Vijfentwintig jaar na de bloedige burgeroorlog dromen Bosniërs over een betere toekomst, het liefst in EU-verband.

De lente is begonnen in de Bosnische hoofdstad Sarajevo. Overal in de stad lopen gezinnen op straat, drinken mensen koffie in de vele barretjes en de sfeer is gemoedelijk. Het is bijna niet voor te stellen dat hier bijna vijfentwintig jaar geleden nog een hevige oorlog plaatsvond. Sarajevo was ooit het symbool van de multiculturele samenleving, waar orthodoxe christenen, katholieken, moslims en joden in vrede met elkaar samenleefden. Maar door de oorlog is er veel veranderd. Sarajevo is de geschiedenisboeken ingegaan als de stad die het langst belegerd is in de moderne oorlogsgeschiedenis.

De nationalistische oorlogen die in voormalig Joegoslavië uitbraken lieten de westelijke Balkan verdeeld achter. Ofschoon geschiedenis een belangrijke rol speelt in de regio is er ook een groot deel van de inwoners in Bosnië dat zich richt op de toekomst. Het opdelen van het land langs religieuze en nationalistische lijnen heeft gezorgd voor bijna onbestuurbare politieke systemen. Sinds 2008 wordt het land gezien als een potentiële EU-kandidaat. De Europese commissie blijft benadrukken dat het land met veel sociaaleconomische problemen kampt, zoals het opzetten van goed functionerende staatsinstituties, het hervormen van de economie en justitie en de strijd tegen corruptie. Deze zaken moeten eerst worden opgelost voordat echt serieus gekeken kan worden naar een volwaardig EU-lidmaatschap. De Balkanstaten maken de meeste kans om lidstaten van de EU, maar hoe reëel is die kans volgens de inwoners van Bosnië?

Haris (24), een student economie uit Sarajevo, is niet zo zeker van een snelle toetreding. ‘De EU is op het moment onstabiel, kijk naar de brexit en Griekenland. Ik denk daarom dat de EU een arme staat als Bosnië in de nabije toekomst niet zal toelaten. Bovendien heeft iedereen hier een nationalistische en religieuze politieke voorkeur. Daarnaast zijn er veel Serviërs die bij Servië willen horen. Daardoor zie ik een toelating tot de EU niet snel gebeuren. En dan hebben we het nog niet eens gehad over de corruptie, de hoge werkloosheid en ga zo maar door.’ Haris zou wel graag willen dat Bosnië EU-lid wordt. ‘Dan zou ik in het buitenland kunnen werken.’

Bahira Bosniak (25) uit Mostar studeert medicijnen en woont samen met haar vriendin Andrea (31), een Bosnische Kroaat. Ze zijn allebei sceptisch over toetreding tot de EU. Op sarcastische toon zegt Bahira: ‘Het gaat nog duizend jaar duren voordat wij uiteindelijk EU-lid zijn. Welk land heeft nou drie presidenten? Ze kunnen het nergens met elkaar over eens worden, een besluit duurt eeuwen. Daardoor hebben we ook meerdere grootschalige protestdemonstraties gehad. Er was bijvoorbeeld een crisis rondom nieuwgeboren baby’s die geen identiteitspapieren kregen omdat de politiek op slot zat, ze konden om die reden niet worden opgenomen in een ziekenhuis.’

Andrea heeft in tegenstelling tot Bosniakken en Bosnische Serven wel een EU-paspoort. ‘Ik ben tijdens de oorlog gevlucht naar Italië. Daar groeide ik op in een klein dorpje, net boven Milaan. Met klein bedoel ik echt klein, er stonden maar vijf huizen.’ Ze wilde, toen ze begin twintig was, het liefst settelen in Londen. Maar het werd haar onmogelijk gemaakt. ‘Ik moest zoveel papierwerk regelen, dat ik het heb opgegeven.’ Uiteindelijk is ze zes jaar geleden terug gegaan naar Mostar, de plek waar haar familie vandaan komt. ‘Eerst was het moeilijk om hier te wennen en een leven op te bouwen.’ Nog steeds worstelt Andrea. Ze werkt bij een bedrijf dat gokken op sportwedstrijden verkoopt. In haar vrije tijd runt ze een opvang voor straathonden. Haar huisgenoot Bahira wilt het liefst dierenarts worden, maar dat lijkt een onmogelijke opgave: ‘Je verdient heel weinig en er zijn ook heel weinig mogelijkheden hier, er is niet zoveel apparatuur beschikbaar.’ Bahira zou het liefst in West-Europa werken. Zonder visum is dat onmogelijk. De politiek is volgens Andrea en Bahira een zooitje. ‘Ze kunnen niets voor elkaar krijgen. Alles wordt maar half gedaan in dit land. De ene dag is er geld voor een nieuwe snelweg tussen Sarajevo en Belgrado, maar na tweehonderd kilometer stoppen ze gewoon met bouwen. Zo gaat het met alles hier’, aldus Bahira.

