Hoe een Mariabeeldje symbool kwam te staan voor verzoening in Sri Lanka. ‘Ik wil dat mijn kinderen deze plek ervaren en de kans krijgen om vrienden te maken met kinderen van een andere afkomst en sociale achtergrond. Maar het belangrijkste is dat we samen bidden voor vergiffenis, wederopbouw en vrede.’

De Sri Lankaanse overheid heeft een voorstel goedgekeurd om het christelijke pelgrimsoord Madhu formeel tot heilige grond te benoemen. Dit besluit maakt de kerk Madhu het eerste officiële katholieke heiligdom in het overwegend boeddhistische land, waarmee het symbool staat voor de toenadering tussen de verschillende geloofsgroepen na jaren van oorlog en conflict tussen Tamils en Singalezen.

Een kerk van vluchtelingen

De Onze-Lieve-Vrouw van Madhu-kerk staat in de jungle in het noorden van Sri Lanka en trekt al eeuwenlang pelgrims vanuit het hele land. De kerk werd driehonderdvijftig jaar geleden opgericht door vluchtelingen van religieuze vervolging en diende ook in recente jaren als opvangcentrum. Het bedevaartsoord lag namelijk precies aan het front in de burgeroorlog tussen de Sri Lankaanse overheid en de Tamil Tijgers die woedde van 1983 tot 2009. Hoewel de kerk tijdens dit conflict enkele malen beschoten werd, bleven mensen van verschillende afkomst en religie onderdak zoeken in Madhu. Vanwege deze symbolische rol die Madhu vervulde en vanwege haar spirituele betekenis voor de katholieke minderheid in Sri Lanka heeft de overheid van president Maithripala Sirisena besloten de kerk tot heiligdom te benoemen.

Victor Soosay, vicaris-generaal van het bisdom Mannar, verklaart dat de overheid al veel boeddhistische en hindoeïstische gebedsplaatsen als heilig heeft bestempeld en dat katholieken de goedkeuring van het voorstel toejuichen als symbool voor de erkenning van de christelijke minderheden in het land. ‘Daarbij’, zegt Soosay, ‘trekt ons heiligdom ook boeddhisten, hindoes en moslims, voor wie deze plek net als voor ons een speciale betekenis heeft.’

Afgelopen juli woonde de boeddhistische president Sirisena in gezelschap van de aartsbisschop van Colombo een kerkdienst bij in Madhu, waarna hij beloofde dat het ministerie voor Religieuze Zaken steun zal leveren bij het ontwikkelen van infrastructuur, riolering en de bouw van accommodatie voor bezoekers. Ieder jaar vinden duizenden pelgrims via grotendeels onverharde zandpaadjes hun weg naar Madhu. Tot op heden kamperen de pelgrims tijdens verschillende christelijke feestdagen in groten getale in het bos en zijn sanitaire voorzieningen beperkt in het afgelegen gebied.

Nederlandse vervolging

Er bestaan veel legendes rond het ontstaan van de kapel in Madhu, maar de meest gehoorde versie komt uit de periode dat de Nederlandse VOC de koloniale gebieden van de Portugezen in Sri Lanka veroverde. Volgens historicus Sinnappa Arasaratnam waren de Nederlandse calvinisten in de zeventiende eeuw wellicht tolerant jegens andersgelovigen in eigen land, maar niet in Sri Lanka. ‘Zodra ze de katholieke Portugezen verjaagd hadden, begon er een campagne om hun invloed grondig uit te wissen. Dit gebeurde vooral door het genadeloos onderdrukken van het katholicisme en het verspreiden van het protestante geloof.’ De vervolging was wreed voor katholieken van beide bevolkingsgroepen in het land, zowel voor de Singalezen uit het zuiden en westen als voor de Tamils uit het noorden en oosten van Sri Lanka. Vooral in de ontwikkelde kustregio’s werden priesters op grote schaal verbannen en moesten kerken gedwongen hun deuren sluiten, wat ervoor zorgde dat veel katholieken het dunbevolkte binnenland invluchtten.

In het jaar 1670 maakten ook de Singalese katholieken uit het dorpje Manthai aan de westkust zich zorgen om de vervolging. Er stond een Hollands fort op enkele kilometers van hun kerk en de gemeenschap wilde koste wat kost zorgen dat hun geliefde Mariabeeld in veiligheid zou blijven. Na lang beraad werd besloten dat twintig families het beeld mee zouden nemen het binnenland in, ver buiten bereik van de Nederlanders. Na een tocht van vele dagen door de diepe jungle bereikte de groep het huidige Madhu. In de bescherming van het dichte bos werd besloten om hier een kapel te bouwen voor het beeld.

In datzelfde jaar ontvluchtte een grote groep katholieke Tamils de vervolging in het noorden van het eiland en kwam per toeval terecht in precies hetzelfde gehucht. Ondanks hun verschillen in taal, cultuur en afkomst vonden beide groepen het geloof als verbindende factor en groeide het dorp uit tot een kleine christelijke nederzetting. Rond dezelfde tijd reisden katholieke missionarissen zoals Joseph Vaz vermomd door Sri Lanka om steun te bieden aan de onderdrukte gemeenschappen. Hij en andere priesters zochten toevlucht in Madhu en hielpen met het uitbreiden van de kapel.

Pelgrimsoord

De Nederlandse kolonisten zijn nooit doorgedrongen in de jungle rond Madhu en toen de Britten in 1796 de kolonie in Sri Lanka overnamen, stopte ook de religieuze vervolging. De katholieke gemeenschap in het dorp bloeide op en er werd begonnen met de bouw van een grote kerk en een pastorie voor de priesters. In deze periode besloot een lokale bisschop tot een jaarlijkse viering in Madhu, waardoor christenen vanuit heel Sri Lanka het dorp leerden kennen als pelgrimsoord. Officiële erkenning vanuit het Vaticaan kwam er in 1924, toen de paus toestemming gaf voor een zeldzame pauselijke kroning van het beeld van Onze-Lieve-Vrouw van Madhu, gevolgd door een formele inwijding van het heiligdom in 1944.

