De hoofddoek is opnieuw in opspraak. Nu de discussie over het boerka- en niqaabverbod oud nieuws is, hebben nieuwsberichten van over de grens een nieuw debat aangezwengeld. De vraag die hierin centraal staat: hebben moslima’s keuzevrijheid over het dragen van een hoofddoek? Wij vroegen het aan vijf jonge moslima’s.

Het debat over hoofdbedekking is terug van nooit echt weggeweest. Eens in de zoveel tijd laait de discussie in Nederland weer op, zoals recentelijk door het boerka- en niqaabverbod. Ook werden in de afgelopen weken een aantal nieuwsitems uit Frankrijk en België opgepikt door de Nederlandse media.

In Frankrijk was er ophef toen een politicus van Rassemblement National felle kritiek had op een moeder met een hoofddoek, die haar zoon op een schoolreisje naar een regionaal parlement begeleidde. Ook werden er in Frankrijk recentelijk twee opvallende pamfletten gepubliceerd: één waarin 101 moslima’s zich uitspreken tégen de hoofddoek en één waarin duizend politici zich uitspreken tegen stigmatisering van moslims.

En in België is de nieuwe Vlaamse regering voorstander van een hoofddoekverbod in het onderwijs. ‘We zorgen voor levensbeschouwelijke neutraliteit voor leerkrachten en leerlingen’, staat in het regeerakkoord van N-VA, CD&V en Open VLD. ‘Vintage Vlaams Blok’, vindt de Groene partij in Vlaanderen. De discussie werd nog heviger toen eind oktober een school besloot een foto van een leerlinge niet op Facebook te plaatsen omdat ze een hoofddoek draagt.

In Nederland discussieerden we over het op 1 augustus in werking getreden boerka- en niqaabverbod. Een inmiddels uitgekauwd debat. Misschien was de hoofddoek wel een welkom nieuw onderwerp. Hoe dan ook werden in de afgelopen weken in de media verschillende islamitische feministen aan het woord gelaten die hun afkeur uitspraken over de hoofddoek. ‘Wanneer bedekking de norm is, staan ongesluierde vrouwen te boek als minder goede moslims’, zo stelde de Franse moslimfeministe Fatiha Agag-Boudjala begin november in Trouw.

Agag-Boudjala’s visie is niet zo controversieel meer als die ooit was. Het wantrouwen tegenover de islam is de laatste twintig jaar gegroeid en de hoofddoek wordt vaak geassocieerd met vrouwenongelijkheid. Critici geloven dat vrouwen geen echte keuzevrijheid hebben. Zij denken dat meisjes niet in alle vrijheid voor de hoofddoek kiezen en dat die keuze hen is opgelegd door hun (mannelijke) familieleden. Maar klopt dit wel?

Wij vroegen het de Turks-Nederlandse Merve (24), bestuurder van de jongevrouwentak van haar moskeevereniging, de Marokkaans-Nederlandse Latifa (21 jaar) en de Turks-Nederlandse Rabia (22 jaar). Alle drie dragen een hoofddoek. Ook praatten we met Dikra (21 jaar), die zowel een Marokkaanse als een Turkse achtergrond heeft, en haar Marokkaans-Nederlandse studievriendin Hanane (22 jaar, niet haar echte naam). Zij dragen geen hoofddoek.

Keuzevrijheid

Alle meiden vinden dat zij keuzevrijheid hebben in het wel of niet dragen van de hoofddoek. ‘Ik ben altijd vrijgelaten in mijn keuze tot het dragen van een hoofddoek’, vertelt Rabia. Ze heeft zelf op een christelijke basisschool gezeten, daarna op een openbare middelbare school. ‘Hier kreeg ik de mogelijkheid om na te denken over welk geloof ik wilde volgen. Ik denk dat veel moslima’s met hoofddoek wel vinden dat het een keuzemogelijkheid moet zijn. Echter zullen velen ook zeggen dat dit een plicht is volgens de islam.’

