Zijn Polen xenofobischer dan andere Europeanen? Poolse Nederlander Marcin Kruszynski gelooft daar niks van. ‘Moslims en Joden leven al zo’n zevenhonderd jaar in Polen.’

De jaarlijkse Poolse onafhankelijkheidsmars in Warschau vorig jaar november wekte internationale opschudding vanwege de racistische, anti-islamitische, neo-nazistische en extreem-rechtse spandoeken die werden meegedragen. Het is niet de eerste keer dat zulke berichten de internationale pers halen. Hoe tolerant is de Poolse samenleving voor minderheden? De Kanttekening vroeg het aan Poolse Nederlanders Marcin Kruszynski, Marcin Sieron en Barbara Junkiewicz.

Kruszynski vluchtte dertig jaar geleden uit Polen. Zijn vader werd vervolgd omdat hij één van de oprichters was van Solidarnosc, een half-verboden Poolse vakbeweging die zich verzette tegen het communisme.

In Nederland viel het Kruszynski op dat de multi-culturele samenleving heel anders was dan de mono-etnische cultuur in Polen. ‘Ik vond het leuk en grappig. Ik weet nog dat ik voor het eerst iemand met een donkere huid zag, ik had tot dan toe zulke mensen alleen op televisie gezien.’

De mars deed veel stof opwaaien onder meer omdat de Poolse minister van Binnenlandse Zaken Mariusz Blaszczak zei dat de mars een ‘mooi gezicht’ had. Daardoor werd de suggestie gewekt dat de Poolse regering geen bezwaar had tegen de racistische leuzen. Kruszynski spreekt dat tegen. ‘De Poolse regering heeft zulke zaken helemaal niet verdedigd. Integendeel. De minister heeft de politie opdracht gegeven de spullen die de deelnemers aan die mars meedroegen, te analyseren. Bekeken wordt of artikel 256 van het Wetboek van Strafrecht is overtreden, dat onder meer zegt dat het bevorderen van fascisme wordt bestraft.’

Volgens Kruszynski is het een misvatting dat de Poolse samenleving erg xenofobisch is. ‘Moslims en Joden leven al zo’n zevenhonderd jaar in Polen’, zegt hij. ‘Poolse moslims, Tartaren en Tsjerkessen worden immer, ook in de media, geprezen als goede patriotten. En in mijn omgeving wordt ook altijd met respect over Joden gepraat. In de oorlog hebben mijn grootouders Joden een schuilplaats geboden op hun erf en daarmee van de Holocaust gered.’ Hij stelt dat maar heel weinig Polen tegen mensen van buitenaf zijn. ‘En dat zijn vooral mensen die frustraties hebben door de armoede die ze ten deel is gevallen na de val van de Sovjet-Unie.’ Ook recente gebeurtenissen in Europa spelen volgens hem een rol, zoals terroristische aanslagen. ‘Door de aanslagen in West-Europa wensen zij geen radicale moslims in het land te ontvangen.’

Kruszynski wijst op een artikel op de website polska.pl dat gaat over Jonny Daniels, de oprichter van een organisatie dat ervoor zorgt dat de slachtoffers van de Holocaust niet vergeten worden. ‘Daniels vindt Polen het meest veilige land in Europa voor Joden. Zeggen dat de Polen tegen Joden, moslims, vreemdelingen en homo’s zijn, dat is allemaal anti-Poolse propaganda. Alle mensen zijn gelijk. Wat hun geloof, ras, nationaliteit of geaardheid ook is. De enige scheidingslijn die gemaakt dient te worden is die tussen goede en slechte mensen’.

De in Gouda woonachtige Junkiewicz is tien jaar in Nederland. Ze kwam hier destijds omdat ze ander werk zocht. Volgens haar is Nederland helemaal niet zo multi-cultureel. ‘Er zijn alleen veel nationaliteiten, maar die gaan allen afzonderlijk met elkaar om. Zo zijn ook de godsdienstbeoefenaars apart van elkaar. De meeste mensen uit niet-westerse landen en moslims willen niet integreren. Dat stoort me niet, zolang ze mij maar niet hun overtuigingen proberen op te leggen. Ik ben van mening dat de Nederlandse regering verkeerde prioriteiten stelt. De politici moeten het belang van de autochtone Nederlanders boven de politieke correctheid stellen.’