Ivana Dzadic (31) is werkzaam als juridisch adviseur in het regionale kantoor van de ombudsman in de hoofdstad van de landstreek Herzegovina Mostar. Volgens haar is de politiek een probleem, maar ze wil graag benadrukken dat burgers onderling niet veel problemen met elkaar hebben. Al geeft ze wel toe dat bijvoorbeeld Bosnische Kroaten en Bosnische moslims in Mostar sinds de oorlog voornamelijk een gescheiden leven leiden. ‘In Sarajevo leven de verschillende etniciteiten meer met elkaar, maar hier is het minder, dat komt toch door de oorlog.’ In Mostar hebben hevige gevechten tussen de twee groepen plaatsgevonden. Toch groeit het toerisme in het idyllisch ogende historische stadje enorm de laatste jaren. Met als meest populaire attractie de indrukwekkende brug, die uit de Ottomaanse periode stamt en op de werelderfgoedlijst van UNESCO staat.

Volgens Ivana werkt het regionale kantoor veel samen met de VN en in mindere mate met de EU. ‘We vullen enquêtes van de EU in, omdat Bosnië in het proces zit om lid te worden.’ Er zijn volgens Ivana nog veel problemen, die ze eerst moeten tackelen. ‘Het Europese gerechtshof geeft ons aanbevelingen, bijvoorbeeld dat in het parlement elke groep vertegenwoordigd moet worden. Dat is echter niet het geval, zo worden de Roma’s nog steeds niet vertegenwoordigd. Armoede is eveneens een groot probleem hier, vanwege de werkloosheid. Er zijn geen economische mogelijkheden.’ Volgens Ivana zijn er goede wetten, maar is de handhaving ervan een probleem, omdat er in korte tijd zoveel verschillende wetten bij zijn gekomen. Zij krijgt vooral veel klachten binnen over discriminatie. Dat is volgens Ivana niet per se discriminatie tussen Bosniakken en Bosnische Kroaten en Serven, het gebeurt ook vaak binnen dezelfde groep.

Volgens Geert Luteijn (30), een historicus uit Delft die zich gespecialiseerd heeft in de geschiedenis van de Balkan, liggen de problemen in Bosnië voornamelijk bij de interne verdeeldheid van de drie nationaliteiten. ‘De aspiratie van het Servische gedeelte (Republika Srpska, RS) om zich af te scheiden is een probleem. De RS heeft de ambitie om zich bij Servië aan te sluiten, maar Servië zelf wil dat niet. Maar ik denk dat je politiek leider Milorad Dodik van de RS wel serieus moet nemen in die aspiraties. Zolang dat het geval is is het vrijwel onmogelijk om vooruitgang te boeken, hoewel die er soms wel is als er iets concreets wordt aangeboden door de EU. Maar ik las laatst dat het studentenuitwisselingsprogramma Erasmus wordt geblokkeerd door Servische politici, terwijl Serviërs hier zelf ook baat bij zouden kunnen hebben. De politiek is dus heel destructief. Er wordt een nationalistische politiek gevoerd, waarbij men niet verder kijkt dan de belangen van de eigen groep. Mensen zien wel dat die politici niets klaarspelen, maar er is helaas geen alternatief.’