In de twintigste eeuw groeide het feest van Maria Hemelvaart, gevierd in augustus, uit tot het grootste katholieke festival van het jaar en Madhu tot het grootste christelijke bedevaartsoord van Sri Lanka. Voor het uitbreken van de burgeroorlog trok dit festival rond een miljoen pelgrims en verscheen er een gigantisch kampement in de jungle. Na de oorlog lagen deze cijfers beduidend lager, maar de afgelopen jaren groeit het aantal weer gestaag. De meeste pelgrims slapen in tenten, onder zelfgebouwde afdakjes van plastic zeil of in grote slaapzalen rondom de kerk. Ook kiezen veel gelovigen ervoor om een deel van de route te voet af te leggen als een symbolische Kruisweg en ter nagedachtenis aan de eerste families die het heilige beeld in veiligheid brachten.

Jessica (27) vertelt over de lange tocht die ze in augustus met haar ouders aflegde naar het heiligdom. ‘We liepen meer dan drie dagen over zandwegen in de jungle, blootvoets, want zo doen we dat op bedevaart. ‘s Avonds sliepen we bij kapelletjes langs de weg in de open lucht samen met tientallen andere families. We maakten kampvuurtjes, kookten samen en iedereen hielp elkaar.’ Jessica zegt dat ze ‘s nachts wel eens bang was voor wilde dieren, maar dat de pelgrims geloven dat de Heilge Maagd ze beschermt en veilig aflevert op hun eindbestemming. ‘Het was een geweldig gevoel om na drie dagen lopen in de brandende zon eindelijk de kerkliederen te horen uit de luidsprekers in Madhu. Sommige mensen vielen biddend op hun knieën zodra de kerk in zicht kwam.’ Jessica en haar ouders bezochten het festival van Maria Hemelvaart een week lang en woonden dagelijks de mis bij, die opgedragen wordt in Tamil, Singalees en Engels. ‘Dat is de kracht van Madhu’, zegt Jessica stralend, ‘we vieren Maria Hemelvaart in vrede samen met christenen uit heel Sri Lanka; arm en rijk, Tamil of Singalees. We kamperen soms bijna bovenop elkaar in vrij primitieve omstandigheden en bidden zij aan zij voor vrede en ontwikkeling in Sri Lanka. Zo laten we aan het hele land zien dat we prima met elkaar kunnen samenleven.’

Ook de Singalese hotelier George (49) trekt jaarlijks met zijn hele familie naar Madhu. Hij komt echter per auto en slaapt in een iets luxer onderkomen voor pelgrims. ‘Toen ik jong was, liepen mijn ouders en ik ook naar het heiligdom, maar ik kan niet zo lang wegblijven van mijn zaak. Toch wil ik dat mijn kinderen deze plek ervaren en de kans krijgen om vrienden te maken met kinderen van een andere afkomst en sociale achtergrond. Maar het belangrijkste is dat we samen bidden voor vergiffenis, wederopbouw en vrede.’

Heilige aarde

Veel pelgrims betreden de kerk op hun knieën uit nederigheid en naar lokaal gebruik dragen de meeste vrouwen een hoofddoek. Het eenenzestig centimeter hoge beeldje van Onze-Lieve-Vrouw van Madhu draagt haar pauselijke gouden kroon, een zilveren rozenkrans, een met parels versierde blauwe cape en voor haar ligt een grote verzameling verse bloemen, wat ook te zien is in veel boeddhistische en hindoeïstische tempels in het land. Een ander gebruik dat is overgewaaid vanuit andere religies is het branden van wierookstokjes en het vragen om een gunst na het offeren van bloemen. Pelgrims bidden tot het beeld van hun beschermheilige voor gezondheid, een goede baan, het oplossen van familieproblemen en een hoger inkomen. Ook worden er binnen en buiten de kerk talloze selfies genomen, hetgeen in Sri Lanka een algemeen geaccepteerde vorm lijkt te zijn om in contact te staan met de Heilige Maagd.

Veel lokale katholieken geloven in de beschermende en genezende krachten van het Mariabeeld en een bezoek aan de kerk. Eén van de overtuigingen van de pelgrims is dat de aarde onder de kerk heilig is. In de vloer van de kerk is een kuil uitgegraven op de plek waar de missionaris Joseph Vaz in de zeventiende eeuw een mis opdroeg. Deze aarde heeft volgens de gelovigen een helende werking en biedt in het bijzonder bescherming tegen slangenbeten. Veel pelgrims nemen een zak ervan mee naar huis om te gebruiken als fundering voor hun nieuwe woning en anderen mixen het zelfs met water om het direct te consumeren.

Niet alleen voor katholieken heeft de omgeving Madhu een speciale betekenis. Ook boeddhisten, hindoes en moslims zien dit gebied als heilige grond. Volgens het hindoe-epos de Ramayanam landde hun geliefde prins Rama hier toen hij op zoek was naar zijn vrouw Sita en lokale moslims geloven dat het graf van Adam en Eva in de buurt van Madhu ligt. Maar ook de kerk zelf trekt bezoekers van andere geloven. Dit komt doordat er in het dorp in het verleden ook een altaar stond voor de godin Pattani. Deze godin is net als Onze-Lieve-Vrouw van Madhu een heilige maagd en wordt al eeuwenlang vereerd door Sri Lankaanse boeddhisten en hindoes. Vooral in de vroege jaren van de christelijke gemeenschap in Madhu trok het Mariabeeld veel Pattani-vereerders, aangezien de meesten van hen zich in die tijd niet gebonden voelden aan religieuze exclusiviteit. Voor hen was er geen tegenstrijdigheid in het vereren van de heilige maagd van Madhu. Ook komen sommige hindoes, moslims en boeddhisten mee met katholieke vrienden en familieleden, iets wat veel te zien is in het religieus diverse land.