Junkiewicz zegt dat de artikelen over de mars op de Onafhankelijkheidsdag niet kloppen. ‘Het was de viering van een nationale feestdag. Er waren wel incidenten, maar de linkse media hebben het op een manier beschreven zodat het leek alsof alle Polen er dergelijke ideeën op na houden.’ Ook dat de Poolse regering een xenofobe demonstratie verdedigd heeft is volgens haar onzin. ‘Er werd de Poolse regering gevraagd om commentaar te geven op de leugens van die journalisten. Ik steun de acties van de regering volledig.’

Het zit Junkiewicz dwars dat er elementen bestaan die mensen verbieden trots te zijn op hun land. ‘Linkse politici in de Europese Unie verbieden dat gevoel’, vindt ze. ’Mensen zoals zij en de linkse pers maken van mensen die trots op hun natie zijn, nationalisten of fascisten.’ Ze gaat verder: ‘Polen houden van hun land en zijn bereid hun leven ervoor te geven. We houden van onze cultuur en tradities. In ons land heerst geen extreem-rechts, maar vaderlandsliefde. Patriotisme is niet iets om je voor te schamen. Trots zijn op je eigen land betekent niet dat je andere landen haat. Persoonlijk ken ik geen Polen die xenofobisch zijn. Ik heb zelf geen vrienden onder moslims, Joden en personen van buiten Europa, maar een familielid is leraar en de islamitische leerlingen in zijn klas worden op geen enkele wijze gediscrimineerd, niet door leeftijdsgenoten en niet door volwassenen.’ En de bewering dat de Polen sterke gevoelens van haat hebben tegen mensen die gay zijn, is onzin. Wij zijn geen homofoben. Mij maakt het niet uit of mensen van hetzelfde geslacht getrouwd zijn of samenwonen.’ Er is echter één aspect van homofilie waar ze niet mee akkoord gaat. ‘Ik vind niet dat dergelijke paren kinderen zouden moeten kunnen adopteren.’

Sieron woont twaalf jaar in Nederland. Op zoek naar werk kwam hij terecht in Brabant. Ook hij stoorde zich aan de berichten over de mars. ‘Het is een aperte leugen, alsof de regering zo’n mars zou goedkeuren. De regering die wij nou hebben in Polen, houdt zich niet met dergelijke zaken bezig. Moslims zijn onlosmakelijk verbonden met Polen. Moslims wonen al sinds het ontstaan van Polen in het land. Beroemd zijn bijvoorbeeld de Tsjetsjenen. Tsjetsjenen zijn eervolle moslims die ons hielpen tegen het imperialisme van Rusland.’ En dat er in Polen veel anti-semitisme is, bestrijdt hij. ‘Veel Joden zijn naar Polen gevlucht, omdat ze in de rest van Europa werden vervolgd. Veel Polen die de Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog hebben geholpen, zijn ook vermoord.’ Sieron beweert dat vrijwel niemand in Polen tegen ‘gewone mensen van buiten’ is. ‘We zijn enkel tegen terroristen uit het Midden-Oosten en communisten uit Rusland.‘ Hij ziet in Polen veel mensen van niet-westerse komaf. ‘Maar niet zo veel als in Nederland.’

Polen en xenofobie
Eeuwenlang is Polen qua culturen het meest diverse land in Europa geweest. Nu is het één van de meest homogene landen van Europa.

Joodse pioniers vestigden zich in Polen in de Middeleeuwen. Eeuwenlang werden ze ongemoeid gelaten, tot er in achttiende eeuw groeiende religieuze twisten ontstonden. Volgens de Poolse volkstelling zijn er ruim zevenduizend Joden in Polen. Joodse verenigingen spreken echter van tussen de twintigduizend en tweehonderdduizend Joden. Het aantal moslims wordt door het GUS, het Poolse Centraal Bureau voor de Statistiek, geschat op ruim vijfduizend.