Invloed Turkije

Bosnië heeft een nauwe maar moeilijke relatie met de EU als gevolg van het laatste conflict. ‘Eén van de angsten van Europa is de invloed van Turkije op de Balkan, en dan voornamelijk in Bosnië’, stelt Luteijn. Die angst is overdreven. ‘Natuurlijk kijkt Bosnië naar de EU als een belangrijkste partner, dat zal men blijven doen. De snelweg die Bosnië zou gaan aanleggen tussen Sarajevo en Belgrado is gefinancierd met Turks geld. Maar nu het daar slechter gaat kijken de Bosniërs ook naar de EU. Dat geldt trouwens voor de hele regio. Bosnië heeft voornamelijk een ideologische relatie met Turkije, die economisch gezien weinig voeten in de aarde heeft. Rusland is een leverancier van gas, maar alleen gas is niet genoeg om je economie op te bouwen. Economisch gezien heeft Bosnië een groot probleem, want er zijn geen grote steden in het land en bovendien trekken veel mensen weg. Er is geen toekomstperspectief. Van alle republieken van voormalige Joegoslavië was Bosnië misschien nog wel het meest gebaat bij het land van Tito, omdat Bosnië daar onderdeel was van het groter geheel. Nu hebben de Bosniërs veel minder te zeggen over wat er aan investeringen binnenkomt. Door die verdeeldheid wordt er minder in het land geïnvesteerd dan normaal. Er moet daarom een hervorming komen in de politiek. De kantons (bestuurlijke eenheden in Bosnië, red.) en het Verdrag van Dayton (het vredesverdrag dat een einde maakte aan de Bosnische oorlog, red.) moeten op de schop. Daar lijkt iedereen het wel over eens te zijn, maar de vraag is hoe je dat voor elkaar krijgt. De politici hebben er belang bij dat alles bij het oude blijft.’

Volgens Haris is het logisch dat er Turkse invloed is in Bosnië. ‘De Ottomanen hebben hier eeuwen geheerst. Wat verwacht je van ons, dat we Frans zijn? Natuurlijk hebben we bepaalde gebruiken gemeen. We delen een geschiedenis.’ Volgens Haris zijn er ook Turkse culturele instituties zoals het Yunus Emre-instituut. ‘Zij geven Turkse taallessen en vieren Turkse feestdagen, maar echt veel mensen komen daar niet op af.’

De Kanttekening sprak met Israël-watchers over de Israëlische parlementsverkiezingen van 9 april en de vraag of het land nog wel een democratie is.

Op 9 april vonden de Israëlische parlementsverkiezingen plaats. Likoed, de rechtse partij van minister-president Benjamin Netanyahu, werd weer de grootste met 26,46 procent van de stemmen en vijfendertig zetels. Blauw-Wit, de centrumpartij van de Israëlische generaal Benny Gantz, werd met 26,13 procent van de stemmen en vijfendertig zetels de tweede partij. De Kanttekening sprak met Nederlandse Israël-watchers over de Israëlische verkiezingen. Hoe verrassend was de verkiezingsuitslag? Wat voor coalitie zal er straks worden gevormd? Is Israël nog wel een democratische rechtsstaat, of verandert het land onder leiding van Netanyahu steeds meer in een autoritaire, illiberale staat?

‘De eeuwige overlever’

