Het traditionele Palestijnse borduurwerk tatreez is al meer dan drieduizend jaar oud. Het werd vanaf 1948 een politiek symbool van de Palestijnse identiteit en, vanaf de Intifada, een instrument van verzet. Tatreez is daarnaast een verbindend element voor de Palestijnse diaspora, die de Palestijnse cultuur en tradities levend wil houden.

‘Tatreez is mijn vreedzame manier van verzet’, vertelt fotograaf en kunstenaar Fatima Abbadi (44), die workshops Palestijnse borduurtechnieken geeft in haar woonplaats Capelle aan den IJssel.

In de media is er veel desinformatie over het Israëlisch-Palestijnse conflict, zegt ze. ‘Zelf werk ik veelal met informatie uit het verleden. De kunst van tatreez weerlegt moeiteloos deze onjuiste informatie aan de hand van oude foto’s, geschiedenisboeken en getuigenissen van historici. ’ Op die foto’s zijn de vrouwen die tatreez dragen te zien in dorpen die volgens zionisten ‘nooit bestaan hebben’ of ‘waar Palestijnen nooit gewoond hebben’.  Die verhaallijn wordt onderuit gehaald op het moment dat je in de geschiedenis gaat graven op zoek naar geborduurde jurken.

Historisch gezien weerspiegelde de Palestijnse geborduurde jurk, de thobe, het verhaal van de drager. Uit de jurk kon haar afkomst afgeleid worden, haar economische achtergrond, haar burgerlijke staat en nog veel meer. De gebruikte kleuren, patronen en symbolen (zoals vogels en planten) representeren de verschillende historische Palestijnse regio’s, levensfasen en persoonlijke elementen. Elke kruisstreek vertelt een verhaal.

Abbadi: ‘Tatreez is sterk verbonden met onze nationale cultuur en identiteit. De patronen verwijzen naar de verhalen van de Palestijnse vrouwen en hun omgeving. De cipres, bijvoorbeeld, is een emblematisch patroon. Afhankelijk van de regio waar je vandaan kwam, was deze boom lang, kort, smal of breed.’

Oorspronkelijk werd tatreez gemaakt en gedragen in rurale gebieden. Vanaf 1948 werd het traditionele Palestijnse borduurwerk in heel Palestina populair, en daarna ook onder de leden van de diaspora. De borduurtraditie wordt van generatie tot generatie doorgegeven.

Tatreez na 1948

Na de Nakba (Arabisch voor ‘Ramp’) van 1948, toen meer dan 750.000 Arabische Palestijnen uit Palestina werden verdreven, werd tatreez een politiek symbool. Het Palestijnse borduurwerk vertegenwoordigde, naast het persoonlijk verhaal van de drager, nu ook de identiteit van het hele Palestijnse collectief. Het borduurwerk op de thobes van de vrouwen, dat verwees naar locaties in Palestina, was de schakel met de dorpen waaruit ze waren verdreven. Het werd het bewijs dat ze er wél waren geweest.

Palestijnse vrouwen hielden het traditionele borduurwerk in leven in de vluchtelingenkampen in de regio. Het borduurwerk dat dorpelingen droegen was niet langer streekgebonden, maar werd een mengelmoes van patronen en stijlen uit verschillende delen van Palestina.

Abbadi: ‘De stijlen werden gemengd. Zo zag je een patroon uit Gaza met een boom uit Jaffa en elementen uit Ramallah. Vóór 1948 was dat ondenkbaar geweest. Dat gebeurt nu wel in de diaspora.’

‘Een ideaal middel voor de diaspora om bewustzijn te creëren over wat in Palestina gebeurt’

In vluchtelingenkampen begonnen vrouwen het handborduurwerk ook te verkopen om inkomsten te genereren. Het werd niet meer alleen voor persoonlijk gebruik gemaakt. De met de hand geverfde zijden draden, die gebruikt werden voor het oorspronkelijke borduurwerk, werden vervangen door katoenen draad. Volgens Joanna Barakat (41), kunstenares en curator van Instagrampagina ‘The Tatreez Circle’, werd tatreez in die tijd hét symbool van de Palestijnse identiteit.

‘Palestijnse kunstenaars lieten in hun kunstwerken dorpsvrouwen zien die geborduurde jurken droegen. Ze werden getransformeerd in symbolen van het moederland, met veerkracht en een diepgewortelde band met Palestina.’

Je ziet dit terug in het werk van de Palestijnse schilder Sliman Mansour (75), maar ook in de werken van kunstenaars van de jongere generaties, zoals bij de Gazaanse kunstenares Malak Mattar (22), vervolgt Barakat.