Volgens de Poolse anti-racisme-organisatie Nigdy Wiecej (nooit meer) is er sinds 2015 een sterke toename van agressie en geweld tegen moslims. Voor die tijd waren er nauwelijks meldingen. Nigdy Wiecej wijt dat aan de manipulatie in de media waar het de vluchtelingen betreft. De organisatie registreerde in 2015 dat vierenveertig procent een kille houding richting moslims had. In datzelfde jaar stond tweeëndertig procent onvriendelijk tegenover Joden. In 2017 zei meer dan vijfendertig procent de islam een bedreiging voor Polen te vinden.

De achternaam van Barbara Junkiewicz is gefingeerd vanwege privacyredenen.

‘Je kunt Nederlander zijn én bijvoorbeeld katholiek, protestant of moslim, dat hoeft elkaar absoluut niet te bijten.’

Religiewetenschapper Nico Landman is expert op het gebied van de institutionalisering van de islam in West-Europa, in het bijzonder de Turkse islam. De Kanttekening sprak Landman onder meer over het Turkse Presidium voor Religieuze Zaken (Diyanet) en andere Turkse organisaties en bewegingen in Nederland, het opleiden van imams binnen het Nederlandse onderwijssysteem, de integratie van Nederlandse moslims en het alevitisme.

‘Onder de Turkstalige gemeenschappen is een groei van salafistische tendensen waarneembaar, ook al wordt dat niet altijd als salafisme benoemd. Deze groei lijkt zich te manifesteren in het ontstaan van nieuwe Turkse organisaties, het aantal websites met een salafistische oriëntatie en het aantal volgers van deze websites. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat dit een uitvloeisel is van de meer islamistische koers die de Diyanet-moskeeën varen’, waarschuwt de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) in haar recentste Dreigingsbeeld terrorisme Nederland. Wat vindt u daarvan?
‘Diyanet en andere Turks-islamitische organisaties en bewegingen in Nederland hebben de afgelopen decennia juist tegengewicht geboden tegen salafi en salafiachtige tendensen. Dat dat soort tendensen nu toch de kop opsteken binnen de Turkse gemeenschap, kan ik zelf niet bevestigen, simpelweg omdat ik er geen onderzoek naar heb gedaan. Maar zo’n waarschuwing van een organisatie zoals de NCTV moet je serieus nemen.’

Speelt de huidige koers van Diyanet salafisten in de kaart?
‘Diyanets theologie staat dichtbij een soort mainstream islam waarin de islamitische bronnen – de Koran, soenna en hadith – worden uitgelegd met inachtneming van de historische context. Dat staat nogal diametraal op wat de salafisten willen, die de historische context compleet negeren en beweren dat de islamitische bronnen absoluut gelden voor alle plaatsen en tijden.’

Hoe is Diyanet de afgelopen jaren veranderd?
‘Er zijn elementen van zowel continuïteit als verandering. Een element van continuïteit is dat de formele taak van Diyanet al sinds haar oprichting in 1924 vrijwel dezelfde is gebleven. Het was en is een controle-instrument van de Turkse staat om de islam te reguleren en kanaliseren. Onder Atatürk (1881-1938, red.) kwam een behoorlijk sterke secularisatiebeweging op gang, de islam werd grotendeels verdrongen naar het privédomein. Op het gebied van onder meer politiek en economie werd gebroken met de regels van het islamitisch recht. Onder kemalistisch bewind waren de grenzen heel duidelijk afgebakend voor Diyanet: politiek en religie moesten gescheiden blijven en Diyanet was een instrument van de seculiere staat om ervoor te zorgen dat de islam een privézaak bleef. Een belangrijk element van verandering is dat de laatste jaren onder het bewind van Erdogans partij, de AKP (regeert sinds 2002, red.), Diyanet meer gepolitiseerd is. Vóór het AKP-tijdperk brandde Diyanet zich niet aan uitspraken over politieke issues. Ze beperkte zich tot uitleg van religieuze rituelen en geloofsovertuigingen. Vandaag is dat anders. Erdogan ziet de islam als een belangrijke sociale kracht. Hij verwacht en krijgt in dat beleid de steun van Diyanet. In politiek opzicht wordt Diyanet veel sterker dan voorheen aangestuurd door de regering, vooral sinds de couppoging van vorig jaar. Diyanet neemt steeds vaker en nadrukkelijker politieke standpunten van de regering volledig over en herhaalt ze. Het duidelijkste voorbeeld daarvan is de reactie van Diyanet op de couppoging en vooral het beschuldigen en demoniseren van de Hizmet-beweging. Diyanet heeft de retoriek en het taalgebruik van Erdogan over de beweging volledig overgenomen, waarbij consequent denigrerende termen worden gebruikt om de beweging te omschrijven en de beweging wordt afgeschilderd als een terroristische organisatie. Diyanet loopt hier heel sterk aan de leiband van de politieke koers van de regering.’