Bij Merve en Lativa, die beiden ook een hoofddoek dragen, was het geloof belangrijk in hun keuze om de hoofddoek te dragen. Merve ging zich op haar zestiende meer verdiepen in de islam en wilde toen een hoofddoek op doen, maar haar ouders vonden het te vroeg. Zij dachten dat het een bevlieging was en wilden dat ze er goed over nadacht. Hier waren kleine conflicten over.

‘Ze weten dat het dragen van een hoofddoek een belangrijke stap is. En dat er niet echt positief over gedacht wordt als je hem weer afdoet nadat je hem hebt gedragen. Daarom wilden ze gewoon dat ik er goed over nadacht.’ Drie maanden later ging Merve de hoofddoek toch dragen. ‘En toen wisten ze van: ja oké, nu is er geen weg meer terug. Maar daarna waren ze er eigenlijk wel blij mee, omdat ze zagen dat ik er best serieus over was. En daarna heb ik hem ook nooit afgedaan.’

‘Ik voel me meer compleet met mijn hoofddoek om’, aldus Latifa. ‘Ik merk dat ik heel sterk in mijn schoenen ben gaan staan sinds mijn hoofddoek. Voor mij is mijn hoofddoek echt een reminder voor mijn identiteit en mijn band met God. De enige reden waarom ik een hoofddoek ben gaan dragen is omdat God dit mij vroeg. En voor mij is dat genoeg.’

‘Ik ben altijd vrijgelaten in mijn keuze voor de hoofddoek’

Volgens Latifa is het dragen van een hoofddoek absoluut een keuze die je als vrouw zelf hoort te maken. Ze heeft ook thuis de vrijheid ervaren om hier voor te kiezen en ze heeft dus geen druk gevoeld. Toch geeft ze aan dat ze zich niet altijd volledig vrij heeft gevoeld.

‘Eigenlijk wilde ik mijn hoofddoek al veel eerder dragen, maar ik was altijd enorm bang voor wat mensen in mijn omgeving hiervan zouden vinden’, vertelt ze. Latifa doelt vooral op haar medestudenten en collega’s van een niet-islamitische achtergrond.

‘Ik dacht dat zij heel erg moeite zouden hebben om mij te begrijpen en mij hierop zouden beoordelen. Dus in zekere zin heb ik niet volledig de vrijheid gevoeld om mijn hoofddoek op te doen, terwijl die vrijheid er formeel wel was. Ik hield mijzelf tegen, omdat ik dacht dat anderen mij zouden veroordelen.’

Dikra en Hanane hebben er allebei voor gekozen om geen hoofddoek te dragen. Dikra heeft altijd het gevoel gehad dat ze hier zelf verantwoordelijk voor was. Er is haar nooit letterlijk gevraagd wanneer ze een hoofddoek zou gaan dragen. Ook is er nooit voor haar beslist, zegt ze.

‘Indirect hebben mijn ouders wel een keuze gemaakt, omdat ik als kind geen hoofddoek hoefde te dragen. Daardoor ben ik nooit belast met de keuze om een hoofddoek af te doen.’ Ook Hanane ervaart keuzevrijheid:  ‘Ik weet dat ik vrij ben om zelf te kiezen.’

Sociale druk

Merve heeft nog nooit ervaren dat iemand haar hoofddoek ‘minder cool’ vindt, of dat ze hierdoor een lagere sociale status kreeg, zegt ze. ‘Nee, ik kan mij zo niks bedenken. Ik heb zoiets niet meegemaakt. Ik heb hiervoor bij de gemeente en verschillende scholen gewerkt. En nooit hebben ze laten merken dat ik minder geaccepteerd werd doordat ik een hoofddoek droeg.’

Rabia benadrukt dat ze door haar ouders en omgeving altijd vrij is gelaten in haar keus om de hoofddoek te dragen. ‘Hierdoor heb ik nooit druk ervaren.’