Onderdak tijdens de oorlog

Toch heeft deze vrije menging van geloofsgroepen een flinke klap opgelopen in de Sri Lankaanse Burgeroorlog. Madhu lag jarenlang precies op de frontlinie tussen de twee strijdende partijen en uit veiligheidsoverwegingen is het Mariabeeld zelfs twee maanden ergens anders ondergebracht. Ondanks dat het heiligdom gedurende het grootste deel van de oorlog relatief veilig was en onderdak bood aan tot wel vijfentwintigduizend vluchtelingen, werd de kerk enkele malen beschoten. Deze tragedie wordt beschreven als de Massamoord van Madhu, waarin vierenveertig vluchtelingen omkwamen die zich in de kerk verscholen. Ook werd er een bom geplaatst onder een bus, waarbij eenendertig mensen om het leven kwamen. De Sri Lankaanse regering en de Tamil Tijgers gaven elkaar de schuld en tot op de dag van vandaag zoeken familieleden van de slachtoffers tevergeefs naar gerechtigheid.

Mariua Jeyaratnam (62) uit een nabijgelegen Tamil-dorp vertelt dat ze samen met drieduizend buurtgenoten onderkomen zocht in het kamp van Madhu. ‘Ik raakte zelf gewond door beschietingen en telkens wanneer het te gevaarlijk werd in ons gebied, vluchtten we naar Maria om haar te vertellen over onze ontberingen. We zaten dan met zijn allen om het beeld heen om te bidden tot diep in de nacht.’ Ook de boer Muttiah (55) liep tientallen kilometers met zijn vrouw, vijf kinderen en zijn ene kleinkind om in het kamp te komen. ‘De beschietingen en luchtaanvallen van het overheidsleger dwongen ons het huis te verlaten en in Madhu te blijven tot het weer veilig was om terug te gaan.’

Veel families die na de oorlog naar hun geboortedorp terugkeerden, troffen hun huis aan in puin en hun akkers bezaaid met landmijnen. Daarom trokken veel van hen gedwongen naar de grote steden om werk te vinden en bleef een groot deel van de dorpen in de omgeving van Madhu ontvolkt en verlaten achter. Tijdens en na de oorlog groeide het gebied rond Madhu uit tot niemandsland, werd het door jungle overwoekerd en deden wilde dieren als olifanten hun herintrede. Daarom zijn de bewoners ook nu, bijna tien jaar na het einde van het geweld, nog maar mondjesmaat teruggekeerd naar hun woning. Wie het gebied nu bezoekt, vindt nog altijd huizen vol kogelgaten, ingestorte en beschadigde kapelletjes langs de kant van de weg en bordjes waarop staat waar de landmijnen wel en niet geruimd zijn. In tegenstelling tot andere delen van Sri Lanka zie je hier hoogopgetrokken muren van golfplaten en hout rond de huizen en reageren bewoners schuw op de aanwezigheid van vreemdelingen.

Vernieuwde geest van verzoening

Verzoening is een langzaam proces in een land dat zo lang verscheurd werd door etnisch en religieus conflict. Nog altijd zijn er extremistische organisaties die de boeddhistische meerderheid van het land ophitsen tegen andere geloofsgroepen onder het motto ‘wie Sri Lankaans wil zijn, moet boeddhist zijn’. Daarnaast zijn in de Tamil-gebieden hindoenationalistische groeperingen actief die onrust en haat zaaien onder hun aanhangers. Tot op heden zijn het vooral de christelijke en islamitische minderheden die het slachtoffer zijn geworden van deze haatcampagnes

Volgens Open Doors, een Nederlandse stichting die wereldwijd opkomt tegen christenvervolging, staat Sri Lanka op de vierenveertigste positie van landen met het meeste geweld tegen christenen. Jehan Perera, directeur van het Nationaal Vredesoverleg in Sri Lanka, zegt dat er een krachtige onderstroom bestaat van anti-moslim- en anti-christensentiment onder hindoes en boeddhisten. ‘Het aantal incidenten van geweld en intimidatie is de afgelopen jaren flink toegenomen. Vooral jegens moslims, maar ook tegen christenen. Het gevaarlijke is dat deze aanvallen goed gecoördineerd en uitgedacht zijn en de daders nagenoeg nooit bestraft worden.’ Vooralsnog lijkt de Sri Lankaanse overheid haar vingers niet te willen branden aan een confrontatie met de machtige extremistische groepen, die vaak worden gesteund door hooggerespecteerde boeddhistische monniken. Daardoor ontstaat er onder moslims en christenen de indruk dat de geweldplegers onschendbaarheid genieten en in stilte gesteund worden door de staat.

Ondanks het geweld en de moeizame verzoening is de bedevaart naar Madhu een blijvend fenomeen waar verschillende etnische en religieuze groepen samenkomen. Met de heiligverklaring van de overheid groeit ook hoop dat er hulp op gang gaat komen in de erkenning van de christelijke minderheid in Sri Lanka. Deze boodschap van hoop werd in 2015 kracht bijgezet door een bezoek van paus Franciscus aan de kerk in Madhu. In een mis vroeg hij alle Tamil en Singalezen elkaar te vergeven en benadrukte hij het belang van het overstijgen van religieuze verschillen. Hij hielp gelovigen eraan herinneren dat de Heilige Maagd de inzet van alle Sri Lankanen zal begeleiden om de eenheid die verloren is gegaan te herbouwen en, in zijn eigen woorden, ‘hen zal helpen thuis te komen in een vernieuwde geest van verzoening en gemeenschap om de kracht te verkrijgen een toekomst te bouwen van verzoening, gerechtigheid en vrede voor alle kinderen van dit geliefde land.’

