is nog lang niet op.

Ik deel de hoop van Raqqawi en Mohammed. Maar de realiteit gebiedt me te zeggen dat er nog een lange weg te gaan is eer een democratische Syrië bewaarheid zal zijn.

Jan Jaap de Ruiter is arabist aan de Tilburg University. Hij houdt zich bezig met de status en rol van het Arabisch en de islam in West-Europa en Marokko. Hij publiceert over beide thema’s in diverse talen, waaronder in het Frans, en gaat het debat erover aan in nationale en internationale context. In heden en verleden heeft hij in menig Nederlands en Europees onderzoeks- en ontwikkelproject geparticipeerd. Volg hem op Twitter: @janjaapderuiter

”2014 was een slecht Integratiejaar”, aldus op 29 december Volkskrant-columnist René Cuperus terugblikkend. Ter illustratie passeerden de Schilderswijk-confrontatie, de anti-Marokkanen-hetze van Geert Wilders, het Zwarte Piet-oproer en de afscheiding van twee PvdA-Tweede Kamerleden met een Turkse achtergrond de revue. Allemaal voorbeelden van kwesties waarbij bevolkingsgroepen langs etnische en/of godsdienstige lijnen tegenover elkaar kwamen te staan. Met dat laatste, die confrontatie langs godsdienstige lijnen, heeft Nederland overigens eeuwenlange ervaring: vanaf de Opstand tegen Spanje was het multiconfessioneel, ook al deden de calvinisten alsof ieder ‘echte’ Nederlander vanzelfsprekend calvinistisch was.

De ‘oplossing’ voor dit probleem van grote interne verdeeldheid vond men vanaf het midden van de negentiende eeuw – toen die vanzelfsprekendheid als gevolg van de emancipatie van katholieken, joden, lutheranen en kleinere protestantse genootschappen niet langer meer vol te houden viel – in de verzuiling en in wat de gereformeerde voorman Abraham Kuyper rond 1900 ‘soevereiniteit in eigen kring’ noemde. Pas met de snelle ontkerkelijking vanaf de jaren 60 – dus aan de vooravond van de grote immigratiegolf uit de islamitische wereld – verdween de verzuiling, en integreerden de meeste volksdelen tot één volk. Het belang van eenieders persoonlijke religieuze overtuiging voor zijn maatschappelijk functioneren nam af; het religieuze werd van politiek nu privé. Alleen in de orthodox-protestantse ‘Bible Belt’ bleef de verzuiling recht overeind, bijvoorbeeld in het onderwijs: te nauwe omgang met ruimdenkenden zou goedgelovige kinderen maar op het foute godsdienstige pad kunnen brengen.

Maar wat is integratie eigenlijk, en in hoeverre is het gebrek daaraan een probleem? Vraag je blanke Nederlanders waar de pijn zit, dan luidt het antwoord vaak: overlast, al dan niet (Marokkaanse straatjochies) met een crimineel karakter. De paradox daarvan is deze: tegenover etnische integratie staat etnische segregatie, en in een gesegregeerde samenleving zou die overlast juist minder zijn. Als ieder, op basis van een soort ‘Apartheidsbeginsel’ in zijn eigen wijk woont – zoals dus nog de Molukkers in Nederland, maar ook protestanten en katholieken in Noord-Ierland – is van integratie geen sprake, maar hebben diverse bevolkingsgroepen tegelijk natuurlijk ook minder last van elkaar. Gedeeltelijk is dat, door ‘natuurlijke’ selectie de uitkomst in de Verenigde Staten, dat als geslaagde ‘melting pot’ vaak Europa als lichtend voorbeeld wordt voorgehouden hoe met immigranten om te gaan. Wie van het miljoenen-metropool-niveau van multicultureel New York echter inzoomt op wijkniveau, ontdekt dan al snel dat ook daar buurten bestaan, waar één bepaalde etnische minderheid domineert: soort zoekt soort, en zeker migranten klitten in den vreemde graag bij elkaar. Elke Amerikaanse stad kent wel z’n Ierse wijkje, z’n Italiaanse wijkje, z’n Chinatown.

Chinatown. Die hebben Amsterdam en Den Haag ook (een beetje). Juist die Chinese minderheid demonstreert hoe problematisch het soms kan zijn om een gebrek aan integratie als het hoofdprobleem te zien. Als je integratie definieert in termen van alledaagse omgang en vermenging – bijvoorbeeld door huwelijken – met andere etnische groepen, dan komen de Nederlandse Chinezen misschien wel als de minst geïntegreerde minderheid uit de bus. Maar tegelijk gelden zij ook als de minst problematische, en geen autochtone Nederlander ziet hen als bedreiging. De reden: de criminaliteit is laag, de groep bedruipt zich sociaal-economisch volledig zelf, en van de (wel degelijk bestaande) Chinese afpersersmaffia hebben vooral Chinese middenstanders zelf last.

Het verschil in de huidige autochtone perceptie van Turkse en Marokkaanse Nederlanders heeft eenzelfde achtergrond. De tweede groep heeft gemiddeld meer contact(en) met autochtone Nederlanders dan de eerste; ook etnisch gemengde huwelijken komen er vaker voor. De Turkse Nederlanders staan meer op zichzelf – maar bedruipen zich ook meer zelf. Er is minder jeugdwerkeloosheid, dus minder verloren op straat hangende jeugd, dus minder overlast en jeugdcriminaliteit. De maatschappelijke zelfredzaamheid is door meer interne sociale cohesie groter – net als bij de Chinezen.

De keerzijde van grotere interne sociale cohesie kan echter, omdat zij vaak gepaard gaat met patriarchale omgangsvormen, iets zijn dat op een wezenlijke westerse waarde botst: de individuele vrijheid van volwassen burgers om los van morele familie-‘verplichtingen’ hun leven naar eigen inzicht in te richten. De sociale groepsdruk – als je van de norm op het gebied van seks, drank of eetgewoontes afwijkt, maak je ons allemaal te schande – is vaak groot. Daarover stond 20 december in de NRC een lezenswaardig portret van Elou Akhiat, die in eigen kring aanstoot gaf door als Marokkaanse Nederlandse in Rotterdam een wijnbar te beginnen. In die botsing van juridische individuele grondrechten en sociale collectieve verplichtingen schuilt de culturele kern van het integratieconflict.

Thomas von der Dunk is publicist en cultuurhistoricus. Hij promoveerde in 1994 op een proefschrift over de politieke en ideologische aspecten van de monumentencultus in het Heilige Roomse Rijk. Daarna was hij onderzoeker aan de universiteiten van Utrecht, Leiden en Amsterdam.