Nog maar enkele decennia terug voerden Turks-Nederlandse arbeidersbewegingen de boventoon als het ging om rechten van minderheden, maar inmiddels weten de jongeren niet meer van hun bestaan. Waar zijn ze gebleven en waardoor zijn ze niet meer zichtbaar?

‘Nou, en of we successen gehad hebben!’ De ogen van Mustafa Ayranci (65) beginnen te glinsteren achter zijn brilglazen wanneer hij vertelt over de daden van zijn HTIB (Hollanda Türkiyeli Isciler Birligi), de Turkse Arbeidersbeweging in Nederland. Met protestmarsen, debatten en demonstraties zijn in de laatste decennia van de vorige eeuw  problemen van gastarbeiders aan de kaak gesteld. ‘Gelijke rechten waren het doel en die hebben we ook gekregen’, stelt Mustafa voldaan vast. Hoewel er nog altijd problemen zijn die alle Turkse Nederlanders dagelijks raken, zijn tegenwoordig niet de arbeidersbewegingen maar vooral de conservatieve en religieuze organisaties opvallend aanwezig in de media. Met optochten en Turkse vlaggen bepalen zij de beeldvorming rondom Turks Nederland, terwijl de linkse organisaties het laten afweten. Waar zijn de arbeidersbewegingen toch gebleven? De Kanttekening ging op zoek naar een verklaring bij de voormannen van weleer.

Actievoeren
Mustafa Ayranci vertelt graag over de geschiedenis van HTIB. Hij is voorzitter van deze organisatie, de oudste en waarschijnlijk ook invloedrijkste links-georiënteerde Turkse beweging in Nederland. ‘HTIB is opgericht in 1974 met twee doelen: bevordering van de democratie in Turkije en gelijke rechten in Nederland.’ Vooral dat laatste doel lijkt grotendeels bereikt te zijn; in het jaar van oprichting werd mede dankzij de beweging de huisvesting van gastarbeiders sterk verbeterd. Meer successen volgden in de jaren daarna; een generaal pardon voor illegale gastarbeiders, het zogenaamde ‘1 november-artikel’ (wet arbeid buitenlandse werknemers), de verbetering van de rechtspositie van gastarbeiders, stemrecht voor de gemeenteraadsverkiezingen en in 1994 de laatste grote overwinning: gastarbeiders – inmiddels migranten geheten – kregen stemrecht voor de landelijke verkiezingen. ‘Dat hebben we allemaal bereikt met actievoeren’, zegt Ayranci, ‘met protesteren, debatteren, onze stem laten horen in de Tweede Kamer.’

Tegenwoordig richt HTIB haar pijlen op andere zaken, zoals huiselijk, eergerelateerd en seksueel geweld, maar ook homorechten, eenzaamheid bij ouderen en lage lonen. Ze zijn nog steeds actief, benadrukt Ayranci, maar hij erkent ook dat de interesse is teruggelopen. ‘Waar vroeger op een gemiddelde avond de opkomst rond de honderdvijftig, tweehonderd mensen lag, zijn sommigen tegenwoordig al tevreden met vijftig.’ Vooral de jongeren zijn niet meer zo geïnteresseerd. ‘Ze zijn allemaal bezig met hun telefoontjes, hun carrière. De maatschappij is enorm geïndividualiseerd, de solidariteit is afgenomen – wie heeft nu nog tijd om, zoals ik, als vrijwilliger vanaf negen uur de hele dag op kantoor te zitten?’

Generatiekloof
Historicus en activist Tayfun Balcik (33) heeft persoonlijk ervaring met het HTIB van de afgelopen jaren, maar raakte uiteindelijk gedesillusioneerd. Volgens hem ondervinden de Turks-Nederlandse linkse bewegingen de gevolgen van het veranderende karakter van de ‘Turkse gemeenschap’ in Nederland. ‘De nieuwe generatie Turkse Nederlanders is deel gaan uitmaken van een hybride cultuur, waarin de organisaties van vroeger allang niet meer centraal staan.’ Deze generatie herkent zich minder in de klassieke Turkse organisaties die alles nog doen op de ouderwetse Turkse manier. ‘Bij de linkse organisaties blijft men consequent enkel Turks spreken, de socialistische leuzen herhalen en met elkaar de Internationale (wereldwijd strijdlied van de arbeidersbeweging, red.) zingen.’

Deniz Karaman (33), ooit betrokken bij HTIB en tegenwoordig raadslid voor GroenLinks in Amsterdam, onderschrijft dat de verminderde interesse te maken heeft met een generatiekloof. ‘Jongeren identificeren zich minder met de specifiek Turkse strijd. Wij zoeken nu aansluiting bij diverse transnationale, progressieve bewegingen.’

Karaman kan gezien worden als een verpersoonlijking van de transformatie van de linkse Turks- Nederlandse jongere. In 2004, toen Karaman actief was bij HTIB, vormde hij samen met Tofik Dibi (38) en Emre Ünver (36) de jonge garde met vernieuwingsdrang. Ze wilden HTIB omvormen tot precies zo’n multi-etnische progressieve beweging, maar de pogingen werden gestaakt – het bleek dat de oudere generatie nog te zeer gehecht was aan de traditionele vorm van HTIB. ‘Er was het risico dat we met onze vernieuwing de ouderen, die nog wel baat bij en behoefte hebben aan zo’n HTIB, van ons zouden vervreemden. Toen zijn we maar onze eigen weg gegaan.’