Een achtergrondverhaal over de Duitse Spartacusopstand, deze week precies honderd jaar geleden.

Van 5 tot 12 januari 1919 vonden er in Berlijn bloedige straatgevechten plaats tussen de communistische ‘spartakisten’ en hun tegenstanders. De sociaaldemocratische overgangsregering koos de kant van het leger en de vrijkorpsen, die de opstand neerslagen.  Als gevolg van deze gebeurtenissen raakte links Duitsland ernstig verdeeld, waardoor men tegen Adolf Hitler geen gezamenlijke vuist kon maken.

Novemberrevolutie en Weihnachtskämpfe

Begin november 1918, vlak voor het ondertekenen van de wapenstilstand met de geallieerden, brak in het Duitse Rijk de Novemberrevolutie uit. De opstand begon in de havenstad Kiel. Matrozen besloten zich te verzetten tegen de marineleiding, die van mening was dat de Duitse vloot moest opstomen naar Groot-Brittannië voor een zinloze maar heldhaftige laatste confrontatie. De muitende matrozen werden in hun opstand gesteund door de arbeiders. De geest was uit de fles; de autoriteiten slaagden er niet in om de protesten effectief de kop in te drukken en de revolutie verspreidde zich over de rest van het Rijk. De Duitse vorstenhuizen vielen één voor één om. In Beieren werd de koning weggejaagd en kwam de linkse politicus Kurt Eisner aan de macht. Keizer Wilhelm II, formeel de leider van het Rijk, werd op 9 november afgezet en vluchtte een dag later naar Nederland. Democratische partijen kwamen aan de macht en vormden een overgangsregering.

Het leek er even op dat de rust in het Duitse Rijk was weergekeerd. Dat was schijn. Op 24 december raakten communistische milities bij het Berliner Stadtschloss in een vuurgevecht verwikkeld met het Duitse leger. Tijdens deze zogenoemde Weihnachtskämpfe (kerstgevechten) vielen tientallen doden. De linkse opstandelingen wonnen het vuurgevecht en hadden ‘slechts’ elf doden te betreuren, tegenover zesenvijftig dodelijke slachtoffers aan de kant van het leger. Desalniettemin was deze slag voor de pacifistische USPD (Unabhängige Sozialdemokratische Partei Deutschlands) aanleiding om uit de voorlopige regering te stappen. Ze vormde de opmaat voor de Spartacusopstand, die op 4 januari zou uitbreken.

De spartakisten keerden zich, volgens de propagandaposter uit 1919, tegen de adel, kapitalisme en nieuw militarisme. De koppen van het oude militarisme en de monarchie zijn al afgehakt. Ook zie je een geestelijke, die de kerk voorstelt.

Escalatie

De Spartacusopstand was natuurlijk genoemd naar Spartacus, de Romeinse gladiator die van 73 tot 71 voor Christus een grote slavenopstand tegen Rome had geleid. In augustus 1914 hadden links-radicale Duitsers die tegen de oorlog waren de Spartakusbund opgericht. Zij hadden zich daarna, uit enthousiasme over de Russische Revolutie, tot het communisme bekeerd. Op 30 december 1918 ging de Spartakusbund met een groep radicale USPD’ers op in de Kommunistische Partei Deutschlands (KPD).

Aanleiding voor de Spartacusopstand was het ontslag van de Berlijnse politiechef Emil Eichhorn, die tijdens de Weihnachtskämpfe had geweigerd op te treden tegen de communistische opstandelingen. Radicaal links beschouwde zijn ontslag als een provocatie. Op zondag 5 januari, een dag later, besloot men om een grote demonstratie te organiseren.

Deze protestmars was een enorm succes. Behalve communisten en pacifistische USPD’ers liepen er ook veel sociaaldemocratische arbeiders mee. Sommige demonstranten waren bewapend. Aan het einde van de middag bezetten demonstranten stations en plekken waar kranten van hun politieke tegenstanders werden verkocht.

De revolutionairen vormden een raad, die echter zwaar verdeeld was. De radicale pacifist Karl Liebknecht wilde dat de Duitse regering weg moest, Rosa Luxemburg vond een revolutie echter riskant en pleitte voor een voorzichtige koers.

Op 7 januari riepen de leiders van de communistische KPD en de pacifistische USPD een algemene staking uit. Ongeveer vijfhonderdduizend mensen besloten om hun werk neer te leggen. Tijdens de demonstratie ontstond het plan om de sociaaldemocratische overgangsregering van Friedrich Ebert omver te werpen en de communistische revolutie uit te roepen. De demonstranten bezetten belangrijke gebouwen in Berlijn, maar de revolutionaire leiders bleven onderling verdeeld. Sommigen wilden echt revolutie maken, anderen waren van mening dat er met de regering onderhandeld moest worden. De KPD hoopte dat de mariniers voor de revolutie zouden kiezen. Zij bleven neutraal. De meeste legereenheden in Berlijn waren echter op de hand van de regering.

Straatgevechten en executies

Op 8 januari besloot de USPD met de regering te onderhandelen. De KPD was het hiermee niet eens en stapte uit protest uit het revolutionaire comité. Op dezelfde dag hoorden Berlijnse arbeiders dat minister van Defensie Gustav Noske rechtse paramilitairen van het Freikorps had ingehuurd om de revolutie neer te slaan.

De soldaten van het Freikorps hadden de beschikking over zware wapens die gebruikt waren tijdens de Eerste Wereldoorlog, waardoor ze militair gezien duidelijk in het voordeel waren. Met de hulp van machinegeweren, vlammenwerpers en mortieren wisten de paramilitairen de door de spartakisten geblokkeerde straten en bezette gebouwen te heroveren. Tijdens deze straatgevechten sneuvelden zeventien soldaten van het Freikorps, maar meer dan honderd spartakisten. Ook werden er veel revolutionairen nadien standrechtelijk geëxecuteerd.