Atatürk bestreed de politieke islam. Daarom wordt hij door sommigen afgeschilderd als een democraat. Veel islamisten daarentegen beschouwen hem als een autocraat en zelfs een vijand van de islam. Was Atatürk een democraat?
‘Atatürk heeft zijn secularisme, binnen niet alleen de staat, maar het publieke domein van de samenleving als geheel, doorgevoerd met ondemocratische middelen. Hij heeft zijn standpunten doorgezet door gebruik te maken van de macht van onder meer het leger en de politie. Oppositie tegen zijn plannen uit islamitische hoek heeft hij met geweld de kop ingedrukt. Mensen die zeggen dat hij zich heeft gekeerd tegen de invloed van de islam, hebben gelijk, dat heeft hij inderdaad gedaan. Hij heeft heel bewust de maatschappelijke invloed van de islam, de islam als een kracht die de wetgeving bepaalt, keihard aangepakt, met veel succes. Hij heeft zijn secularisme gepromoot als iets dat niet tegen de islam als religie was gericht, maar tegen het misbruik van de islam voor politieke doeleinden. Maar hij heeft wel alle ruimte gelaten om de islam te beleven in de privésfeer.’

Hizmet, Süleymancilar en andere Turkse organisaties en bewegingen hebben sektarische kenmerken. Sommigen spreken niet alleen van sektarische kenmerken, maar sektes, period. Wat vindt u?
‘Ik gebruik de term sekte niet om te verwijzen naar deze groepen, omdat het allerlei associaties oproept die ik niet terecht vind. Ik geef de voorkeur aan religieuze gemeenschappen of genootschappen. Sekte betekent, in een notendop, afscheiding. Binnen de religiewetenschap spreken we van een sekte wanneer een groep zich afscheidt van een religieuze gemeenschap. Dat geldt niet voor deze bewegingen, ze hebben zich niet afgescheiden van de islam ofzo. Het Turkse woord voor sekte, tarikat, is afgeleid van het Arabische woord tariqa, mystiek genootschap. Die genootschappen zijn door Atatürk ontbonden en verboden. Het plakken van het label sekte of tarikat is daarom een politieke daad in Turkije, je suggereert ermee dat een groep illegaal is. Als een onderzoeker die zo veel mogelijk neutraal wil zijn, kies ik liever voor neutralere termen dan sekte om dit soort groepen aan te duiden.’

Stelling: Turkse organisaties en bewegingen in Nederland moeten verdwijnen, dat is goed voor de integratie.
‘Nee. Ik vind het weinig zinvol om daarover te speculeren. We hebben het over bewegingen en organisaties die behoorlijk zijn verankerd in de Nederlandse samenleving en een aardige geschiedenis hebben in dit land. Ik vind deze stelling vergelijkbaar met een stelling zoals ‘het is goed voor Nederland dat politieke partijen verdwijnen’. Zowel religie als politiek hebben organisaties nodig. Als deze organisaties verdwijnen, dan komen er andere voor in de plaats, omdat er behoefte aan is. Ik zie de zin van deze discussie dan ook niet in. Je kunt ook zeggen dat religies moeten verdwijnen. Dat mag je vinden, maar het is onzin. Hetzelfde geldt dus ook voor de stelling dat het goed is voor de integratie dat Turkse organisaties en bewegingen verdwijnen. Feit is dat religies en die organisaties er nu eenmaal zijn en er zijn gelovigen die samenkomen in religieuze genootschappen en Turkse Nederlanders die samenkomen in organisaties, omdat ze dat belangrijk vinden. Je kunt mensen niet massaal dwingen om dat niet belangrijk te vinden. Laten we realistisch blijven.’