Alle drie zijn opgepikt door de landelijke linkse partijen. Dibi werd in snel tempo een prominent van GroenLinks, Ünver was jarenlang gemeenteraadslid in Amsterdam van de PvdA en ook Karaman is na een lang verblijf in het buitenland sinds maart van dit jaar gemeenteraadslid in Amsterdam voor GroenLinks. Een exclusief linkse Turkse identiteit hebben ze achter zich gelaten in ruil voor een rol in de landelijk linkse partijen.

Onderwijs in eigen taal
Zeki Arslan (58), onderwijskundige en integratie-expert, volgt de linkse bewegingen al langer van een afstand. Hij ziet naast de generatiekloof nog andere belemmeringen voor hen: een gebrek aan middelen en politieke goodwill. ‘In tegenstelling tot de religieuzere en rechtse Turkse bewegingen, was Turks links altijd principieel op Nederland gericht. Het weigerde middelen uit Turkije en de achterban kende geen rijke ondernemers die enorme bedragen konden doneren.’ Van de Nederlandse overheid konden ze echter ook niet veel steun verwachten, zegt Arslan. ‘Die zag hen vooral als lastpakken die thema’s bepleitten waar helemaal geen brood in zat, zoals onderwijs in eigen taal.’ Terwijl landelijk links langzaam verschoof naar thema’s over de nationale identiteit, werden arbeidersorganisaties steeds meer van de vergadertafel geweerd en niet serieus genomen door vakbonden en politieke partijen. ‘Ze hebben geen kans gekregen om invloed uit te oefenen, hun positie te waarborgen en zichtbaar te blijven. De landelijke partijen hebben eigenlijk Turks-Nederlands links in de steek gelaten.’

Volgens Arslan wordt deze situatie misschien wel het beste geïllustreerd door de tragedie van onderwijs in eigen taal. ‘Ondanks de steun van Turks-Nederlandse arbeidersorganisaties met ijzersterke argumenten vóór behoud, is dit experiment in 2004 beëindigd. Onder druk van het opkomende nationalisme weigerde de overheid om dit nog langer op de eigen scholen te faciliteren.’ Het gat dat de overheid heeft laten vallen wordt nu opgevuld door andere groepen: recentelijk zijn er nieuwe initiatieven aangekondigd om weekendscholen op te richten, maar deze keer met geld uit Ankara. ‘Welke koers de scholen gaan varen valt nog te bezien, maar het lijkt dat de Haagse hokjesgeest op deze manier verdere segregatie in de hand heeft gewerkt.’

Succesvolle vlaggenzwaaiers
Ondanks de moeilijkheden benadrukt Arslan de rol die de Turks-Nederlandse organisaties gespeeld hebben. ‘Ze hebben wel degelijk een zinvolle bijdrage geleverd aan de emancipatie van de Turkse gemeenschap in Nederland. Belangrijke thema’s als vrouwenemancipatie, inzet voor vrede en veiligheid en solidariteit staan nog steeds op de agenda.’ Met de klassenstrijd scoor je echter niet meer, constateert hij. ‘Linkse ideologie, die inherent tegen verzuiling en identiteitsvastheid is gekant, kalft af in deze tijd waarin de zuilen weer terugkeren.’ De linkse thema’s lijken meer en meer op relikwieën uit een voorbije tijd.

In tegenstelling tot de linkse Turks-Nederlandse organisaties, lijken rechts-religieuze organisaties afgelopen jaren geen problemen te hebben met het aanspreken en mobiliseren van de eigen achterban. De laatste jaren zijn zij – en de jongeren in hun organisaties – steeds zichtbaarder geworden.

‘Conservatieve groepen passen goed in Nederland, waar verzuiling de norm is. Bijvoorbeeld in de wetgeving, waar het omroepbestel en het onderwijs voor elke groep apart zijn geregeld, maar ook het politieke klimaat van de afgelopen jaren’, zegt Arslan. ‘Politici spelen in op de herwaardering van de eigen nationale en religieuze identiteit en de linkse organisaties hebben het nakijken.’ Zo bezien zijn politici als Tunahan Kuzu en Selcuk Öztürk symbolisch voor die verschuiving. Arslan knikt: ‘Ze hadden de tijdsgeest goed te pakken toen ze de PvdA verlieten om Denk op te richten.’

Gelet op het Nederlandse publieke debat, is het volgens Karaman niet zo vreemd dat conservatieve organisaties succesvoller zijn. ‘Het zijn vooral de conservatieve Turken die worden weggezet. In de media valt niemand over de linkse jongeren, niemand heeft het over ons.’ De linkse Turkse jongeren voelen zich niet aangesproken als opiniemakers zich weer eens beklagen over vermaledijde Turkse vlaggenzwaaiers en Erdogan-fans. ‘Maar alsnog’, zegt Karaman, ‘zien de mensen op straat het verschil niet en worden we als homogene groep gezien. Ik voel me niet aangesproken, maar uiteindelijk treft discriminatie ons allemaal.’