‘Palestijns borduurwerk is een ideaal hulpmiddel voor de diaspora, van kunstenaars tot ontwerpers, om bewustzijn te creëren over wat er gebeurt in Palestina. Door de Palestijnse culturele identiteit over te brengen, willen kunstenaars zoals ik het bewustzijn vergroten en racistische stereotypen en misvattingen (zoals ‘Palestijnen zijn terroristen, gewelddadig en onbetrouwbaar’ of ‘Er woonde amper iemand in Palestina voordat het Israël werd’, red.) over Palestina en Palestijnen bestrijden.’

Pas vanaf de Eerste Intifada (1987-1993, red.) wordt de tatreez ingezet als vorm van verzet. Het uithangen en tonen van Palestijnse vlaggen werd verboden door de Israëlische autoriteiten. In reactie daarop borduurden Palestijnse vrouwen vlaggen en andere Palestijnse symbolen op hun kleding.

Barakat: ‘Ze kochten draden in de afzonderlijke kleuren van de vlag apart, zodat Israëlische soldaten hen niet konden arresteren met een combinatie van rood, groen, zwart en wit borduurgaren. Het met de hand borduren van een jurk nam vele maanden in beslag. Het was een geheime en langzame soort van verzet.’

Ook het verspreiden van tatreez is een vorm van verzet, omdat het verhaal van de Palestijnen via de borduurkunst verteld kan worden. De Palestijnse diaspora is verspreid over alle hoeken van de wereld.

Verspreiding via social media heeft gezorgd voor een heropleving van Palestijns borduurwerk. Tegenwoordig maken ontwerpers uit Palestina en de diaspora – naast de traditionele, met de hand geborduurde jurken – tatreez dat met de hand geborduurd wordt op westerse kleding. Ook zijn er machinaal geborduurde moderne interpretaties van Palestijnse jurken. Zo wordt de traditionele kunstvorm – en daarmee de Palestijnse identiteit – uitgedragen en beschermd.

De Palestijnse identiteit

In december 2021 voegde UNESCO tatreez toe aan de lijst van immaterieel cultureel erfgoed van de mensheid. Palestijnen beschouwen dit als een welkome vorm van erkenning. Kort ervoor was veel ophef over de Miss Universe-verkiezingen, die dat jaar in Israël werden georganiseerd. De deelneemsters droegen onder meer Palestijnse geborduurde jurken, die door de organisatie en de media ten onrechte als ‘Israëlische’ culturele elementen werden gelabeld.

Bij een etnische zuivering hoort ook het uitwissen van een cultuur, ziet Barakat. ‘In Israël verwijzen ze niet naar Palestijnen met het woord ‘Palestijnen’. In plaats daarvan gebruiken ze het algemene woord ‘Arabieren’, waarbij ze opzettelijk elke band van de Palestijnen met het land verwijderen. Net als het woord ‘Palestijn’ en het gebruik van de Palestijnse vlag bedreigt elke vorm van representatie of bewijs van bestaan ​​de geconstrueerde beweringen en het nationale verhaal van zionistische Israëliërs.’

‘De geschiedenis wordt herschreven. Ik wil aan mijn kinderen doorgeven wie mijn voorouders waren’

Barakat vindt het behoud van tatreez cruciaal tegen Israëls inspanningen om de Palestijnse cultuur uit te wissen en toe te eigenen. Ook voor Abbadi is dit een belangrijke drijfveer om de kunst van tatreez te blijven verspreiden.

‘De geschiedenis wordt herschreven. Ik heb kinderen. Ik wil aan ze doorgeven wie mijn voorouders waren. Het is mijn missie.’ Ze roept anderen op om via tatreez meer bewustzijn te creëren en het Palestijnse verhaal te vertellen.

‘Draag tatreez, geef workshops erover, organiseer tentoonstellingen, identificeer het als Palestijns, praat erover. En schrijf er ook vooral over, want dat wat geschreven is, blijft.’

Bollywoodfilms staan wereldwijd bekend om romantiek en kleurrijke dansscénes. Maar India-deskundigen wijzen erop dat deze films moslims steeds negatiever portretteren. ‘Sinds de opkomst van premier Modi is een genre gekomen waarin moslimterroristen centraal staan.’

Met meer dan 1.500 films per jaar overtreft de Indiase filmindustrie zelfs de Amerikaanse filmindustrie. Over heel India en in verschillende Indiase talen worden films geproduceerd. De bekendste daarvan is de Noord-Indiase Hindi Cinema ofwel: Bollywood. Met deze films willen de producenten niet alleen een verhaal overbrengen aan het publiek. De emotie en passie moet ook worden beleefd door muziek en zwierige dansscénes.