In de vriendencirkel van Latifa zitten veel niet-moslims met wie ze heel goed omgaat, vertelt ze. Dat zij een hoofddoek draagt maakt hen niet uit. Het recept? ‘Ik geloof echt dat het om wederzijds respect gaat, maar ook om communicatie. Zij hebben mij wel eens vragen gesteld over mijn hoofddoek. Ik probeer zulke vragen altijd zo uitgebreid mogelijk te beantwoorden, zodat zij mijn perspectief kunnen begrijpen. Dus wat dat betreft voel ik geen sociale druk.’

Misschien komt dit ook wel omdat de hoofddoek ervoor gezorgd heeft dat Latifa zichzelf kan zijn, zegt ze.  Het maakt haar weinig uit wat andere mensen van haar hoofddoek vinden. ‘Mijn hoofddoek is een deel van mij. Ik hecht er enorm veel waarde aan.’

‘De reden waarom ik een hoofddoek ben gaan dragen is omdat God mij dit vroeg’

Voelt Dikra wel eens druk om toch de hoofddoek om te doen? ‘Ik voel geen druk van ouders, directe en verre familie, en ook niet van mijn vrienden of de gemeenschap.’ Wel weet ze dat haar toekomstige schoonfamilie het fijn zou vinden wanneer ze in de toekomst een hoofddoek zal dragen. Dat vond ze lastig. Ze heeft er toen lang met haar vriend over gepraat. ‘Na goed en lang communiceren besloten wij dat enkel ik invloed zou moeten hebben op die keuze. Hierdoor nam meteen de druk af.’

Ook Hanane heeft wel eens last gehad van sociale druk. Op school merkte ze dat klasgenoten een negatief vooroordeel hadden over de meiden in haar klas die een hoofddoek dragen. Docenten waren meer betrokken bij studenten die ‘helemaal Nederlands’ zijn, vertelt ze.

‘Over de jaren heen is dit wel veranderd. Binnen mijn vriendengroep van de middelbare school zitten meiden met en zonder hoofddoek. Ik weet dat er geen onderscheid tussen ons wordt gemaakt. Bij de vrienden die ik heb gemaakt op de hogeschool weet ik dat het anders is, al zie ik ook dat dat niet expres wordt gedaan.’

Mening over andere moslima’s

We vroegen hijabdraagsters Merve, Rabia en Latifa hoe zij kijken naar andere moslima’s als Dikra en Hanane, die geen hoofddoek om hebben. Merve vertelt dat ze vroeger best bevooroordeeld was tegenover sommige meiden die veel bezig waren met de islam, maar op een gegeven moment bedacht ze dat je je geloof ook van binnen kan beleven.

‘Ik dacht altijd: als je zoveel bezig bent met de islam, waarom neem je die stap dan niet en kies je voor de hoofddoek? Wat is er zo moeilijk? Maar zo ligt het dus niet. Je kunt ook heel serieus bezig zijn met geloof in die andere aspecten.’

De hoofddoek moet een keuzemogelijkheid zijn, aldus Rabia. ‘Hierdoor kijk ik normaal naar mensen die geen hoofddoek dragen. Er zijn genoeg mensen in mijn omgeving die geen hoofddoek dragen, of op een verkeerde manier. Uiteindelijk ieder zijn eigen ding.’

Ook Latifa benadrukt het belang van keuzevrijheid: ‘Ik vind dat elke moslima zelf die keuze moet maken. Ik vind het belangrijk dat je een bewuste keuze maakt, dan dat je een hoofddoek draagt omdat iedereen dat doet.’

Latifa zou het ‘simplistisch en oppervlakkig’ vinden als iemand zegt dat een vrouw met een hoofddoek een betere moslima is dan een vrouw zonder hoofddoek. ‘Mijn geloof leert mij om mensen niet te beoordelen op basis van hun uiterlijk of daden. Dit is iets tussen de persoon zelf en God. Ik denk dat de meeste vrouwen met een hoofddoek deze mening delen.’