Relikwieën
Voor Balcik ligt de oplossing voor linkse organisaties in het verkleinen van de kloof tussen hen de conservatievere organisaties en samen te strijden tegen gedeelde problemen als discriminatie. Volgens hem hebben de linkse organisaties absoluut geen gebrek gehad aan identiteitspolitiek; het verhaal van de ‘gezamenlijke klassenstrijd’ en opkomen voor alle Turken is voor een groot deel vernis, zegt hij. ‘In de praktijk worden vooral de belangen van klassiek Turkse ‘linkse’ groepen – de alevieten, Koerden en Armeniërs – behartigd.’ Hij geeft het voorbeeld van een poëzieavond, waar gemoedelijk samen wordt gegeten en naar de traditionele saz (Turkse luit) wordt geluisterd. ‘Zelfs in die gedichten zitten venijnige regels waarin wordt afgegeven op de vijand – Turkse nationalistische en religieuze boemannen.’

‘Ik snap het wel’, zegt Balcik. ‘Als je in elkaar wordt geslagen omdat je Koerd bent, ga je je natuurlijk meer Koerdisch voelen en je afzetten tegen de anderen.’ Volgens hem wordt de situatie daardoor echter enkel verergerd. De soennitische arbeider wordt genegeerd, buitengesloten en kan vervolgens worden opgepikt door het ‘religieus-rechtse’ deel van de Turkse gemeenschap. De dialoog heeft geen kans gekregen en de verschillende groepen blijven afstandelijk, zegt Balcik. ‘De maatschappij verandert. Als jij niet mee verandert, verdwijn je.’

Principes
Mustafa Ayranci is het eens met Balciks suggestie dat dialoog belangrijk is, maar er is wat hem betreft een grens. ‘Je moet principes hebben. Als vanuit de moskee jongetjes wordt verboden om met Nederlandse vrienden naar het zwembad te gaan, ‘want dat zijn varkentjes op twee benen’, dat kan toch niet? Dat is ook racisme. Je kunt niet samen racisme aan de kant van de overheid bestrijden als je zelf ook aan racisme doet.’ Wat dat betreft is Ayranci heel beducht voor de islamitische Turkse bewegingen die nu actief zijn, van hun opstelling jegens autochtone Nederlanders tot aan de manier waarop ze de Turks-Nederlandse samenleving bejegenen. ‘En als ik daar wat van zeg, word ik meteen bestempeld tot landverrader!’ Voor Ayranci is het duidelijk: de dialoog is essentieel, maar niet ten koste van principes.

Het gevolg van deze principes is dat HTIB de koers blijft varen die ze altijd al heeft aangehouden. ‘Vergis je niet’, drukt Karaman op het hart, ‘voor veel mensen is HTIB nog steeds nodig en de enige plek waar zij zich thuis voelen.’ Maar als ze niet veranderen zal de organisatie niet aan belang winnen, erkent hij. ‘De groep voor wie zij relevant is wordt helaas steeds kleiner.’ Op den duur zal de organisatie ophouden te bestaan, maar Karaman kijkt naar de positieve kant. ‘Het is juist goed als de bestaansreden wegvalt, dat zou hopelijk betekenen dat we een nieuwe plek in de samenleving hebben gevonden. Wat dat betreft is het net als in de liefde: het einde is treurig, maar uiteindelijk is het beter zo.’

‘Moslimvrouwen zien dat er in het westerse feminisme geen plek is voor hun soort feminisme. Vrouwen delen niet alles en in sommige opzichten staan witte vrouwen tegenover andere vrouwen; die discussie is nu weer flink opgelaaid binnen feministische bewegingen.’

Marjo Buitelaar is antropoloog en hoogleraar Hedendaagse Islam aan de Rijksuniversiteit Groningen. Samen met Moha Ennaji, Fatima Sadiqi en Karen Vintges deed ze onderzoek naar het feminisme en activisme onder Marrokkaanse en Marrokaans-Nederlandse vrouwen, als onderdeel van een onderzoeksproject van wetenschappers uit Marokko en Nederland. Ze brachten er het boek Activisme, feminisme en islam over uit, dat onlangs verscheen. Het boek gaat over het feminisme in Marokko en Nederland, zowel in het verleden als in het heden en de vormen van alledaags feminisme onder Marokkaans-Nederlandse vrouwen. Het blijkt dat het Marokkaans feminisme uniek is: er is geen feminisme zoals het Marokkaanse feminisme.

Wat zijn de belangrijkste bevindingen van het boek?
‘We vonden het vooral belangrijk om te laten zien dat bij de emancipatie en positieverbetering van vrouwen rekening gehouden moet worden met globale ontwikkelingen, maar ook met specifieke, plaatselijke ontwikkelingen. Het interessante bij een onderzoek naar activisme en feminisme in Marokko en onder Marokkaans-Nederlandse vrouwen, is dat er naast parallelle ontwikkelingen ook transnationale ontwikkelingen zijn, juist ook omdat er veel contacten zijn tussen families in Marokko en in Nederland. Discussies die daar gevoerd worden, worden ook hier gevoerd. Andersom geldt dat ook. Discussies die hier gevoerd worden, hebben weer hun impact op discussies in Marokko.’