Op de vraag of de verkiezingsuitslag verrassend was worden verschillende antwoorden gegeven door de Israël-watchers. Hanna Luden, de huidige directeur van het CIDI, wist niet wie de verkiezingen zou gaan winnen. ‘Ik hield alle opties open.’Ook Ruben Ridderhof van Christenen voor Israël, een organisatie die pal achter Israël staat, wist niet wat hij moest verwachten. ‘Dat is het mooi van democratie, je moet afwachten wie er wint.’ Jaap Hamburger van Een Ander Joods Geluid vond de uitslag niet verrassend, ‘want mensen gaan als het puntje bij paaltje komt toch voor stabiliteit’. De pro-Palestijnse activist Frank van der Linde beaamt dit: ‘Netanyahu is de eeuwige overlever.’
Derk Walters, de NRC-journalist die in 2017 Israël werd uitgezet, maakt een uitgebreidere analyse. Hij vergelijkt de strijd tussen Netanyahu en Gantz met de strijd tussen Mark Rutte en Diederik Samsom in 2012. ‘Het was een nek-aan-nekrace, met als gevolg dat Likoed en Blauw-Wit heel groot werden, ten koste van de kleinere partijen. Nieuw Rechts van Naftali Bennett en Ayelet Shaked haalde de kiesdrempel niet eens. Dat betekent dat Shaked straks geen minister van Justitie meer zal zijn. Opvallend is dat de Arbeiderspartij is weggevaagd. De partij zakte van negentien naar zes zetels.’
Ook Ronny Naftaniel, van 1980 tot 2013 directeur van het CIDI, geeft een langer antwoord. Hij dacht aanvankelijk dat Blauw-Wit misschien zou gaan winnen. ‘Wat Benny Gantz en die andere generaal van Blauw-Wit deden leek op een democratische staatsgreep van het leger. Het leger geniet in Israël veel vertrouwen, dus ik dacht dat Blauw-Wit een kans zouden maken om Netanyahu te verslaan. Maar toen de campagne eenmaal op dreef was en de Verenigde Staten zich ook pal achter Netanyahu gingen stellen, ook met betrekking tot de annexatie van de Golanhoogte, wist ik dat Gantz het niet zou gaan redden en Netanyahu vrijwel ongeschonden uit de strijd zou komen.’
Netanyahu, die evenveel zetels heeft behaald als Gantz maar net meer stemmen, krijgt de opdracht om een nieuw kabinet te vormen. ‘Rechts heeft vierenzestig van de honderdtwintig zetels in de Knesset, dus er komt weer een rechts kabinet’, concludeert Walters. Ook volgens Luden wordt het hoogstwaarschijnlijk een regering over rechts, maar zal de formatie nog een hele kluif worden omdat Avigdor Lieberman van Israël Ons Thuis (vijf zetels in de Knesset) heeft aangegeven niet te willen regeren. Naftaniel hoopt op een brede coalitie tussen Likoed en Blauw-Wit, maar hiervoor zijn de tegenstellingen in de Israëlische politiek nu te groot. Niettemin: ‘Als in Nederland een coalitie tussen VVD en PvdA mogelijk is, dan moet dat in principe ook in Israël kunnen.’ Naftaniel merkt voorts op dat de positie van Netanyahu niet heel sterk is. ‘Natuurlijk is Likoed de grootste partij, maar Netanyahu is afhankelijk van die andere rechtse partijen. En daarnaast loopt er een corruptiezaak tegen hem. Blauw-Wit kan vanuit de oppositie veel lawaai maken. En het is de vraag of de rechtse coalitiepartners onvoorwaardelijk achter Netanyahu blijven staan.’
Volgens Walters zou een overwinning van Gantz niet voor een hele grote verschuiving in het Israëlische politieke landschap hebben gezorgd. ‘Blauw-Wit is minder onverzoenlijk dan Likoed en staat voor een nationale verzoening tussen links en rechts, maar aan de bezettingspolitiek willen ze geen einde maken.’ Van der Linde drukt zich wat ongepolijster uit: ‘Het was een keuze tussen een rechtse en een extreemrechtse kandidaat. Gantz is een oorlogsmisdadiger, die tijdens de laatste Gaza-Oorlog witte fosfor op de Palestijnen heeft gegooid.’ Hamburger heeft zich gestoord aan het feit dat de kolonisatiepolitiek op de Westbank helemaal geen issue was tijdens de Israëlische verkiezingen. ‘Niemand had het over vrede, een rechtvaardige vrede. Dat komt omdat Israëliërs zelf geen last hebben van de bezettingspolitiek.’

Democratie onder druk?