Er is nogal wat onenigheid tussen Turken over verschillende kwesties, bijvoorbeeld tussen aanhangers van Erdogan en Gülen, secularisten en islamisten en soennieten en alevieten, maar ook onderling zijn leden van dit soort groepen het niet altijd eens met elkaar. De gemiddelde Nederlander weet niets of weinig over de onenigheid tussen alevieten onderling, in tegenstelling tot het conflict tussen aanhangers van Erdogan en Gülen waarover Nederlandse media regelmatig berichten. Waar gaat dat precies over, die onenigheid tussen alevieten?
‘Binnen het alevitisme zijn er vandaag de dag globaal gezien twee tendensen. De ene tendens duidt het alevitisme vooral als een islamitische stroming, die liberaler is dan de mainstream soennitische islam. De andere tendens benadrukt dat het alevitisme een eeuwenoude cultuur is die haar wortels heeft vóór de islam en daarom niet zozeer een islamitische stroming is, maar meer een cultuur is die allerlei verschillende elementen in zich heeft opgenomen. Sjamanistische elementen kunnen daar onderdeel van zijn, maar ook bijvoorbeeld boeddhistische, oud-Perzische en christelijke elementen. Volgens deze visie is het alevitisme een cultuur opzich. Vanwege deze tweeslag is het onduidelijk welke kant het alevitisme in de toekomst opgaat.’

Wat is beter, imams invliegen of hier opleiden?
‘Dat is een discussie die inmiddels al een jaar of vijfentwintig loopt. De meeste mensen zijn het erover eens dat het beter zou zijn om imams hier op te leiden. Hier kun je imams opleiden die in het Nederlands preken en de Nederlandse cultuur, gevoeligheden en omgangsvormen beter begrijpen. Dat gaat vaak makkelijker en beter als de imam in Nederland is geboren, getogen en opgeleid. De vraag is hoe je dat georganiseerd kunt krijgen. En of je het binnen het onderwijsbestel zo kunt organiseren dat de imams ook voldoende kennis opdoen om te kunnen concurreren met de imams die worden ingevlogen. Het is nu eenmaal zo dat imams die in landen zoals Turkije en Marokko zijn opgeleid, vaak behoorlijk degelijke kennis hebben van de islamitische bronnen en de Koran uit hun hoofd kennen. Dat zijn dingen die niet makkelijk zijn te realiseren binnen het Nederlandse onderwijsbestel. Maar het is niet alleen een kwestie van kwaliteit. Een belangrijke vraag is: wie bepaalt wat de imams die hier opgeleid worden moeten leren? En daarmee samenhangend: krijgen deze imams voldoende vertrouwen van de moskeeën waarin ze worden aangesteld? Ik heb in 1997 een rapport geschreven over deze kwestie. Mijn conclusie was: het is goed om imams hier op te leiden, maar als ze hier vervolgens niet aan de bak komen in moskeeën, dan leid je mensen op voor de werkloosheid.’

Een andere langlopende, maar nog altijd relevante discussie gaat over identiteit en loyaliteit. Kan een moslim loyaal zijn aan Nederland én de islam? Kan een Turkse Nederlander loyaal zijn aan Nederland én Turkije?
‘Als moslim loyaal zijn aan Nederland én je religie, dat kan prima samengaan. Je kunt Nederlander zijn én bijvoorbeeld katholiek, protestant of moslim, dat hoeft elkaar absoluut niet te bijten. Maar het kan dat bijvoorbeeld Turkse overheidsorganen, organisaties of bewegingen hier zodanig invloed krijgen dat ze de vrijheden van Turkse Nederlanders kunnen beknotten. Dan kunnen identiteits- en loyaliteitsconflicten ontstaan. Dat is uiteraard ongewenst. In het geval van Turkse overheidsorganen gaat het dan niet zozeer om islamitische, maar nationale loyaliteit en identiteit.’