Heeft u daar een voorbeeld van?
‘Kijk naar de Rif-beweging, die nu heel sterk is en die voortborduurt op de 20 februari-beweging, waarin mensen van verschillende religieuze gezindten, mannen, vrouwen, politieke gezindten in 2011 als een soort Marokkaanse Lente zijn gaan pleiten voor meer democratie, meer vrouwenrechten, maar ook meer rechten voor Berbers. Dat was eigenlijk de eerste keer dat mannen en vrouwen zij aan zij voor een gedeelde zaak vochten, zonder dat het expliciet ging om vrouwenemancipatie. De emancipatie werd eigenlijk organisch ingevoerd en dat heeft zijn weerslag gehad op groepen van Marokkaanse afkomst in de Nederlandse samenleving, die ook zijn gaan pleiten voor de Berber-kwestie. Hier is het nog op een andere manier te zien. In Nederland eisen steeds meer Marokkaanse vrouwen bijvoorbeeld het recht op om bij het overlijden van een dierbare bij het volledige begrafenisritueel te mogen zijn. Ze eisen dat op, omdat ze zien dat het bij andere moslimgroepen ook gebeurt. Vroeger wilde men dat niet, omdat men bang was dat vrouwen hysterisch zouden gaan krijsen, maar dat zijn achterhaalde ideeën. Juist omdat veel Nederlandse Marokkanen in Marokko begraven worden, exporteren ze die discussie weer naar hun familie daar, zodat die discussie daar weer gevoerd wordt. Dat vonden we een mooie ontwikkeling.’

Dat zijn transnationale ontwikkelingen?
‘Zeker. Sommige ontwikkelingen zijn wereldwijd. Zo staan vrouwen in Marokko steeds meer op tegen seksisme, verkrachting en dergelijke en dat gebeurt ook grotendeels op sociale media. In Nederland zie je dat ook. Hier zie je dat vrouwen van Marokkaanse afkomst in opstand komen tegen het aan de schandpaal nagelen van vrouwen, wat nog steeds regelmatig gebeurt. Dat heeft weer te maken met de migratie, omdat vrouwen met een migratieachtergrond veel meer in de gaten gehouden worden dan mannen. Omdat de puurheid en de authenticiteit van de groep toch meer symbolische waarde heeft in het gedrag van mannen dan van vrouwen.’

Waarom is er nu zoveel aandacht voor?
‘Het speelt al langer, maar steeds meer vrouwen durven door te zetten. Als tweede en derde generatie nakomelingen van Marokkaanse migranten zijn ze hoger opgeleid, doen ze het economisch beter dan hun ouders en hebben ze een stevigere positie in de Nederlandse samenleving, maar ook in de Marokkaanse. Hun stem moet steeds serieuzer genomen worden, ze voelen zich zekerder om het te doen en ze krijgen meer respect, dus er wordt meer naar ze geluisterd. Je ziet ook in moskeeën een grote verandering, waarbij de oude garde – de gastarbeidersgeneratie – plaats aan het maken is voor de jongere generatie. Daar worden dit soort dingen op gereflecteerd en ook daar eisen vrouwen steeds meer hun plek in op.’

Hoe moeizaam gaat dat?
‘Dat is nog wel een enorme onderhandeling. Het is natuurlijk niet makkelijk om in te schikken als je een gevestigde positie hebt, maar ook altijd geleerd hebt dat het zit zoals het in de Koran staat en dat het je wereldbeeld is. Dat verandert niet zomaar, dat is een lange discussie.’

Hoe reageren mannen erop?
‘Ik denk dat veel mannen wel blij zijn met de samenwerking met vrouwen. Iets wat je wel ziet onder Nederlandse Marokkanen en Marokkanen in Marokko, en nu praat ik uit eigen ervaring, is dat hoe meer opleiding ze hebben, hoe meer ze gewend zijn om ook op het werk samen te werken met vrouwen. Dat wereldbeeld is wel aan het veranderen. Maar seksistisch denken heb je er niet zomaar uit, dat zie je ook in Nederland. Daar lopen ook niet-Marokkaanse Nederlandse vrouwen tegenaan.’

Kun je moslim én feminist zijn?
‘Ja, dat is zeker mogelijk. In Marokko zijn veel verschillende feministische bewegingen. Veel daarvan zijn erg seculier, denk aan Fatima Mernissi. Zij heeft een ontwikkeling doorgemaakt van strikt seculier naar ruimte voor religie. In het begin betoogde ze dat de islam zo patriarchaal was dat er weinig van te verwachten viel. Veel van de positie van vrouwen heeft te maken met de patriarchale islam, dus in plaats van te zoeken binnen de islam, beriep men zich op universele mensenrechten om de positie van de vrouw te verbeteren. Mernissi en anderen zijn later de gezaghebbende bronnen gaan herlezen om tot vrouwvriendelijker interpretaties te komen. We lichten die ontwikkeling breed uit in het boek. De vraag is of het de islam is die vrouwen onderdrukt of een eeuwenoude interpretatie van de teksten. Vrouwen gaan dan naar de religieuze teksten zelf kijken en komen er zo achter dat de teksten ook op andere manieren te interpreteren zijn. Er is ook een feministische islam, die ontwikkeld is aan de hand van de religieuze teksten. Die zeggen juist dat de bevrijding van de vrouw schuilt in de islam.’

Daar zal niet iedereen het mee eens zijn.
‘Klopt. Feministen – seculier dan wel religieus – krijgen kritiek van zowel mannen als vrouwen. Dat komt in Nederland vooral omdat vrouwen te maken hebben met veel vooroordelen over hun positie als islamitische vrouw. Alsof je als vrouw niet geëmancipeerd kunt worden zolang je moslim bent. Dus ze voelen zich, ook bij internationale feministische bewegingen, weer onderdrukt als moslimvrouw. Ze zoeken dan in een islamitisch feminisme naar een manier om te werken aan een grotere emancipatie en de bevrijding van de vrouw. Maar vrouwen zien veel mogelijkheden en lezen veel religieuze teksten opnieuw, maar dan met een vrouwvriendelijke bril en dan kom je op heel andere uitkomsten. Dus het moslimfeminisme bestaat wel degelijk en islam en het feminisme kunnen heel goed samengaan. Vrouwen kunnen dat.’