Op zondag 12 januari waren de gevechten in Berlijn voorbij. De contrarevolutionairen hadden gewonnen. De twee belangrijkste leiders van de Spartacusopstand – Liebknecht en Luxemburg – doken onder. Ze werden echter in de avond van 15 januari ontdekt en opgepakt. Liebknecht en Luxemburg werden diezelfde nacht nog, na verhoord te zijn, bewusteloos geslagen en vervolgens vermoord door een schot in het hoofd. Freikorps-kapitein Wlademar Pabst gaf hiertoe het bevel. Hij werd uiteraard niet voor deze moord vervolgd.

Weimarrepubliek

Het neerslaan van de Spartacusopstand betekende nog niet het einde van de Duitse Revolutie. In Beieren grepen de communisten op 6 april 1919 de macht, twee maanden nadat Kurt Eisner door de rechtse radicaal Anton Graf von Arco auf Valley vermoord was. De Beierse Radenrepubliek hield het echter nog geen maand uit en kwam op 3 mei ten val. Een Freikorps hakte de communistische militie met groot gemak in de pan. In zijn boek Eine Jugend in Deutschland (Een jeugd in Duitsland, 1893-1924) beschrijft Ernst Toller het wel en wee van dit mislukte communistische experiment, dat de nazi-reactie van Adolf Hitler mede heeft getriggerd.

De Rijksdag, het Duitse parlement, was vanwege de straatgevechten in Berlijn begin 1919 uitgeweken naar Weimar. Daar, in de stad van de beroemde achttiende-eeuwse schrijvers Goethe en Schiller, besloot men een nieuwe grondwet op te stellen. Op papier was de Weimarrepubliek een van de meest democratische naties in de wereld geworden.

De realiteit van Weimar viel helaas tegen. Het Duitse Rijk werd geregeerd door zwakke coalitieregeringen, die niet over een meerderheid in de Rijksdag beschikten. Veel macht had daarom de Rijkspresident. Vanaf 1925 was dit de conservatieve veldmaarschalk Paul von Hindenburg. De president kon een beroep doen op de noodtoestand (artikel 48 uit de grondwet van Weimar), om op deze manier het parlement buitenspel te zetten. Vanaf 1930 gebeurde dit steeds vaker. De democratie kwam in 1933 met de machtsovername van Hitler niet plotseling ten einde. In de voorafgaande jaren was Duitsland steeds autoritairder geworden.

Dat er geen stabiele democratie kon ontstaan kwam ook door de animositeit tussen communisten en sociaaldemocraten. Dat Friedrich Ebert en Gustav Noske de Spartacusopstand hadden neergeslagen met behulp van de rechtse vrijkorpsen, werd de sociaaldemocraten nooit vergeven.

Rosa Luxemburg was mede door haar vroegtijdige en gewelddadige dood een martelaar voor de goede zaak geworden, voor communisten maar ook voor andere linkse mensen. Omdat Luxemburg zich ook gekeerd had tegen de totalitaire staat, was ze ook voor linkse tegenstanders van het communisme een acceptabel icoon. In Duitsland probeert de linkse partij Die Linke de erfenis van Luxemburg te annexeren, in Nederland lopen met name de Internationale Socialisten, een radicale linkse actiegroep, met haar weg.

Maar is deze verering wel terecht? De Duitse historica Christina Morina, auteur van het boek Die Erfindung des Marxismus, vindt van niet. In gesprek met Josta van Bockxmeer van het Duitslandinstituut vertelde ze vorig jaar: ‘Het overheersende beeld van haar (Rosa Luxemburg, red.) als empathische persoon die zich inzet voor de onderdrukten, heeft ook een andere kant. Het ging haar vooral om haar eigen invloed, om macht. (…) Ze was niet alleen bereid zichzelf op te offeren, maar ging er ook van uit dat geweld noodzakelijk was voor de revolutie. Net als Lenin in Rusland was ze bereid het bewind omver te werpen en daarvoor bloedvergieten te accepteren.’ Als voorbeeld noemde Morina de opmerking die Luxemburg maakte tegen de vakbondsman (en latere nazi) August Winnig – dat ze hem misschien zou laten fusilleren omdat hij zich verzette tegen de revolutie.

Op 8 maart organiseert het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis in Amsterdam een lezing over ‘hoop en verandering’ in het werk van Rosa Luxemburg en Hannah Arendt. Zie www.amormundi.nl voor meer informatie.

Onze verslaggever Freek de Swart toog naar Noord-Ierland en peilde er de stemming over brexit en de verhoudingen tussen katholieken en protestanten. ‘We moeten er als gemeente alles aan doen om de kloof in de samenleving te dichten, heel de mensheid hoort tot dezelfde familie.’

Over een kleine drie maanden verlaat het Verenigd Koninkrijk de Europese Unie. In 2016 stemde een kleine meerderheid van tweeënvijftig procent van de bevolking voor dit vertrek en de Britse regering is vooralsnog vastberaden dit advies op te volgen. De kans dat deze scheiding van de EU gepaard gaat zonder een nieuwe relatieovereenkomst wordt echter ook met de dag groter. Het voorlopige akkoord dat de Unie heeft gesloten met premier Theresa May lijkt namelijk geen meerderheid te krijgen in het Britse Lagerhuis. Onderzoeken van zowel de EU als de Britse overheid concluderen dat een zogeheten ‘no-deal brexit’ gepaard gaat met grote financiële onzekerheid en lange files bij de grens. Een dergelijke harde brexit ligt in Noord-Ierland extra gevoelig. Dit zou namelijk ook voor een harde scheiding zorgen tussen Noord-Ierland en de Republiek Ierland. Ulster, zoals Noord-Ierland ook wel wordt genoemd, was decennialang het toneel van een gewapend conflict. Aan de ene kant stonden katholieke nationalistische Ieren die zich bij de Republiek Ierland wilden aansluiten, aan de andere kant protestantse Britse unionisten die onderdeel van het Verenigd Koninkrijk wensten te blijven. Het conflict dat de naam ‘The Troubles’ kreeg, zorgde uiteindelijk voor meer dan vijfendertighonderd doden en bijna vijftigduizend gewonden. Dankzij de Goede Vrijdag-akkoorden kwam er in 1998 eindelijk een einde aan dit bloedvergieten. Mocht er dankzij een harde brexit weer een harde grens verschijnen tussen Ierland en Noord-Ierland, dan is dat een schending van dit vredesakkoord. De Kanttekening peilde de stemming in Belfast rondom Kerstmis over brexit, identiteit en de kans op nieuw geweld in het land van de groene heuvels.

