In augustus 2016 werd het eerste vrijdaggebed voor vrouwen door een vrouwelijke imam verricht in de Mariam-moskee in Kopenhagen. De moskee kreeg veel internationale media-aandacht, omdat het de eerste vrouwenmoskee van Denemarken is. In de Mariam-moskee zijn ook mannen welkom, behalve op vrijdag, en het gebed wordt altijd geleid door een vrouwelijke imam. Naast de gebeden worden er ook islamitische én gemengde huwelijken voltrokken, kan je als bekeerling de shahada – geloofsbelijdenis – uitspreken en worden er islamitische lezingen gegeven. De Mariam-moskee is opgericht door Sherin Khankan. Ze is religie- en filosofiesocioloog, cognitief psychotherapeut, auteur, activist en zelf ook imam.

Wat waren zes jaar geleden je dromen en doelen met de Mariam-moskee?

‘Vanaf het begin hadden we vier hoofddoelen met de Mariam-moskee: het recht van vrouwen om te scheiden, het recht van vrouwen op interreligieuze huwelijken, de strijd tegen de groeiende islamofobie en natuurlijk het recht van vrouwen om imam te zijn. En sindsdien hebben we het recht van vrouwen om als imam op te treden mogelijk gemaakt. We hebben momenteel drie vrouwelijke imams, maar we hebben er meer gehad in de afgelopen zes jaar. Ook zijn er moskeeën in het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk geïnspireerd door ons geraakt, en organiseren diensten met een vrouwelijke imam. Ik ben op mijn beurt geïnspireerd door Halima Krausen uit Hamburg (de eerste vrouwelijke imam van Duitsland, red.) en natuurlijk Amina Wadud (een Amerikaanse hoogleraar Islamstudies en boegbeeld van het islamitisch feminisme, red.). Ik denk dat het belangrijk is dat je geïnspireerd wordt en dat je anderen kunt inspireren.

‘We hebben ook geluk gehad. Toen we met de moskee begonnen, publiceerde onderzoeker Jesper Petersen net een boekje getiteld De vrouwen in Medina. Hij baseert zich op hadith-verzamelingen (hadith zijn overleveringen van Mohammed, red.) die wijzen op het feit vrouwen in de tijd van de profeet in Medina krijgers waren, leraren én imams. Petersen deed onderzoek naar het eeuwenoude biografische lexicon Kitab al tabaqat al kabir van de islamitische historicus Ibn Sa’d (784-845, red.), die wijst op de verschillende rollen die vrouwen hadden en op het bestaan van vrouwelijke imams. We hebben De vrouwen in Medina aan alle bezoekers uitgedeeld toen onze moskee de deuren opende.’

Hoever ben je in de afgelopen zes jaar gekomen?

‘Er is nu meer draagvlak voor het idee dat imams ook vrouwen kunnen zijn. Dit komt grotendeels door de media-aandacht die we kregen, waar ik heel blij mee ben. Hier in de moskee was intern wat discussie over het nut en nadeel van de media. Als er media-aandacht is over een onderwerp met betrekking tot de islam, dan is er altijd een focus op het drama of de tegenstand. Maar we hadden altijd een heel duidelijke strategie om nooit over de tegenstand te praten. Want als je je op de oppositie richt, dan wordt het legitiemer om je ertegen te verzetten (in plaats van je te focussen op je eigen verhaal, red.). We hebben ons altijd gericht op alle mensen die ons steunen, we vertelden díe verhalen. Deze strategie hielp ons ook bij het verspreiden van onze ideeën, en om alles wat we deden te normaliseren. Dit is belangrijk, omdat we de patriarchale structuren al zo lang hebben genormaliseerd. Dus we moeten het tegenovergestelde normaliseren, door naar buiten te treden en toegankelijk te zijn voor de berichtgeving in de media. Alleen zo reiken onze ideeën ver.

‘Eén van de dingen waar ik erg trots op ben, is het recht van de vrouw op een interreligieus huwelijk. In de Mariam-moskee hebben we meer dan 65 islamitische interreligieuze huwelijken gesloten. We hebben stellen uit Denemarken, Zweden, Noorwegen, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, Egypte en bijna elk land, omdat ze geen imam kunnen vinden die hun huwelijk wilde sluiten.

‘Ik denk dat het interreligieuze huwelijk een zegen is, omdat alles met liefde begint en alles met liefde eindigt. We zijn allemaal op deze planeet om lief te hebben en geliefd te zijn. Dus als je niet bij degene kunt zijn wie je lief hebt, dan ben je nergens. Waarom nog liefhebben, als we onze partner in het leven niet kunnen kiezen? In de Koran staat dat een moslimman met een jood, christen of iemand uit het boek mag trouwen, maar er staat niet dat een vrouw hetzelfde kan doen. Er staat echter ook niet dat ze dat níet kan.