Voelen moderne Marokkaanse vrouwen zich wat comfortabeler om het erover te hebben?
‘Jazeker. Maar dé vrouw bestaat natuurlijk niet, dat komt ook in het boek naar voren. Eén van de problemen van het Marokkaanse staatsfeminisme – het beleid dat de staat heeft opgezet voor de emancipatie van vrouwen – is dat het uitgaat van de universele categorie van de vrouw. Terwijl het veel uitmaakt uit welke klasse je komt en je leefomgeving. Het zijn vooral de vrouwen in de stad, die zien dat vrouwen wereldwijd steeds mondiger worden in het aanvechten van seksisme, op wat voor terrein dan ook. Je ziet juist ook dat op sociale media veel discussie is en dat er veel taboes doorbroken worden. Zo is er een meer algemene oproep dat het nu maar eens afgelopen moet zijn met seksueel geweld tegen vrouwen, in plaats van dat van een vrouw die verkracht is gezegd wordt dat ze het wel uitgelokt zal hebben. Sociale media spelen dus een belangrijke rol in het feit dat vrouwen zich sterker voelen en het niet langer pikken.’

Hoe uit het feminisme zich bij de Nederlandse Marokkaanse vrouwen?
‘Marokkaans-Nederlandse vrouwen hebben te maken met twee fronten. Ze moeten aan allebei de kanten strijden om een plek op te eisen en erkenning te krijgen. Aan de ene kant – juist omdat ze een migratieachtergrond hebben – zitten ze in een situatie waarbij vrouwen meer gecontroleerd worden dan mannen en het voor mannen eerder toegestaan is om buiten de groep te trouwen, terwijl vrouwen binnen de groep moeten blijven. Ze hebben dus meer last van de beperkingen van de migratieachtergrond. Lager opgeleide ouders zijn dan bijvoorbeeld bang dat een vrouw hen ontgroeit. Migratie is erg gericht op sociale mobiliteit en ze worden ook allemaal gestimuleerd om te studeren en een goed beroep te krijgen. Maar op het moment dat dit ook lukt, dat die integratie in de Nederlandse samenleving goed gaat, dan zie je dat ouders bang worden dat hun kinderen vervreemden van thuis en de islam verliezen. Pas als ze dan een gevestigde positie hebben, is het weer een beetje goed.’

En aan de andere kant?
‘Daartegenover staan weer al die Nederlanders die maar blijven denken dat je niet kunt emanciperen als je moslim bent. Dat zijn negatieve en patriarchale denkbeelden, want er wordt gedacht dat de islam een agressieve religie is waarbij veel dingen niet getolereerd worden die Nederlanders liberaal vinden. Dus vrouwen die willen emanciperen, maar hun moslim-zijn niet willen opgeven en als moslim erkend willen worden, lopen ook op tegen Nederlandse vooroordelen over de islam. Dus dan moeten ze daar weer laten zien dat ze geëmancipeerd kunnen zijn, zonder hun moslimschap op te hoeven geven. Er is een ontzettende fixatie in Nederland op de hoofddoek of een boerka en dat soort uiterlijkheden worden gezien als symbool van de onderdrukking van vrouwen in de islam. Als je als vrouw dus zelf kiest voor een islamitische manier van kleden, bijvoorbeeld omdat het een prettige manier is om je bewust te zijn van je lijntje met God, dan is dat voor veel Nederlanders niet goed en daar lopen die vrouwen ook weer tegenaan. Ze hebben het dus aan twee kanten moeilijk.’

Mannen hebben het makkelijker?
‘Ja en dat heeft te maken met de dominante interpretatie die vaak voordeliger uitpakt voor mannen. Het waren heel lang mannelijke geleerden die de islam mochten vertellen en uitleggen aan anderen. Als dat vanuit de patriarchale cultuur gebeurt, dan is het heel moeilijk om daar als vrouw wat tegenover te zetten. Het interessante is dat dit nu wel gebeurt.’

In het westen bestaat vooral het idee dat vrouwen pas feministisch kunnen zijn door de religie aan de kant te schuiven.
‘Precies. Sowieso omdat het hele discours hier vaak heel seculier is, waarbij religie gezien wordt als het geloven in sprookjes, waarbij niet rationeel nagedacht kan worden en al helemaal bij de islam, die gezien wordt als vrouwonvriendelijk en star. Daar moet je als Marokkaans-Nederlandse vrouw tegen vechten als de islam waardevol voor je is.’