‘Uiteindelijk ieder zijn eigen ding’

En hoe staan Dikra en Hanane tegenover moslima’s die wél een hoofddoek dragen? Ook op deze vraag is het antwoord van Hanane kort en bondig: ‘Geen probleem. Als zij ervoor kiezen om hun geloof op die manier te uiten, dan is dat prima.’

Maar Dikra worstelt met deze vraag. ‘Oei, dit vind ik best lastig. Ik had graag gezegd dat ik op dezelfde manier kijk naar moslima’s mét hoofddoek dan naar moslima’s zonder hoofddoek, maar onbewust doe ik dat niet.’ Ze merkt dat ze strenger oordeelt over moslima’s mét hijab.

‘Ik heb het gevoel dat moslima’s met een hoofddoek de islam meer vertegenwoordigen dan vrouwen als ik. Maar als zij zich onislamitisch gedragen, bijvoorbeeld door naar een club te gaan – wat sowieso helemaal fout is, want we horen daar helemaal niet te zijn –, dan neem ik dat hen meer kwalijk.’ Dikra vindt het niet goed van zichzelf dat ze zo denkt. ‘Super haram, ook.’ Ze wil het graag veranderen.

Bijna had Fidan Ekiz Eva Jinek als tv-presentatrice opgevolgd, maar ze bedankte voor de eer. Als ze ‘ja’ had gezegd, dan had de NPO twee vliegen in één klap geslagen: vrouw én etnisch. Sommige opiniemakers en journalisten reageerden opgelucht, want ze beschouwen Ekiz als ‘rechts’. Tegelijkertijd krijgt Nederland er met Ongehoord Nederland waarschijnlijk een nieuwe, rechtse omroep bij. Hoe divers zijn de media nu werkelijk?

De publieke omroep is er voor iedereen, van welke kleur en leeftijd dan ook. Dit valt terug te lezen in de Mediawet. Ook het NPO-beleidsplan rept over ‘pluriformiteit’ en ‘diversiteit’ als twee belangrijke waarden van omroepbeleid.

De wens naar een evenredige representatie van etnische minderheden op de buis leidde in 2011 zelfs tot een afspraak van alle omroepen om te werken aan een 11 procent-representatie, gelijk aan het percentage etnische minderheden onder de bevolking. PowNed bedacht daarop de rubriek ‘Een neger omdat het moet’. Het ‘allochtonenquotum’ lijkt sindsdien een zachte dood te zijn gestorven.

Hoe staat het eigenlijk met de diversiteit in de media? Of is dit een ‘gutmensch’-vraag die nog uit de jaren negentig van de vorige eeuw stamt?

Nee, vinden Annebregt Dijkman en Zoë Papaikonomou in Heb je een boze moslim voor mij? (2018) In dit boek stellen ze de werkwijze van actualiteitenmedia aan de orde. Volgens hen is er een gebrek aan culturele en religieuze diversiteit op de redactionele werkvloer. De veelal eenzijdige benadering die media bij ‘diversiteitsonderwerpen’ hebben, leidt tot een eendimensionale, meestal negatieve beeldvorming, stellen de auteurs. Andere perspectieven zouden op deze manier worden gemist, wat de journalistieke kwaliteit niet ten goede komt.

Ook een onderzoek van Motivaction uit 2016 toont aan dat etnische minderheden wel aan tafel zitten in talkshows, maar zelden als deskundige worden opgevoerd. Ze mogen alleen opdraven als er problemen zijn. Dijkman en Papaikonomou pleiten in hun boek dan ook voor meer diversiteit en inclusiviteit op de redacties.

Diversiteit en het ‘linkse frame’

Shashi Roopram is net als Dijkman en Papaikonomou overtuigd van het belang van diversiteit in de media, maar zijn invulling is anders. Roopram is redacteur van Up! Network NL, een rechts online mediaplatform. Hij vindt dat de etnische representatie zich slechts beperkt tot een aantal groepen en politiek eenzijdig georiënteerd is.