Is dat nu het geval, dat Ankara hier te veel negatieve invloed uitoefent op Turkse Nederlanders?
‘Er zijn signalen die erop wijzen dat de Turkse regering hier Turkse Nederlanders tegen elkaar heeft opgehitst, regeringsgezinden tegen critici, vooral sinds de couppoging. De Turkse invloed is er hier natuurlijk al langer, al sinds de komst van de eerste Turkse ‘gastarbeiders’, en ik zie niet dat die invloed afneemt. Men hoopte dat de Turkse invloed geleidelijk zou afnemen en de meeste Turkse Nederlanders hun oriëntatie op Turkije zouden verliezen, dat is niet gebeurd.’

Hebben mensen die zeggen dat Nederland islamiseert een punt?
‘De islam is de afgelopen decennia uitgegroeid tot één van de godsdiensten van Nederland. Dat is een logisch gevolg van immigratie vanuit Turkije, Marokko en andere overwegend islamitische landen. Moslims vormen nu zo’n vijf tot zes procent van de Nederlandse bevolking. Dat hun godsdienst zichtbaar is in de vorm van moskeeën en dergelijke, is logisch. De samenleving als geheel is met de komst van moslims iets multicultureler geworden, maar de bewering dat ze islamiseert, wordt niet gestaafd door de feiten.’

Is de integratie van de moslimgemeenschap in Nederland mislukt of geslaagd?
‘Behoorlijk geslaagd. Je kunt je zelfs afvragen of je bij moslims die hier geboren en getogen zijn, die in sommige gevallen ouders hebben die hier geboren en getogen zijn, überhaupt nog over integratie moet praten. Integratie suggereert dat nieuwkomers die hier pas zijn gekomen, onderdeel moeten worden van onze samenleving, maar Turkse en Marokkaanse Nederlanders en andere moslims zijn hier al decennia en ze zijn al onderdeel van onze samenleving.’

En wat vindt u van de culturele integratie van de moslimgemeenschap?
‘Culturele integratie suggereert dat we een uniforme cultuur hebben waaraan nieuwkomers zich moeten aanpassen. In feite hebben we een grote diversiteit aan culturen en opvattingen die daar onderdeel van zijn. Als moslims daar hun eigen identiteit aan toevoegen, dan is dat oké, zolang ze geen wetten overtreden. Ik weet niet zo goed wat die culturele integratie zou moeten inhouden. Overigens zijn moslims onderling ook heel divers. Dé moslim bestaat niet, net zoals dé Nederlander niet bestaat. Het is kwalijk moslims over één kam te scheren.’

Genoeg dingen zijn echt Nederlands of westers. Nederland heeft deels een cultuur die is verinnerlijkt en gedeeld wordt door de overgrote meerderheid. Typisch Nederlands of westers zijn bijvoorbeeld nuchterheid, directheid, transparantie, respect voor homo’s, vrijheid van meningsuiting en egalitarisme.
‘Er is inderdaad heel veel dat Nederlands en westers is en in principe krijgt bijna iedereen die hier geboren, getogen en opgeleid is dat met de paplepel ingegoten.’

Het probleem is dat een niet te verwaarlozen aantal mensen dat blijkbaar niet met de paplepel ingegoten krijgt. Sommigen voelen zich hier niet thuis en zijn niet loyaal aan dit land. Dat levert allerlei problemen op.
‘Zij vormen een minderheid. Mensen die problemen veroorzaken voor hun omgeving moeten op hun gedrag worden aangesproken, niet op een verondersteld gebrek aan integratie.’