Secularisatie kent geen grenzen

Dat Noord-Ierland niet meer het Noord-Ierland is van dertig jaar geleden is misschien nog wel het beste te zien aan de kerkbanken. Zelfs tijdens de kerstnachtdienst van de presbyteriaanse kerk Fisherwick is er nog meer dan genoeg plaats in de herberg. Ook dominee Derek McKelvey vooraan bij het altaar is eigenlijk al sinds 2013 met pensioen. Speciaal voor de geboorte van Jezus maakt hij eenmalig zijn rentree. ‘Ik heb hier vijfentwintig jaar gepredikt en deze kerstdienst past mij als een handschoen’, laat hij na afloop zelfverzekerd weten. Dat zowel de katholieke als protestantse kerken steeds minder mensen trekken, doet hem als kerkman pijn. Volgens hem zijn zowel noordelijk als zuidelijk Ierland de afgelopen decennia getransformeerd in typische westerse seculiere samenlevingen. Dat dit niet altijd terug is te vinden in de cijfers, komt volgens McKelvey vooral doordat veel Noord-Ieren het geloof gebruiken om aan te geven bij welke stam ze horen: unionisten of nationalisten. ‘Sommige mensen zeggen: ik ben geen christen, maar wel protestants. Voor mij is dat een contradictio in terminis.’

De geestelijke stemde zelf tijdens het brexit-referendum overigens voor het EU-lidmaatschap van het Verenigd Koninkrijk. McKelvey vertelt dat hij een zomerhuis bezit in de republiek en op sommige plaatsen wel vier keer achter elkaar de kronkelende grens overgaat tussen Ierland en Noord-Ierland. Angst dat The Troubles terugkeren in Belfast of andere delen van Ulster heeft McKelvey daarentegen niet. Volgens hem is het leeuwendeel van de Noord-Ieren aan beide kanten tegen geweld. ‘Je hebt een minuscuul groepje republikeinse dissidenten, maar die krijgt geen steun vanuit de gemeenschap. Brexit gaat The Troubles niet hervatten, daar is meer voor nodig.’ McKelvay wijst erop dat in het Goede Vrijdag-akkoord bovendien duidelijk staat dat de Noord-Ierse bevolking zelf beslist of het republikeins wil worden of in de unie met Engeland wil blijven. Ook is de geestelijk vader hoopvol op een goede afloop van brexit voor alle Britten. ‘Ik denk dat onze politici uiteindelijk wel met een soort van oplossing komen, misschien met wat gesjoemel.’

Iets verderop zit Gareth Clegg. De jonge Noord-Ier woont momenteel in Canada, maar is voor de feestdagen weer even terug in zijn Belfast. Met verbazing volgde hij de afgelopen jaar het brexit-debat in zijn thuisland. ‘Van een afstandje ziet brexit er zeker uit als een puinhoop. Vooral de besluiteloosheid van de overheid valt hierbij op.’ Clegg stemde voor remain, noemt Mays deal niet geweldig en een no-deal Brexit zelfs een ramp voor Noord-Ierland. Stiekem hoopt hij dan ook op een tweede referendum. ‘Ik snap dat een people’s vote niet erg democratisch is, maar democratie is soms ook wat rafelig.’ Clegg merkt verder dat brexit zorgt voor nieuwe spanningen tussen het katholieke Sinn Fein en de protestantse politieke partij DUP (Democratic Unionist Party). Problemen die vroeger met de mantel der liefde werden bedekt, staan volgens hem nu weer vol in de schijnwerpers. Zelf identificeert Clegg zich overigens met geen enkele politieke partij en maakt hij zich net als de dominee meer zorgen om het secularisme. Dat veel atheïstische inwoners van Belfast zich nog steeds identificeren met ‘de katholieke republiek Ierland’ of ‘het protestantse koninkrijk’, komt volgens hem door opvoeding. ‘Mensen worden hier grootgebracht met het idee dat ze anders zijn dan de ander, er is een superioriteitsgevoel aan beide kanten.’

De volgende ochtend is het kerstdag en sluiten we ons aan bij een katholieke dienst in de Saint Brigid’s Parish. Hier zit de kerk wel bijna tot de nok toe vol, als blijkt dat ook priester Robert Feullerton eigenlijk al met pensioen is. In zijn preek verhaalt hij over de spontane kerstvrede tussen Britse en Duitse soldaten tijdens de Eerste Wereldoorlog. ‘We moeten er als gemeente alles aan doen om de kloof in de samenleving te dichten. Heel de mensheid hoort tot dezelfde familie’, houdt Feullerton zijn volgelingen voor. Hoewel in het algemeen protestante Noord-Ieren voor leave stemden en katholieken voor remain, blijkt de situatie op de grond wat genuanceerder te liggen. Waar we in de protestantse Fisherwick-kerk vooral remainers tegenkwamen, ontmoeten we in de Saint Brigid’s-parochie vooral leavers zoals Liam. Hij heeft het idee dat de mensen aan de top doelbewust brexit aan het saboteren zijn. ‘Eerst geven ze de leiding voor brexit aan een remainer en daarna werden alle echte brexiteers, zoals Boris Johnson en David Davis, gemuilkorfd.’ Hoewel Liam erkent dat er nog steeds veel oud leed zit tussen de twee geloofsgroepen in Belfast, ziet ook hij The Troubles niet terugkomen. ‘Niemand gaat vechten over brexit, dat is onderdeel van Project Fear. Ik hoop wel dat de politici hun woord houden en de bevolking niet verraden, anders heb je pas echt troubles.’