‘Etnische diversiteit beperkt zich nu tot Turken, Marokkanen en Afrikanen. Meer smaken heb je bijna niet. Dat is niet divers. Maar wat ik belangrijker vind is dat er meer politieke etnische diversiteit komt in de media. De allochtonen die nu in de media actief zijn, zijn voornamelijk links georiënteerd. Denk aan Zihni Özdil, Nadia Moussaid en Clarice Gargard. Ze reproduceren allemaal het standaard linkse frame.’

‘Etnische diversiteit beperkt zich nu tot Turken, Marokkanen en Afrikanen’

Die linkse focus vindt Roopram een probleem. ‘Want men gaat etniciteit automatisch koppelen aan een politieke voorkeur. Ben je een allochtoon, dan ben je automatisch links, anti-Zwarte Piet, voor herstelbetalingen en tegen Israël. Het bewijs zie je bijvoorbeeld in de bejegening van rechtse allochtonen. Zij worden afgeschilderd als huisneger, verrader, bounty, donkerwit, enzovoort.’

Die veronderstelde linkse voorkeur van minderheden schrikt mensen af, denkt Roopram. ‘Er is jarenlang een frame geproduceerd dat allochtonen links zijn. En omdat die focus eenzijdig is, wijzen veel mensen etnische diversiteit af.’

Ongehoord Nederland

Met diversiteit en pluriformiteit wordt niet alleen etniciteit bedoeld. Het gaat ook om de representatie van jongeren en vrouwen. Het Commissariaat voor de Media constateerde recentelijk nog dat van alle gasten in non-fictieprogramma’s maar een derde vrouw is. En het gaat ook om diversiteit in opvattingen.

Zo zijn PowNed en WNL als rechtse omroepen toegetreden tot het door hen verfoeide ‘linkse’ omroepbestel. En heeft Ongehoord Nederland zich gemeld als aspirant-omroep. Het anti-islam-, anti-asielzoekers- en anti-klimaatstandpunt zou niet genoeg gehoord worden in Hilversum. Is dit de diversiteit die we zoeken?

Nee, vindt Bart Top, publicist culturele diversiteit en voormalig projectleider van de – inmiddels opgeheven – NVJ-werkgroep Migranten en Media, Hij lacht: ‘Als één stem afgelopen vijftien jaar is gehoord, dan is het wel de stem die riep ‘Minder, minder, minder!’ Er is geen enkele objectieve basis waarop de initiatiefnemers kunnen beweren dat ze geen aandacht hebben gekregen. De Gele Hesjes mogen op bezoek bij Rutte, Kick Out Zwarte Piet wacht nog op een uitnodiging van de minister-president.’

Volgens Top zijn sinds 9/11 en de ‘Fortuyn-revolte’ de media juist verrechtst en is de diversiteit ver te zoeken. Als voorbeeld noemt hij de Zwarte Piet-discussie. Onder het mom van objectiviteit neemt de NVJ of de hoofdredacteur van het NOS-journaal geen standpunt in over Zwarte Piet. Terwijl de journalistenvakbond in Groot-Brittannië zich wel daartegen durft uit te spreken.

‘In mijn tijd bij de NVJ publiceerde je niet iets wat racistisch of discriminatoir was zonder dit in een context te plaatsen. Dat idee is helemaal verlaten. Wij moeten immers veel respect hebben voor de 20 procent van de Nederlanders die moeite heeft met de multiculturele samenleving.’

De vraag is of multiculturele vraagstukken, zoals Zwarte Piet, niet vooral randstedelijke issues zijn. In de provincie vinden de meeste mensen Zwarte Piet immers geen probleem. Top is het met deze analyse totaal oneens.