Wat zeggen westerse feministen hiervan? Zij geloven niet dat religie samengaat met feminisme.
‘Gelukkig heeft het westerse feminisme ook geen monopolie meer. Bij de geschiedenis van het westerse feminisme zie je in de jaren zestig en zeventig dat het werd gezien als de opstand tegen de universele onderdrukking van vrouwen. In de jaren zeventig en tachtig begonnen zwarte vrouwen daartegen te ageren, omdat ze die feministische kijk op vrouwen heel westers en wit vonden. Ze zeiden toen dat witte feministen niet door hadden hoezeer zij zelf zwarte vrouwen onderdrukten. Die discussie herhaalt zich nu. Moslimvrouwen zien dat er in het westerse feminisme geen plek is voor hun soort feminisme. Vrouwen delen niet alles en in sommige opzichten staan witte vrouwen tegenover andere vrouwen; die discussie is nu weer flink opgelaaid binnen feministische bewegingen. Wat islam betreft zie je het ook. Daar zijn ook feministen die een meer universele manier van denken hebben en de hoofddoek zien als een symbool van onderdrukking, waarbij ze vinden dat, ook al denken vrouwen dat ze die hoofddoek vrijwillig op hebben, het een vals bewustzijn is en ze die doek beter af kunnen doen.’

Gebeurt dat vaak?
‘Vind ik wel. Femke Halsema, burgemeester van Amsterdam en iemand die ik heel hoog heb zitten, vindt dat ook. Gelukkig heeft ze nu gezegd dat het boerkaverbod niet te handhaven is, maar ze heeft wel gezegd dat die uitspraak over niet handhaven uit z’n verband gerukt is, want dat het gekoppeld was aan de uitspraak dat ze wel liever zou zien dat vrouwen het niet nodig vinden om een hoofddoek te dragen. Daarmee is ze dus het voorbeeld van een witte feministe die andere vrouwen wil zeggen wanneer en hoe je een volwaardige vrouw bent. Waar haalt ze dat recht vandaan? Dus ook onder westerse feministen zie je dat moslimvrouwen zeker niet bij iedereen op begrip kunnen rekenen.’

Zou er wat meer onderling begrip moeten komen?
‘Ja. Volgens mij is één van de belangrijkste dingen die je als feminist zou moeten willen dat je open en respectvol naar elkaars wensen en belangen luistert en bij jezelf kijkt in welke machtsrelatie je zit. Dat je ziet dat het mogelijk is om samen te strijden, maar dat je je ook realiseert dat je in bepaalde opzichten tot groepen behoort die geen gelijke machtsposities bekleden.’

Dat komt ook een beetje uit het boek naar voren.
‘Dat willen we ook laten zien. De positie van vrouwen is niet alleen vanuit het vrouw-zijn te definiëren, want je moet altijd kijken naar de andere aspecten, zoals achtergrond, ras, klasse en in Marokko bijvoorbeeld stad versus platteland. Het isoleren van het vrouw-zijn alleen werkt niet en je moet de positie altijd zien in de context van andere factoren. Bij iedere vorm van emancipatie moet je kijken door welke identiteit en machtsverhoudingen iemand wordt vormgegeven.’

Is er een verschil tussen de emancipatie van Marokkaanse vrouwen in Nederland en Marokko?
‘Ja, dat zie ik wel. In migratie gebeurt er al veel, waardoor migrantengezinnen terughoudender zijn en meer houvast en veiligheid zoeken in de thuissituatie. Dat maakt behoudend, maar in Marokko gaan de ontwikkelingen wat sneller. De ouders van hier opgegroeide vrouwen zoeken bij terugkeer in Marokko echter vooral naar het vertrouwde en hebben minder oog voor vernieuwing. Iets wat erg specifiek is voor de emancipatie van moslimvrouwen in Nederland, is die sterke behoudendheid van een migratiegemeenschap. En ze leven hier in een klimaat waar negatief gedacht wordt over de islam. Dat maakt de emancipatie in Nederland lastig. In Marokko zijn er weer andere belemmerende factoren, zoals minder toegang tot onderwijs en werk, waardoor vrouwen vaker in een afhankelijkheidspositie zitten.’

Naast feminisme heeft u het in het boek ook over activisme.
‘Dat komt omdat veel vrouwen die opkomen voor de rechten van vrouwen zelf het woord feminisme niet willen gebruiken. Dat heeft te maken met alle connotaties dat het iets westers is en dat het tegen mannen zou zijn, wat helemaal niet zo hoeft te zijn. Dus als vrouwen de term niet gebruiken, is het ongelukkig om ze wel feminist te noemen. Daarnaast zitten er ook emanciperende elementen in activisme die niet persé of niet alleen gericht zijn op de positieverbetering van vrouwen, zoals de eerder genoemde Rif-beweging.’

Heeft het boek bepaalde stereotypen bevestigd of juist ontkracht?
‘Het stereotype dat er nog veel patriarchale denkpatronen zijn en dat het veel tijd en energie zal kosten om die te doorbreken – dat beeld is helaas bevestigd. Vrouwen maken deel uit van een cultuur waar bepaalde denkbeelden heersen, maar het zijn echt niet alleen mannen die heel patriarchaal denken. Ook vrouwen doen dat. Gelijkheid tussen mannen en vrouwen is iets anders dan gelijkwaardigheid. En er zijn mensen die denken dat mannen en vrouwen wel gelijkwaardig aan elkaar zijn, maar dat ze niet dezelfde rechten moeten hebben, omdat vrouwen van nature nou eenmaal beter kunnen zorgen, om maar wat te noemen. Maar dat wil niet zeggen dat die vrouwen niet op een hoog voetstuk staan. Het beeld dat wordt ontkracht is dat vrouwen niet zouden opkomen voor positieverbetering en het beeld dat zulks juist niet mogelijk zou zijn door zich te beroepen op de islam.’