Lange tijd was de invloed van politiek op de films minimaal. Ook stonden de religies van de hoofdpersonen niet zo vaak op de voorgrond. Maar filmdeskundigen zien steeds vaker dat de films het geluid van hindoe-nationalistische Indiase politici vertolken. Hierbij worden moslimpersonages en hun islamitische geloof als een vijand van het Indiase volk neergezet.

‘Films beïnvloeden voor een groot deel hoe wij denken over deze wereld, hoe wij tegen de werkelijkheid van het alledaagse leven aankijken’, vertelt antropoloog Sharib Ali (Universiteit van Bern) vanuit zijn kantoor in Zwitserland. ‘Door Bollywoodfilms te kijken heeft het Indiase volk geleerd hoe het is om iemand lief te hebben. Hoe romantiek eruitziet. Maar de verhaallijnen in de films worden ook bepaald door wat mensen graag willen zien en door hoe wij zelf staan in het leven.’

De jonge wetenschapper komt uit de Indiase staat Bengalen en doet onderzoek naar de socio-politieke situatie van moslims in India. Hij vertelt dat Indiase moslims altijd al een belangrijke rol hebben vervuld in de cultuursector in India. Veel bekende filmacteurs, populaire zangers en dichters hebben een islamitische achtergrond. Alleen al de wereldberoemde islamitische acteur Shah Rukh Khan doet niet alleen in India een hartslag overslaan: ook ver buiten India – van Afghanistan tot Turkije en Marokko – zijn fans van de acteur te vinden.

Desondanks hebben moslims tot op heden weinig invloed gehad op de representatie van islamitische personages in de films, vertelt Ali. En sinds het hindoe-nationalisme in 2014 in India aan de macht kwam via premier Narandra Modi en zijn partij BJP, komen er steeds vaker films uit waarin moslims als een barbaar of een moordenaar worden gestereotypeerd.

Een recent voorbeeld is de controversiële film Padmavat (2018). De film, gebaseerd op een mythe, vertelt het verhaal van de hindoevrouw Padmavat op wie de islamitische heerser Alaudin Khilji (foto) verliefd wordt. Khilji, afgebeeld als een wrede tiran, doet er vervolgens alles aan om de mooie Padmavat gevangen te nemen. De scénes lijken een mooi spektakel, maar brengen volgens Ali alle denkbare negatieve stereotypes over moslims met zich mee.

‘Natuurlijk kun je niet van filmproducenten verwachten dat zij een politiek correct verhaal neerzetten. En veroveraars uit de Middeleeuwen waren zelden geweldloos. Maar het contrast tussen de onschuldige hindoe en de barbaarse moslim is heel zwart-wit, waardoor het narratief perfect past bij de vooroordelen en mythes over moslims die door de Indiase nationalisten worden verspreid onder het Indiase volk. Denk aan de zogenoemde ‘love-jihad’, een complottheorie waarbij wordt beweerd dat islamitische Indiase mannen het gemunt hebben op onschuldige hindoevrouwen en -meisjes. Heel ‘toevallig’ sluiten nogal wat nieuwe Bollywoodproducties perfect aan bij dit narratief’, vertelt Ali.

‘Het contrast tussen de onschuldige hindoe en de barbaarse moslim is heel zwart-wit’

De misrepresentatie van moslims begon zelfs al in de jaren negentig, dus voordat Modi aan de macht kwam, beschrijft politicoloog Maidul Islam (Universiteit van Calcutta) in zijn boek Indian muslims after liberalisation (2019). In de jaren negentig verslechterde de economische positie van Indiase moslims door liberalisatie van de economie. Vanaf toen werden moslims bewust als vijand gestereotypeerd in Bollywoodfilms. Zo werd de aandacht afgeleid van de economische marginalisatie van moslims en het gebrek aan hulp vanuit de Indiase maatschappij, schrijft hij.

Islam: ‘Eén van de eerste films waarin de moslim als een terrorist werd neergezet was de film Roja uit 1992, waarin het verhaal wordt verteld van een jonge vrouw die op zoek is naar haar man die door islamitische separatisten uit de Indiase deelstaat Kashmir is ontvoerd.’

Moslims als terrorist

Van goedwillend personage naar barbaar of terrorist. Volgens Islam is deze verschuiving in de beeldvorming van de Indiase moslim onlosmakelijk verbonden met de politieke context in Zuid-Azië, in het bijzonder het conflict in het door India bezette Kashmir.

‘De aanslagen op de Twin Towers in New York op 11 september 2001 zorgden voor nog meer negativisme. Islamitische personages werden geassocieerd met religieus extremisme en fanatisme, met criminaliteit en terrorisme, waardoor er een demonisch beeld van de moslimgemeenschap in de volksverbeelding wordt weergegeven.’