‘Zolang het hele land zich druk maakt over migratie en asielzoekers kun je een debat over bijvoorbeeld Zwarte Piet niet reduceren tot een randstedelijk probleem. De recente incidenten op het voetbalveld, waarbij voetballers voor Zwarte Piet werden uitgemaakt, tonen aan dat het fenomeen Zwarte Piet wel degelijk met racisme te maken heeft. Bovendien wonen in Twente en Limburg ook migranten.’

‘Als één stem afgelopen vijftien jaar is gehoord, dan is het wel de stem die riep ‘Minder, minder, minder!’’

Roopram juicht het initiatief van Ongehoord Nederland toe, hoewel gedeeltelijk. ‘Zij claimen dat er mensen in Nederland zijn die zich ongehoord voelen door het systeem. Dat klopt, maar waarom wil je dan deel uitmaken van het systeem dat onderdeel is van het probleem? Het feit dat de achterban van Ongehoord Nederland ongehoord is, heeft niets te maken met een gebrek aan een rechtse omroep, zie bijvoorbeeld WNL of PowNed, maar wordt veroorzaakt door het gegeven dat ook deze omroepen zich moeten conformeren aan de richtlijnen van de NPO. Dat is de reden waarom veel mensen op de rechterflank vinden dat WNL niet echt rechts is. WNL conformeert zich aan het systeem.’

Veelal witte mannen

De Mediawet stelt inderdaad waaraan de publieke zenders dienen te voldoen. Zo staat er bijvoorbeeld dat de publieke omroep ‘op evenwichtige wijze een beeld van de samenleving geeft en de pluriformiteit van onder de bevolking levende overtuigingen, opvattingen en interesses op maatschappelijk, cultureel en levensbeschouwelijk gebied weerspiegelt’.

Top volgt de ‘diversiteit in de media’-discussie al lang. Niet alle media doen het slecht, zegt Top, maar verandering gaat langzaam. ‘NRC heeft bijvoorbeeld wel een standpunt ingenomen in de discussie over Zwarte Piet en heeft columnisten aangetrokken die geen mainstream-geluid laten horen.’

In talkshows op televisie is die ruimte er minder, ziet Top, zeker wanneer het om moslims gaat. ‘Dan wordt vooral aan die 20 procent tegemoetgekomen.’ De multiculturele thema’s die aangesneden worden en de mensen die daarover hun mening geven in talkshows verbazen Top.

‘Het zijn veelal witte mannen of mensen die zich nooit met diversiteitskwesties bezig hebben gehouden, zoals zanger Dries Roelvink. Zij krijgen een podium om hierover te praten.’ De ongeschiktheid van gasten bij talkshows viel ook Margo Smit op, de ombudsman van de publieke omroep. Ze deed onderzoek naar diversiteit onder de gasten bij de vier populaire talkshows van de NPO: De Wereld Draait Door, Pauw, Jinek/Laat op 1 en M.

Qua diversiteitsinitiatieven in het medialandschap is er het aantrekken van columnisten bij kranten en het initiatief van de Correspondent om de redactie minder homogeen te maken. En de publieke omroep heeft FunX-radio. Maar het zijn incidenten. De tijd van doelgroepentelevisie is voorbij, erkent Top: daar zijn de verschillen binnen de migrantengroepen te groot voor. ‘Maar er is evenmin iets structureels voor teruggekomen. Ik heb ook niet het idee dat culturele diversiteit geïntegreerd is in programma’s.’

Meer culturele diversiteit is wel het beleidsdoel van de NPO. Onder het kopje ‘diversiteit’ valt te lezen: ‘In een samenleving waarin zich steeds meer tegenstellingen openbaren, is het bieden van verbondenheid tussen en binnen bevolkingsgroepen essentieel.’ Dat moet blijken uit ‘wie er aan het woord en in beeld komen, uit de onderwerpkeuze, de muziekkeuze, uit de presentatoren en uit de verhaallijnen van onze dramaseries.’