De Kanttekening sprak initiatiefnemers van Het Brede Netwerk, dat sinds twee jaar diverse mensen koppelt aan diverse media. ‘Als krant of omroep moet je weten wat er in de samenleving speelt, ook in gemeenschappen die niet in je persoonlijk netwerk zitten.’

Diversiteit in de media. Sinds het rumoerige vertrek van Trouw-columniste Seada Nourhussen is het weer een hot topic in de krantenkolommen en op internet. Zijn de redacties van onze media te wit? In plaats van het gebruikelijke rondje langs de redacties, belde de Kanttekening met Het Brede Netwerk, een initiatief dat sinds twee jaar concreet actie onderneemt om mensen met een diverse achtergrond op een laagdrempelige manier kennis te laten maken met journalistieke redacties.

Geesje van Haren, projectcoördinator van Het Brede Netwerk, zit midden in de vierde ronde van het project dat ooit begon met veertig journalisten die bottom-up wilden werken aan meer diversiteit in de media. ‘Veel journalisten komen aan het werk doordat ze in een bepaald persoonlijk en sociaal netwerk zitten. En wat deze mensen opviel als ze om zich heen keken op de werkvloer was dat ze vaak de enige journalisten waren met een diverse achtergrond. Samen met andere journalisten – lang niet altijd ‘allochtoon’ – die hier ook wat aan wilden doen, zijn er toen praktische oplossingen bedacht.’

In de afgelopen jaren heeft Het Brede Netwerk een reeks aan trainingen gegeven aan redacties en bijvoorbeeld aan de NVJ (Nederlandse Vereniging van Journalisten). Trainingen met als doel: meer bewustzijn over de vanzelfsprekendheid van diversiteit in de media of juist over het opvallende gebrek aan deze diversiteit. Wat waren nu praktische handvatten voor redacties die hun aanwas meer wilden laten aansluiten op de diversiteit van onze samenleving? Hoe konden redacties hun eigen netwerken breder en diverser maken?

Van Haren: ‘Wat wij ook wilden doen was het scouten van divers journalistiek talent. Vanuit die ambitie zijn wij van begin af aan journalistieke masterclasses gaan verzorgen voor jongeren – en ouderen! – met verschillende achtergronden; wit, zwart, alles ertussenin, Randstad, maar ook uit de provincie. We gaan iedere ronde op bezoek bij verschillende redacties om de fijne kneepjes van het vak te leren, maar ook om gewoon eens kennis te maken met mensen. De redacties zelf leren zo in één klap een hele stoet mensen kennen die de ambitie hebben om de journalistiek in te gaan, maar die misschien niet de meest gebruikelijke aanvliegroute hebben.’

Netwerk
Maral Noshad Sharifi is redacteur bij NRC Handelsblad en één van de aanjagers van Het Brede Netwerk. Eerder deze maand gaf ze samen met Thomas Rueb – één van de chefs van de binnenlandredactie en stagebegeleider van NRC (tevens schrijver van Laura H., het kalifaatmeisje uit Zoetermeer) – een workshop aan het jaarlijkse groepje ambitieuze aanstormende journalisten dat zich bij Het Brede Netwerk had aangemeld. Zelf kwam Sharifi bij NRC terecht via een gesprek met een alumnus van haar journalistieke master in New York. ‘Ik heb politicologie gestudeerd in Leiden en ben daarna voor twee jaar naar Amerika vertrokken voor een master journalistiek op de prestigieuze Columbia School of Journalism. Daarna heb ik nog stage gelopen bij Erik Mouthaan (is vanuit New York Verenigde Staten-correspondent voor RTL Nieuws, red.).’ Met haar meer dan degelijke journalistieke achtergrond raakte Sharifi na een paar mislukte reacties op vacatures bij de  NOS en de Correspondent, uiteindelijk in contact met de redactie van NRC Next. ‘Het was 2012, gratis nieuws online en sociale media waren booming en de traditionele journalistiek moest zichzelf op allerlei manieren opnieuw uitvinden. Niet de gemakkelijkste tijd om aan de bak te komen in de journalistiek, maar ik had mijn papieren en ervaring wel mee.’ Mijn opleiding in New York verwees mij op een dag door naar Mark Chavannes, destijds columnist bij NRC en net zoals ik oud-student van de Columbia School of Journalism. Na een kop koffie stuurde hij mijn cv naar de adjunct van NRC Next. En de rest is geschiedenis.’

Zeker omdat je allochtoon bent?
Het is in haar begindagen bij NRC dat Sharifi dingen beginnen op te vallen. ‘Wanneer ik tegen mensen zei dat ik voor NRC Next werkte, hoorde ik vaak ‘zeker omdat je allochtoon bent’. Raar vond ik dat, zeker omdat ik juist een van de weinige journalisten op de NRC-redactie was met een migratie-achtergrond. Ik heb daar toen een stukje over geschreven. En zo kwam ik in een radio-uitzending terecht om te praten over diversiteit in de journalistiek, samen met Mark Deuze, hoogleraar Mediastudies aan de UvA.’ Deuze en Sharifi bespraken het probleem en concludeerden dat er via de gebruikelijke kanalen – de traditionele journalistieke opleidingen en de sociale netwerken – gewoon te weinig instroom was van mensen met een diverse achtergrond. Sharifi en Deuze besloten er wat aan te doen. Samen met een paar andere journalisten begonnen ze Het Brede Netwerk. ‘We kwamen eerst bijeen met een groep van zo’n vijfentwintig à dertig mensen uit allemaal verschillende hoeken. Wit, zwart, oud, jong, uit de bladen- en krantenwereld, televisie, radio. Gewoon om er over te praten. De urgentie werd gevoeld – en het leeft op journalistieke redacties, meer dan soms wordt gedacht. Hoe zorg je dat mensen met een diverse achtergrond journalisten ontmoeten die eventueel een ‘Mark Chavannes’ kunnen zijn als de tijd rijp is? Hoe maak je de afstand tot de mediawereld kleiner?’

