Eind vorig jaar verscheen de monumentale roman Alkibiades van Ilja Leonard Pfeijffer, over de gelijknamige controversiële Atheense politicus uit de vijfde eeuw voor Christus. Het bevat een belangrijke geschiedenisles voor nu, zegt Pfeijffer. ‘De democratie kan aan zichzelf ten onder gaan.’ 

Ilja Leonard Pfeijffer (56) is dichter, classicus en de auteur van moderne klassiekers als La Superba, Brieven uit Genua en Grand Hotel Europa. Alkibiades is zijn meest ambitieuze roman tot nu toe. ‘In mijn vorige leven ben ik classicus geweest aan de Universiteit Leiden. Ik raakte gefascineerd door de historische persoon van Alkibiades, die ik tegenkwam in de dialogen van Plato en De Geschiedenis van de Peloponnesische Oorlog van Thucydides. Ik wilde jaren geleden al een boek over hem schrijven, maar ik stelde dit altijd uit, omdat het een heel groot project is. Maar drie jaar geleden vatte ik de moed op, omdat ik opeens begreep dat zijn levensverhaal verteld moest worden aan de hand van thema’s die vandaag de dag nog steeds relevant zijn.’

Over Athene: Athene was in de vijfde eeuw voor Christus de belangrijkste stadstaat van Griekenland. Onder leiding van Athene weerstonden de Grieken de Perzische invasies van 490 en 480-479 voor Christus. Na de Perzische Oorlog bouwde Athene een maritiem imperium op. Het hoogmoedige Athene kwam in conflict met Sparta. De daaropvolgende Peloponnesische Oorlog (431-404 voor Christus) werd uiteindelijk door Sparta gewonnen.

Wie was Alkibiades?

‘Hij was een van de hoofdrolspelers van de Peloponnesische Oorlog. Hij stond bekend als de mooiste man van Griekenland, was extravagant, geniaal, opzienbarend, openlijk biseksueel en controversieel. Hij won de paardenrace bij de Olympische Spelen, de Formule 1-race van toen. En hij zette de waarheid naar zijn hand om zijn doelen te bereiken.’

Het boek is geschreven alsof het een autobiografie is van Alkibiades zelf. De Atheense staatsman had de reputatie een onbetrouwbare leugenaar te zijn. Hoe weten we of hij de waarheid spreekt? 

‘Dat deed ik natuurlijk expres in mijn boek. Alkibiades was een politicus met een agenda. Hij was reuze charmant en wist zo mensen voor zich te winnen, maar hij gebruikte hen ook voor zijn eigen plannen: glorie voor hemzelf en voor Athene.’

Sommige historici geloven dat Alkibiades verantwoordelijk is voor de ondergang van de Atheense democratie. Hij bedacht immers het plan om Sicilië te veroveren, een expeditie die uitliep op een enorme militaire ramp voor Athene.

‘Wel, ik behoor tot de school die denkt dat Alkibiades Sicilië wel had kunnen veroveren, als de geschiedenis anders was verlopen. De veldtocht mislukte omdat zijn politieke tegenstanders hem terug hadden geroepen naar Athene, om zich daar te verantwoorden voor een blasfemiemisdrijf. Alkibiades vluchtte daarop naar Sparta. De Atheense generaal Nikias kreeg nu de leiding in handen en leed een enorme nederlaag. Dat was niet de schuld van Alkibiades.

‘Kijk, de expeditie was een enorm waagstuk. Ik geloof dat Alkibiades Sicilië mogelijk wel had kunnen veroveren, omdat hij een briljant diplomaat was en een kundige generaal. En als dat gebeurd was, dan was Sparta geen partij meer voor Athene. Maar omdat hij werd teruggeroepen naar Athene was de expeditie onthoofd van haar belangrijkste leider en daarom gedoemd om te mislukken. Alkibiades keerde na enkele jaren van politieke ballingschap naar de Atheners terug. Dankzij zijn successen wist hij in zijn eentje bijna de oorlog te winnen. Maar wederom viel hij in ongenade.’

Was Alkibiades een populist? Hij wist, zo las ik in uw boek, het volk slim te bespelen. En zijn flamboyante gedrag doet mij heel erg denken aan Pim Fortuyn.

‘Alkibiades was veel meer. Hij was een visionair. Zulke mensen hebben we veel te weinig in de politiek. Hij hield de Atheners een droom voor. De vestiging van een wereldrijk. Hij wilde niet alleen Sicilië veroveren, maar daarna ook Carthago in Noord-Afrika en Italië. Je zou hem beter kunnen vergelijken met president John F. Kennedy, die een man op de maan wilde zetten. Alkibiades was geen ordinaire demagoog.’

De Atheense democratie was berucht om haar ordinaire demagogen. 

‘Zeker. Maar dan denk ik eerder aan iemand als Kleon. Berucht is het verhaal van Mytelene, een stad op het eiland Lesbos die tegen de Atheners in opstand was gekomen. Kleon wilde de gehele mannelijke bevolking uitmoorden. Ik wilde Kleons toespraak over Mytelene schrijven in het jargon van Geert Wilders, in hyperbolen en vol persoonlijke aanvallen. Maar toen ik Thucydides las, ontdekte ik dat ik dat niet hoefde te doen. De toespraak van Kleon was al in dit jargon geschreven.

Ik wilde Kleons toespraak over Mytelene schrijven in het jargon van Geert Wilders

‘Thucydides had wel veel bewondering voor Perikles, de pleegvader van Alkibiades. Hij was een democraat, maar durfde ook tegen de publieke opinie in te gaan en impopulaire maatregelen te nemen die noodzakelijk waren. Maar na zijn dood kwamen de demagogen, die vooral bezig waren met kortetermijnpolitiek en het algemeen belang vergaten.’