Tot zover de verkiezingen. We stelden de Israël-watchers ook de vraag of en zo ja in hoeverre Israël tegenwoordig nog een democratie is. Activist Frank van der Linde is van mening dat Israël dat natuurlijk niet is, want ‘in Israël hebben alleen Joden democratische rechten’. Hij vergelijkt Israël met een hypothetisch Nederland, waarin alleen witte Nederlanders mogen stemmen en burgerrechten hebben. ‘Israël is de perfecte etnostaat. Het is in feite een fascistisch land.’
Andere Israël-watchers hebben moeite met deze betiteling. Naftaniel: ‘Ik heb wel twijfels bij de nationaliteitenwet van vorig jaar, waarin Israël wordt gedefinieerd als een joodse staat. Maar pejoratieve termen als ‘etnostaat’, ‘apartheidsstaat’ en ‘fascisme’ zorgen alleen maar voor meer polarisatie. Je helpt de mensen pas echt als je op een normale manier opkomt voor hun rechten. Frank van der Linde wil Israël afschaffen. Dat is niet aan de orde. Als je nu naar de situatie van Israël kijkt, los van al het gesputter, staat het land er veel sterker voor dan veertig jaar geleden. Israël heeft betere banden, hoewel informeel, met de Arabische buurlanden. Israël is gewoon een prachtige staat, niet weg te denken uit het Midden-Oosten.’ Ridderhof van Christenen voor Israël benadrukt dat Arabische Israëliërs hun eigen partijen hebben in de Knesset. Dat is voor hem het bewijs dat Israël geen etnostaat is. Ridderhof vertelt dat Gantz tijdens de verkiezingscampagne Netanyahu heeft vergeleken met Erdogan. ‘Die vergelijking is echt over the top. Israël sluit geen journalisten op. Netanyahu heeft alleen andere idealen. Maar dat is zijn democratisch recht. Likoed is de grootste partij geworden.
Derk Walters, die in 2017 Israël is uitgezet, vindt net als Ridderhof een vergelijking tussen Netanyahu en Erdogan te ver gaan. ‘Israël lijkt meer op Hongarije. In Israël heb je nog steeds vrije verkiezingen, net als in Hongarije. Maar net als Orban doet Netanyahu aan bangmakerij. Tijdens de vorige parlementsverkiezingen waarschuwde hij dat de Arabieren er met de winst vandoor zouden gaan. Hij gebruikte angst om mensen te mobiliseren, wat Orban ook doet met zijn campagnes tegen vluchtelingen en de Amerikaanse miljardair George Soros. Het grootste dagblad van Israël is de gratis krant Israel Hayom (Israël Vandaag), die elke dag of Netanyahu de hemel in prijst of zijn vijanden vol vuur bestrijdt. Een beetje te vergelijken met de rechtse opiniewebsite De Dagelijkse Standaard, die dagelijks Thierry Baudet ophemelt en zijn tegenstanders verkettert. Niettemin, in Israël en Hongarije worden journalisten niet opgepakt. Ik ben Israël uitgezet, maar dat was echt een uitzondering.’
CIDI-directeur Hanna Luden gelooft niet dat de democratie in Israël onder druk staat. ‘In zeker opzicht is Israël democratischer dan Nederland. Wel veranderen er dingen. Vroeger hadden journalisten geen mening, nu komen ze openlijker voor hun mening uit. De persvrijheid staat niet onder druk, wel wordt er gediscussieerd over hoe de pers zich gedraagt.’ Volgens Luden zijn Arabische Israëliërs ook geen tweederangs burgers, wat Israëlcritici beweren. ‘Met de nationaliteitenwet heeft Arabisch niet langer dezelfde status als het Hebreeuws, maar het Jiddisch, dat veel wordt gesproken door orthodoxe Joden, heeft dat ook niet. Minderheden krijgen in Israël juist heel veel bescherming. In Nederland worden hoofddoeken en islamitische gebedsruimtes ter discussie gesteld, in Israël is dit allemaal vanzelfsprekend.’
Hamburger ten slotte vindt de vergelijking met Turkije te ver gaan, omdat kranten niet bang hoeven te zijn voor een inval van de politie. Desondanks heeft hij wel grote zorgen. ‘De ruimte voor het voeren van maatschappelijke oppositie wordt minder. NGO’s van linkse signatuur moeten zich verantwoorden, rechtse NGO’s hoeven dat niet. Er wordt met twee maten gemeten.’ Hamburger heeft de indruk dat de rechten van minderheden en van de oppositie steeds meer worden ingeperkt. Het is volgens hem geen toeval dat Netanyahu vrienden is met Viktor Orban en de Braziliaanse populistische president Jair Bolsonaro. Hij concludeert: ‘Israëlapologeten zeggen altijd dat Israël de enige democratie in het Midden-Oosten is. Dit vind ik wel een lachwekkende claim, omdat Israël heerst over miljoenen die van stemrecht verstoken zijn, net als een negentiende-eeuwse koloniale mogendheid. Binnen de grenzen van 1967 is Israël een democratie tot op zekere hoogte.’