Behalve als terrorist worden moslims in Indiase films vaak als gangster of maffiabaas gestereotypeerd. Neem de barbaarse pooier Rauf Lala in de film Agneepath (2012), de maffiabaas Dawood Ibrahim in Once Upon a Time in Mumbai (2010) en de moslimgangsters in de films Boom (2003) en Maqbool (2004).

‘In al deze films worden de islamitische personages gereduceerd tot gewelddadige criminelen’, zegt Islam. ‘Maar er zijn nauwelijks films met politieagenten te zien die een islamitische achtergrond hebben. Deze gevaarlijke manier van stereotypering versterkt het beeld waarin Indiase moslims nooit goede brave burgers kunnen zijn.’

Toch zijn er ook Bollywoodfilms die dit negatieve beeld van moslims willen doorbreken en hen gewoon als menselijk tonen, vertelt antropoloog Ali. ‘Gully Boy (2019) laat een moslima met hoofddoek zien die niet onderdrukt wordt, maar juist krachtig is. De film spreekt daarmee ook het westerse beeld van de onderdrukte moslima tegen. Acteur Shah Rukh Khan, die de hoofdrol heeft in My Name is Khan (2010), legt ons uit dat terroristen helemaal geen moslims hoeven te zijn.’ Dat neemt niet weg dat een patroon is ontstaan waarin moslims als bedreiging voor het Indiase volk worden geschetst. ‘En sinds Modi aan de macht is, wordt dit patroon steeds explicieter.’

Negatieve stereotypering van moslims zien we ook in de Bollywoodfilms over de spanningen tussen India en Pakistan, het land waarmee India sinds de onafhankelijkheid voortdurend in conflict is. In de films wordt Pakistan als een dreiging geschetst, terwijl de Indiase samenleving vredig en zonder problemen is.

Maidul Islam: ‘Wat deze categorie films zo problematisch maakt, is dat moslims continu met buurland Pakistan – de bron van terroristische aanslagen – worden geassocieerd. Dit beeld wordt nog eens benadrukt doordat in het Indiase leger, dat het volk moet beschermen tegen terrorisme, bijna nooit een islamitisch personage wordt neergezet. Een goed voorbeeld van deze categorie is de film Sarfarosh (1999), waarin moslims hun loyaliteit aan het Indiase volk moeten tonen, om zo te ‘bewijzen’ dat ze niet bij islamitisch buurland Pakistan horen.’

Gevolgen voor moslims

Volgens Ali draagt de negatieve beeldvorming vanuit hedendaagse Bollywoodfilms bij aan alledaagse moslimdiscriminatie. ‘Bollywoodfilms hebben geen directe invloed op de levens van moslims, maar ze bepalen wel hoe Indiërs naar de wereld en naar hun eigen samenleving kijken. Het is niet ongebruikelijk dat moslims te horen krijgen dat ze naar Pakistan moeten vertrekken, of dat Indiase moslims worden gediscrimineerd op de woningmarkt. Moslims worden tegenwoordig immers steeds vaker als een buitenstaander en als een last gezien. De verhaallijnen in Bollywoodfilms sluiten hier perfect op aan.’

‘Zulke films bevestigen ook vooroordelen over moslims bij sommige Nederlandse hindoes’

Hindoe-nationalisme is een internationaal fenomeen. De negatieve stereotypering van moslims in veel Bollywoodfilms sluit aan bij het vijandige beeld dat ook sommige hindoes buiten India hebben van de islam, legt emeritus sociologiehoogleraar Ruben Gowricharn (Vrije Universiteit van Amsterdam) uit.

‘Tussen hindoes en moslims heeft altijd soms een zwakke en soms een sterke spanning bestaan, vergelijkbaar met die tussen katholieken en protestanten. Maar een echte vijandschap was het niet, zeker niet in de Indiase diaspora. Dat kwam ook tot uiting in de Bollywoodfilms’, zegt hij.

‘Deze films kennen een stroming waarin moslims en hindoes met grote vanzelfsprekendheid samenleven. Dat zie je zowel in de oude als in de huidige films. Maar sinds de opkomst van de hindoe-nationalistische premier Modi, die door veel hindoes wordt verheerlijkt als de grote leider, is er een filmgenre gekomen waarin moslimterroristen centraal staan. Zulke films bevestigen ook de negatieve vooroordelen over moslims die sommige Nederlandse hindoes hebben. Zij praten de marginalisatie van de moslimminderheid in India goed, door te zeggen: ‘moslims gebruiken ook geweld’ of ‘Moslims zijn de daders’.’

Dit gebeurt niet alleen in Bollywoodfilms, zegt Gowricharn er meteen bij. ‘Ook in Westerse films en tv-series worden moslims als terroristen gestereotypeerd.’