Uit het boek Alkibiades: ‘De teloorgang van de democratie na de dood van Perikles, waarvan ikzelf het slachtoffer ben, is veroorzaakt door zogenaamde leiders die in hun machtshonger hengelen naar de volksgunst en hun visie laten bepalen door de fluctuaties van de publieke opinie, waarbij zij al het mogelijke in het werk stellen om diezelfde publieke opinie tegen hun rivalen op te zetten. Het gevolg hiervan is dat de democratie niet langer in staat is om verder in de toekomst te kijken dan tot de volgende stemming, hetgeen een coherente visie voor de lange termijn tot een luchtspiegeling maakt.’

Is dat ook wat we van deze geschiedenis kunnen leren? Dat de democratie wordt bedreigd door populisten?  

‘Democratieën zijn niet eeuwig, leert de geschiedenis van Athene ons. De Atheense democratie was aan het einde van de vijfde eeuw voor Christus een democratie in verval. Democratieën kunnen ook voorbijgaan. Dat is een besef dat wij nu te weinig hebben. We zijn heel erg opgegroeid met de Amerikaanse propaganda, waarin democratie wordt gezien als het eindpunt. ‘The End of History’, zoals Francis Fukuyama dat triomfantelijk zei na de Koude Oorlog.

‘De democratie kan aan zichzelf ten onder gaan’

Maar zo is het natuurlijk niet. De democratie kan aan zichzelf ten onder gaan. Dit zagen we in het Oude Athene, maar ook in de jaren dertig in Europa, en nu weer in het Turkije van Erdogan, het Rusland van Poetin, het Hongarije van Orban en het Argentinië van Milei. Mijn boek biedt de lezers de mogelijkheid om in de spiegel van de geschiedenis te kijken, zodat ze beter beseffen wat er nu aan het gebeuren is.’

Uit het boek Alkibiades: ‘Mijn vriend Aristhophanes heeft Kleon ooit vergeleken met een palingvisser. In stil, helder water vangen palingvissers niets, maar als zij het water troebel maken door flink in de modder op de bodem te gaan peuren, hebben zij kans op een goede vangst. Precies zo profiteerde Kleon van troebele tijden… en ontpopte hij zich als een extremistische volksjongen, vriend van het gepeupel… Hij was een onbehouwen en grofgebekte, maar charismatische spreker, die het voordeel genoot van een zeer luide stem. Hij schaamde zich er niet voor om beledigingen te schreeuwen… Hij was een verbose lasteraar met een rijk repertoire aan ongepastheden…’

De westerse democratieën worden nu bedreigd door autoritaire staten – het Rusland van Poetin voorop. Kunt u ook hier parallellen trekken met het verleden?

‘Alkibiades dook eerst onder in Sparta, daarna in de Perzische provinciehoofdstad Sardis. Sparta en het Perzische Rijk werden op autocratische wijze bestuurd. Dat had ook voordelen, vooral in een oorlogssituatie, zag Alkibiades. De Spartaanse koning Agis hoefde zich geen zorgen te maken of hij wel werd herkozen. Hij kon plannen maken voor de lange termijn.

‘De oorlog in Oekraïne zou hem ten val brengen als Rusland een democratie was’

‘Dat geldt ook voor Poetin. Hij heeft de luxe van tijd. De oorlog in Oekraïne zou hem ten val brengen als Rusland een democratie was, maar Poetin kan nu geduldig afwachten totdat de publieke opinie in het Westen omslaat en de roep om een einde te maken aan de oorlog te sterk wordt. Toch gaf Alkibiades de voorkeur aan de democratie, omdat daarin burgers vrij kunnen zijn.’

Ten slotte: de Atheense democratie was natuurlijk wel heel anders ingericht dan onze democratie. In Athene had je een directe democratie met een volksvergadering van vrije mannelijke burgers, onze democratie is indirect met volksvertegenwoordigers.

‘De Atheense democratie was direct en niet inclusief inderdaad. Alleen vrije Atheense mannen mochten stemmen. Vrouwen, slaven en vreemdelingen hadden geen stemrecht. In Athene bestond er bovendien geen scheiding der machten. De rechtbank en het parlement liepen door elkaar. Er waren veel politieke processen, getuigen werden omgekocht, enzovoort.

‘Een democratie lijdt aan een gebrek aan efficiëntie’

‘Toch zijn de overeenkomsten groter dan de verschillen. Het onderliggende principe blijft immers staan, namelijk dat een democratie lijdt aan een gebrek aan efficiëntie. Maar misschien is dit ook niet de bedoeling van de democratie. De Atheense democratie was niet ingesteld om efficiënt te zijn, maar het was een systeem dat als doel had om tirannie en oligarchie te voorkomen, waar de concentratie van de macht in handen is van een enkeling, of in handen van een kleine groep. In die zin zou je onze trias politica – de scheiding van de wetgevende, uitvoerende en rechtsprekende macht – kunnen zien als een verbetering van het Atheense model. Want de trias politica is juist bedacht om machtsmisbruik tegen te gaan.’

Uit het boek Alkibiades: ‘Het debat op de Pnyx is gepolariseerd, van elk wissewasje wordt een halszaak gemaakt die de verschillende kampen tot in de essentie van hun ziel lijkt te raken, deelbelangen vechten om dagsuccessen, overwinningen op politieke rivalen worden belangrijker geacht dan overwinningen op onze vijanden en populisten hebben de afgelopen jaren zoveel energie geïnvesteerd in het mobiliseren van onvrede, dat er inmiddels daadwerkelijk ontzettend veel onvrede is ontstaan. Het volk heeft diep wantrouwen opgevat jegens de elite.’

Dit artikel werd eerder gepubliceerd op de Kanttekening op 22 maart 2024.