Bepaalde overtuigingen en gebruiken van salafisten staan op gespannen voet met normen en waarden die gelden in dit land. Daarnaast zijn er signalen dat bepaalde salafistische groepen de potentie hebben om de openbare orde te verstoren of een gevaar te vormen voor de nationale veiligheid. Hoe staat u tegenover een verbod op salafistische organisaties?
‘Ik zie daar geen heil in. We hebben al wettelijke kaders die aangeven wat wel en niet toegestaan is en wanneer er opgetreden moet worden tegen organisaties die de wet overtreden. Dat is voldoende om organisaties die de openbare orde verstoren of zouden kunnen verstoren of een gevaar vormen of zouden kunnen vormen voor de samenleving, te bestrijden. Ik zie niet in waarom een hele stroming verboden zou moeten worden.’

‘We wilden mijlpalen behalen, je moet het zien als een vroege vorm van zwart activisme in Nederland’, zegt Guilly Koster over zijn jeugdjaren in de Bijlmer. Koster en andere Bijlmer-bewoners kraakten huizen en deden in Hilversum hun beklag over het gebrek aan zwarte vertegenwoordigers op tv.

Vijftig jaar geleden werden de eerste huizen gebouwd in de Amsterdamse wijk de Bijlmer. Bijlmer-bewoners van het eerste uur Guilly Koster en Harman Sordam grepen dit jubileum aan om een theatervoorstelling te maken over de Bijlmer. De voorstelling Baarmoeder van beton vertelt hoe de eerste generatie Surinaamse Nederlanders opgroeiden in de wijk. De Kanttekening was aanwezig bij één van de eerste uitvoeringen van de voorstelling onlangs in het Bijlmer Parktheater.

De zaal is volledig afgeladen. Oude bekenden groeten elkaar terwijl bezoekers hun plekje zoeken. Muziek klinkt al zachtjes door de zaal. De voorstelling begint in 1975. De Surinaamse onafhankelijkheid, die al een paar jaar in de lucht hangt, komt tot werkelijkheid. Een periode van grote politieke chaos volgt. Veel Surinamers verlaten in die periode het land, hopend op een betere toekomst in Nederland. De woningnood is hoog, de eerste Surinaamse Nederlanders zitten hutjemutje in slechte panden in het centrum. Zwart-wit-beelden uit die tijd op een groot scherm illustreren deze periode.

In die tijd is kraken onder autochtonen een bekend fenomeen. ‘Dat kunnen wij ook, dachten we’, vertelt Koster tijdens de voorstelling in het Bijlmer Parktheater. De nieuwbouwwijk de Bijlmer (of Bijlmermeer) was toen in aanbouw. ‘Het was wachten tot het donker werd, dan ging je naar boven, die flats binnen. Eéntje op de uitkijk, de rest de trap op. Bovenraampje openen, raam ontgrendelen, naar binnen en een stoel neerzetten. Dan was aangetoond dat je er woonde en moest er een enorm juridisch traject worden opgestart om je eruit te krijgen.’ De voorstelling vertelt hoe de wijk langzaam uitgroeide tot een wijk met veel gemeenschapszin, waarbij mensen die het moeilijk hebben een extra duwtje in de rug krijgen. Eén van de mensen die in die tijd anderen op sleeptouw nam was Just Maatrijk. ‘Een belangrijke man die veel heeft betekend voor de gemeenschap, hij verdient een standbeeld’, vindt Koster.

Mijlpalen
Koster vertelt dat hij zich samen met vrienden inzette voor de emancipatie van de bewoners. ‘We noemden onszelf de Milestones’, legt Koster uit. ‘We wilden mijlpalen behalen, je moet het zien als een vroege vorm van zwart activisme in Nederland.’ Harman Sordam: ‘De 24-uurs-economie is in de Bijlmer begonnen, in de Gliphoeveflat, je kon er alles krijgen en de bar was altijd open.’

Bezoeker Joan de Vries herinnert zich vooral de gezelligheid. Inmiddels woont ze al dertig jaar in Diemen, maar ze is nog elke dag in haar oude wijk te vinden. ‘We waren in die begintijd één grote familie, we pasten op elkaars kinderen, we aten samen. In het centrum werden Surinaamse Nederlanders regelmatig in uitgaansgelegenheden geweigerd, daarom vermaakten we ons in onze eigen wijk.’