Samen met Yasmina Aboutaleb (NRC, VN, FunX), Mustafa Marghadi (correspondent in Italië voor de NOS), Janice Deul (platform Diversity Rules), Zoë Papaikonomou (onderzoeksjournalist, mediadocent en schrijver van het boek Heb jij een boze moslim voor mij?), Sharid Alles (netmanager bij NPO 3FM) en Hugo Logtenberg (NRC en Buitenhof) gingen ze op zoek naar antwoorden en praktische oplossingen.

Masterclasses, netwerken, bij de les blijven
Inmiddels is Het Brede Netwerk een stevig platform geworden dat nu ook hogescholen voor journalistiek traint en jaarlijks langsgaat bij verschillende media met iedereen die ook maar de ambitie heeft om iets te doen met journalistiek, maar niet weet hoe of zelf geen mensen kent bij een redactie. Ook dit jaar heeft Van Haren de nodige aanmeldingen gekregen voor de masterclasses die deze maand plaatsvinden bij verschillende kranten en omroepen. ‘De aanloop is zoals gebruikelijk heel divers: mensen uit Deventer en Nijmegen die niet direct hun netwerk in de Randstad hebben, waar de grote redacties zitten; vluchtelingen die net uit Syrië zijn gekomen, maar ook tweede of derde generatie Marokkaanse Nederlanders die een inhoudelijke studie hebben gedaan, zoals psychologie en economie. Er doet ook iemand mee die in een feministische sekswinkel werkt. Veel redacties willen maar al te graag meedoen – Vice, Trouw, NRC, de NOS, RTL, de Groene Amsterdammer, FunX, de Volkskrant. Aan het eind van de masterclasses wordt er een leuk event georganiseerd waar vijf hoofdredacteuren naartoe komen. Dé kans om kennis te maken!’

De noodzaak van diversiteit op journalistieke redacties wordt volgens Sharifi nog meer en nog breder gevoeld dan in 2012 al het geval was. ‘Ik heb de redactie van NRC zelf altijd ervaren als een warm bad. Mijn collega’s zijn mijn vrienden. Mijn aandacht voor diversiteit kwam in die zin ook niet voort uit een persoonlijk gemis aan mede-allochtonen op de werkvloer. Maar het is voor media gewoon een kwestie van bij de les blijven. Als krant of omroep moet je weten wat er in de samenleving speelt, ook in gemeenschappen die niet in je persoonlijk netwerk zitten. Neem zo iemand als Quincy Gario, die was echt al een tijd bezig met de Pieten-discussie. Bij NRC hadden we hem nog niet geïnterviewd, omdat we weinig tot geen connectie hadden met zijn gemeenschap.  Op die manier mis je als krant gewoon wat er speelt in Nederland. Wij hebben ook best veel mensen rondlopen op de redactie die niet uit de Randstad komen. Je wilt weten dat er in Groningen iets aan de hand is met gaswinning, het liefst voordat het op de NOS te zien is.’

Maak je droom waar
Sharifi heeft de afgelopen jaren best wel iets zien veranderen. ‘Er is veel meer sensitiviteit rondom diversiteit. Dingen die je vroeger hoorde als je een migratieachtergrond hebt, zoals ‘waar kom je eigenlijk vandaan?’, hoor ik op feestjes niet meer. Ik heb het idee dat er onder jonge witte Nederlanders meer gewenning is met de diversiteit in onze samenleving. Dat gevoel krijg ik ook van jonge mensen op mijn redactie. Maar het zal overal wel anders zijn. Als medium moet je ook een beetje voor jezelf uitvogelen wat de beste manier is om je voelhoorns uit te steken. Als je bij NRC aan de slag wilt, is het wel belangrijk om een goede mentor te hebben, omdat de kwaliteitsnormen hier erg hoog liggen. Maar ondanks dat we een serieuze krant zijn, bieden we jonge mensen graag de kans om hun droom hier waar te maken.’

Heeft ze nog een tip voor aankomende talenten? ‘Je moet niet denken dat het onmogelijk is om hier te werken. Het kan, als je een nieuwsgierige houding hebt en zelf initiatief neemt. Vorig jaar was er iemand op de bijeenkomst van Het Brede Netwerk die tijdens het voorstelrondje direct zei dat het haar droom was om voor NRC te werken. Ze stelde ook veel goede vragen. Dat is zó belangrijk. Je moet vragen stellen, juist over dingen die je zelf al denkt te weten – dat is eigenlijk de ideale houding voor een journalist. Nu komt ze naar onze redactievergaderingen en deze week stond ze twee keer in de krant, vaker dan ik, haha. Haar verhaal – en zo zijn er meer – is precies wat mij ooit voor ogen stond toen we begonnen met Het Brede Netwerk. We zijn een klein land, met een klein taalgebied. Waarom zou het onmogelijk zijn om je journalistieke droom uit te laten komen?’