Ook Cynthia Lehane stemde voor leave. Ze wil hierover ook best een interview geven, maar alleen als er eerst een kruisje wordt geslagen bij de kerststal met een opvallend klein Jezus-baby’tje. ‘Bijgeloof’, geeft ze als reden hiervoor op. Eenmaal buiten de kerk vertelt Lehane dat ze spijt heeft van haar leave-stem. ‘Ik had te weinig informatie en heb te veel geluisterd naar de opinie van anderen. Toen ik stemde werd ons verteld dat we er financieel op vooruit zouden gaan. Ik voel me misleid door de parlementsleden in Westminster.’ Ook het feit dat jonge Britten straks wellicht niet meer vrij kunnen reizen binnen de EU en de exodus van Poolse doktoren baren haar zorgen. Verder ziet ze een terugkeer van The Troubles absoluut als een mogelijkheid. Lehane is dan ook een sterk voorstander van een tweede referendum nu duidelijk is wat brexit betekent. Hierna vertelt Lehane dat ze geboren en getogen is in het Verenigd Koninkrijk, maar wel Ierse ouders heeft. Sinds ze in Belfast woont, merkt ze dat veel Noord-Ieren dichtklappen wanneer je over politiek begint. ‘Ze horen mijn naam Cynthia en denken dan meteen VK, maar dan zeg ik mijn volledige naam: Cynthia Maria Theresa en dan weten ze dat ik ook een Ierse achtergrond heb.’ Hoewel Lehane verschillen ziet tussen Engeland en Noord-Ierland, zijn deze volgens haar niet groter dan tussen Noord-Ierland en Ierland. Niet alleen vindt ze de prijzen in de republiek duurder, ook qua mentaliteit merkt ze een grensverschil. ‘De mensen zijn hier erg gemakkelijk om mee te praten en je maakt dan ook snel nieuwe vrienden.’

Belfast’s Big Two
De volgende dag is het Boxing Day in Noord-Ierland. Traditioneel de dag dat veel derby’s worden uitgevochten op de Engelstalige voetbalvelden. In Belfast speelt Linfield tegen Glentoran op Windsor Park. De twee teams domineren samen de Noord-Ierse competitie en staan bekend als Belfast’s Big Two. Al snel blijkt dat ook op het sportveld sektarische spanningen niet ongewoon zijn. Vroeger bestond Belfast’s Big Two namelijk uit het protestantse Linfield en het katholieke Belfast Celtic. Hier kwam een eind aan vanwege rellen tijdens de Boxing Day-wedstrijd in 1948. Een aanvaller van Belfast Celtic liep hierbij een gebroken been op en ook andere spelers raakten zwaargewond. Niet veel later werd de voetbalclub in zijn geheel ontbonden. Plaatsvervanger Glentoran zorgt voor minder onrust. Net als Linfield is dit een protestantse Unionisten-club, al heeft het team wel meer katholieke spelers onder contract gehad dan Linfield. De wedstrijd zelf mondt uit in een makkelijke 4-0 overwinning voor Linfield. Dit tot grote vreugde van Michael Caldwell, die zichzelf omschrijft als een overtuigd unionist. Volgens de Linfield-supporter zijn de verschillen tussen Ierse en Britse cultuur letterlijk te veel om op te noemen. Na wat aandringen somt Caldwell er een paar op. ‘Wat wij Boxing Day noemen heet in de republiek Saint Stephen’s Day. Unionisten volgen de koningin, republikeinen de Taoiseach (Ierse titel voor de premier van Ierland, red.).’ Hoewel Linfield volgens Caldwell een protestantse club is, heeft dit enkel met identiteit te maken en niet met religie. Net als veel andere supporters verwacht hij niet dat The Troubles zullen terugkeren vanwege brexit. Hoewel Caldwell zelf remain stemde, heeft hij vrede met een vertrek uit de EU als de meerderheid van zijn landgenoten dat wenst. ‘Brexit gaat deze regio niet veranderen, of het nu no deal wordt of Mays deal.’ Hierna vertelt Caldwell dat hij in oktober naar Nederland komt voor de interlandwedstrijd tussen Oranje en Noord-Ierland. Volgens hem bewijs dat het leven van de Britten ook in het buitenland niet zal veranderen. Op de vraag of hij niet bang is voor de terugkeer van The Troubles laat Caldwell een schamperlachje horen. ‘The Troubles komen niet terug, het verleden is voorbij. Dat Linfield vandaag wint, vind ik veel belangrijker.’

Collega-supporter Marc Whatford is het totaal niet eens met deze analyse van Caldwell. Ook noemt hij de Ierse en Britse cultuur, op drankgebruik na, vrijwel identiek. Wel erkent hij dat Noord-Ier zijn soms lastig is in het buitenland. ‘Ik ben Brits en Noord-Iers, maar op vakantie zeg ik vaak dat ik Iers ben, omdat ik dan niet zoveel hoef uit te leggen.’ Brexit kwalificeert hij als een ramp ‘vanaf allereerste begin tot het uiterste einde’. ‘Ik leg de schuld hiervoor bij de aanstichter van dit alles: David Cameron. Een kleine minderheid heeft hierna hard campagne gevoerd en veel mensen meegekregen op de bandwagen.’ Volgens Whatford hebben niet alleen unionisten massaal voor brexit gestemd, maar ook hardliners aan katholieke zijde. Deze denken volgens hem dat problemen rondom een harde grens een verenigd Ierland dichterbij brengt. Ondanks het Goede Vrijdag-akkoord zijn spanningen tussen katholieken en protestanten volgens Whatford altijd in meer of mindere mate aanwezig gebleven. Hij sluit een burgeroorlog dan ook niet uit wanneer de grenssituatie tussen Ierland en Noord-Ierland niet correct wordt opgelost. ‘Waar ik zal zijn tijdens zo’n conflict? Ik ben politieagent, dus waarschijnlijk aan het werk!’