Ongeveer honderd flats in de Bijlmer werden door Surinaamse Nederlanders gekraakt, wat de wijk tot een Surinaamse enclave maakte.

‘In die tijd luidde wonen in de Bijlmer nog een belofte in’, zegt Koster. ‘Het stond voor ‘het nieuwe wonen’. Veel groen, autoluw en alle ruimte voor de kinderen.’ Voor de emancipatie van Surinaamse, of in bredere zin, zwarte Nederlanders was volgens Koster belangrijk vertegenwoordiging te zoeken. Tussen twee liedjes door vertelt Koster dat vanuit de Bijlmer een delegatie van de Milestones op bezoek ging in Hilversum. ‘Waarom draaien jullie zo weinig zwarte muziek, vroegen we daar.’ Bij de VPRO krijgt Koster een eigen muziekprogramma en wordt zo een pionier. Wederom is er een mijlpaal gehaald. ‘Maar we waren nog niet klaar natuurlijk. We wilden onszelf terugzien op televisie! Dus gingen we weer naar Hilversum.’ Dit keer krijgen de activisten geen voet tussen de deur. Daarop besluit Koster een programma via de lokale zender te gaan maken: Colorbox, een talkshow van dertig minuten. Niet veel later krijgt hij alsnog een aanbod van de VPRO om vijfendertig programma’s te maken. ‘Dat werd Bij Lobith, het eerste zwarte televisieprogramma van Nederland. We haalden gewoon onze eigen helden naar de show!’

Toen en nu
Tegen het einde van de voorstelling noemt Koster een lange lijst mensen op die geboren zijn in de wijk of er iets voor hebben betekend. ‘Eer onze helden, laat onze helden leven!’ Het publiek, dat de hele avond al wordt betrokken bij de show, wordt opgeroepen namen te roepen. ‘We hadden geen helden, we waren hevig op zoek naar helden. Ik herinner me dat we na een concert in de stad nog uren over de muziek van Bob Marley filosofeerden.’

Sordam: ‘Veel meer mensen nemen tegenwoordig verantwoordelijkheid. De discussie rond Zwarte Piet is daar een voorbeeld van. Vroeger werd er meer afgewacht, dat was echt nog de erfenis van de kolonisatie.’ Hij noemt de invloed van mensen als de Soledad Brothers en Angela Davis, strijders voor de burgerrechten van Afro-Amerikanen in de Verenigde Staten.

Caitlin Schaap zingt tijdens de voorstelling mee met Koster en Sordam, maar heeft ook een eigen gedeelte in de voorstelling. Hoe kijkt zij, als iemand van een jongere generatie, aan tegen de veranderingen in de afgelopen decennia in de wijk? ‘Als gast van de Bijlmer heb ik me altijd welkom gevoeld. Daarom vind ik de titel Baarmoeder van beton ook zo treffend. Ik ben blij om te zien dat er langzaam maar zeker veranderingen plaatsvinden in de levens van bewoners. Toch denk ik dat er veel ruimte is voor verbetering. De discrepantie tussen beleid en bewoners is nog te groot.’

Schaap studeert momenteel af aan het conservatorium als zangeres. Daarnaast speelt ze percussie, waaronder bata’s, drums uit de Yoruba-cultuur. Deze traditionele instrumenten uit West-Afrika namen de Afrikaanse slaven tijdens de trans-Atlantische slavernij mee naar Zuid-Amerika. ‘Het overdragen van kennis is belangrijk. Als jongeren zich niet kunnen identificeren met wat ze op school leren en wat in de geschiedenisboeken staat geschreven, is het belangrijk daar iets tegenover te zetten. Dat doen we natuurlijk ook met deze voorstelling. Dit stuk draagt bij aan het overdragen van geschiedenis.’

Sordam is optimistisch over de toekomst. Tijdens de voorstelling vertelt zijn oude vriend Koster over een klein jongetje dat hem had gezien op televisie. ‘Hij wees naar me en zei ‘ik wil jou zijn, later’.’