Muren die altijd openstaan

Na het voetballen is het de hoogste tijd om de bekendste bezienswaardigheid van Belfast te bezoeken. Ondanks het Goede Vrijdag-akkoord staan er kriskras door de stad namelijk nog steeds kilometers aan afscheidingsmuren. Hoewel deze eufemistisch genaamde ‘Peace walls’ tegenwoordig vooral dienst doen als toeristische trekpleister, hebben ze nog steeds een veiligheidsfunctie. Dat is vooral goed te merken in het nabijgelegen Shankill Road. Deze straat was tijdens The Troubles het epicentrum van unionistische paramilitaire organisaties zoals de Ulster Volunteer Force. Dit gewelddadige verleden is verder ook terug te zien aan de vele murals in dit gebied. Soms herdenken de muurschilderingen de terreurslachtoffers, de andere keer krijgt de IRA (Irish Republican Army, verzamelnaam voor verschillende Ierse separatistische organisaties) een veeg uit de pan. Ook Jack Mitchell is duidelijk vast onderdeel van het interieur in deze straat. De gepensioneerde man groet vrijwel iedereen die langsloopt bij naam. Vaak wordt dit gevolgd door een plagerige kwinkslag of groeten die aan iemand anders moeten worden doorgegeven. Mitchell herinnert zich nog goed het geweld dat tijdens The Troubles plaatsvond tussen Shankill Road en de katholieke Falls Road iets verderop. Ook hij gooide in die tijd molotovcocktails naar zijn katholieke stadsgenoten. ‘Of ik ooit iemand verwond heb? Ik hoop het! Of tenminste, dat hoopte ik toen.’ Mitchell vertelt dat hij paratroeper in het leger is geweest en hierdoor wel wat gewend is qua geweld. Dit geldt volgens hem voor de meeste bewoners van Shankill. ‘Als er ergens in de wereld een autobom afgaat, rennen de mensen weg. Hier gaan de mensen kijken wat er aan de hand is.’

Mitchell stemde voor leave en is er nog steeds van overtuigd dat het Verenigd Koninkrijk beter af is zonder EU-lidmaatschap. ‘EU-politici mogen ons niet. Ze willen een superstaat worden net als de Verenigde Staten en ze maken wetten die niet bij ons passen.’ Als voorbeeld hiervan verwijst hij naar het Europese gerechtshof, dat volgens hem alle IRA-leden heeft vrijgesproken tijdens The Troubles. Ook hekelt Mitchell Polen die illegaal nabijgelegen rivieren leegvissen met netten. Enigszins nostalgisch denkt de pensionado terug aan Margaret Thatcher, die brexit volgens hem allang gesetteld zou hebben. Toch verwacht Mitchell dat het Verenigd Koninkrijk ook de slechte deal van May wel overleefd. ‘We hebben altijd onszelf bestuurd zonder hulp en regeerden over een derde van de wereld. Ook dit zullen we klaren.’ Angst voor nieuw oplaaiend sektarisch geweld heeft de oud-militair niet. Hij wijst erop dat ook tijdens The Troubles de overgrote meerderheid aan beide kanten gewoon met elkaar kon opschieten. ‘Je hebt extremisten aan beide zijden. Gerry Adams en andere topleden van de IRA en Sinn Fein wonen allemaal in grote huizen, maar ja, gangsters zullen altijd gangsters blijven.’ Als bewijs dat de troebele soep niet zo heet werd gegeten als die op televisie soms werd opgediend, noemt Mitchell zijn katholieke vriendin van wie hij vlak voor het interview afscheid nam. Ook blijkt Mitchell een aardig woordje Gaelic (ook wel Iers of Iers-Gaelisch, een Keltische taal die officieel is in Ierland en Noord-Ierland) te spreken. ‘Vroeger spraken de protestanten hier vaak ook Gaelic, maar door de IRA is taal nu gepolitiseerd. Nu betekent Gaelic spreken meteen dat je republikein en katholiek bent.’

Aan de andere kant van de muur een paar honderd meter verderop houdt verzorger Brendan Parker ondertussen een pauze bij de ingang van het Maureen Sheehan Centre. Hij heeft niet gestemd tijdens het referendum en erkent ruimhartig dat hij er nog steeds weinig van begrijpt. De schuld hiervoor legt hij voor een gedeelte bij zowel de overheid als zichzelf. ‘Dat we niet weten wat er met brexit gaat gebeuren is beangstigend.’ Wel heeft Parker een duidelijke mening over hoe de toekomst van zijn land eruit zou moeten zien. ‘Noord en zuid horen samen een vrij eiland te zijn, al zal dit nooit gebeuren. Er wordt te veel geld verdiend aan de splitsing door mensen die het voor het zeggen hebben.’ Ook de verzorger schetst een beeld van het dagelijkse leven in Belfast waarbij de gemeenschappen aan beide kanten goed met elkaar overweg kunnen. Er wordt geshopt in elkaars winkels en een conflict is pas een conflict als je er zelf over begint. Parker kijkt dan ook vooral naar zichzelf en de naasten om hem heen. ‘Voor de toekomst hoop ik vooral op gezondheid voor mezelf. Als arbeider heb je uiteindelijk toch weinig te zeggen over het beleid wanneer het erop aankomt.’