‘Waarom nog liefhebben, als we onze partner in het leven niet kunnen kiezen?’

‘Ik heb vier kinderen: twee meisjes en twee jongens. Hoe groot is de kans dat mijn dochters verliefd worden op een niet-moslim? Aangezien we hier in Denemarken wonen, is de kans natuurlijk enorm. Maar de vader van mijn kinderen denkt dat dat nooit zal gebeuren. Hij zegt: ‘Ik heb mijn kinderen zo goed opgevoed, dat ze er nooit over zullen dromen verliefd te worden op een niet-moslim.’ En dit standpunt is niet zeldzaam, je vindt het onder christenen, joden en moslims. En dat wij dat nu hebben veranderd, daar ben ik het meest trots op.’

Wat is de grootste overwinning voor de Mariam-moskee?

‘Ik denk dat we stevige hervormingen hebben doorgevoerd, bijvoorbeeld als het gaat om het recht van vrouwen om te scheiden. We hebben de procedure van het recht van vrouwen op echtscheiding hervormd door een nieuwe methode die we ontwikkeld hebben. In dit ‘Deense model voor islamitische echtscheiding’, zoals we het noemen, hebben we het concept van toestemming veranderd.

‘Als een moslimvrouw tegenwoordig een echtscheiding aanvraagt ​​-de khula-, heeft ze de toestemming van de echtgenoot nodig. Er is een consensus onder moslimgemeenschappen over de hele wereld dat je de toestemming van je man nodig hebt. Maar het probleem is dat wanneer je in een gewelddadig huwelijk zit, je man je geen toestemming geeft.

‘Als imam combineer ik cognitieve psychotherapie met islamitische spirituele zorg. Het zijn twee heel verschillende disciplines, maar ze hebben iets gemeen. En dat is het luisteren. Je geeft geen oordeel, je luistert alleen. Wij hebben de focus verlegd van de toestemming van de man naar het recht van de vrouw om te scheiden. In de Koran staat heel duidelijk dat je een vrouw niet tegen haar wil in een huwelijk kunt houden. Natuurlijk kan ze scheiden; een vrouw kan scheiden en een man kan scheiden. En een vrouw heeft het recht om te hertrouwen na een scheiding, dat staat ook duidelijk vermeld. Maar ook al zeggen we deze dingen, we hebben de patriarchale structuur genormaliseerd die het voor een vrouw bijna onmogelijk maakt om de echtscheiding aan te vragen.

‘Moslima’s uit heel Scandinavië komen naar ons, de enige moskee waar ze zonder toestemming kunnen scheiden’

‘Om dit probleem op te lossen, moet je het concept van toestemming verwijderen. Het is buitengewoon moeilijk om dit te veranderen, maar we hebben het veranderd in de Mariam-moskee. Onlangs hebben we de 55^e echtscheiding geregeld. In alle gevallen was er sprake van ernstig geweld en was de echtgenoot tegen de scheiding. Moslima’s uit heel Scandinavië komen naar onze moskee, omdat we de enige moskee zijn waar vrouwen zonder toestemming kunnen scheiden.’

Wat zou je hierna nog meer willen bereiken?

‘Mijn doel is om dit Deense model voor islamitische echtscheiding te exporteren naar andere Scandinavische en Europese landen, zodat het een standaardprocedure kan worden. Ik denk niet dat het onmogelijk is, het is alleen een kwestie van tijd. Want als je de toestemming wegneemt – dat is het cruciale – dan zal iedereen zeggen: ‘Ja, natuurlijk heeft de vrouw het recht om te scheiden.’ Maar als je de toestemming van de echtgenoot nodig hebt, en als je er als echtgenote nog steeds in vastzit, dan is het een psychologische gevangenis waar je nooit uit kunt ontsnappen.

‘De focus verleggen, van de toestemming van de man naar het recht van de vrouw om te scheiden, is heel belangrijk. En daar komt psychotherapie bij kijken, omdat je de manier waarop mensen denken moet veranderen: door hen kennis te geven over de rechten die ze hebben, ook de islamitische rechten. Dat is de combinatie van islamitische spirituele zorg en de islamitische theologie waarin de koran, de hadith en andere islamitische bronnen gebruikt worden om kennis op te bouwen om een ​​dilemma te begrijpen, onder ogen te zien of op te lossen.

‘Ik zeg altijd tegen de vrouwen: ‘Het is niet mijn beslissing. Ik ben niet belangrijk, ik ben enkel een hulpmiddel en faciliteer deze scheiding. Allah heeft je het recht gegeven om te scheiden.’ De echtgenoten vertel ik hetzelfde: ‘Ik ben niet belangrijk, het is Allah die de vrouw het recht heeft gegeven om te scheiden. Als je klachten hebt, moet je klagen bij Allah, want het heeft niets met ons te maken.’ En in elke moskeegemeenschap zou dit moeten kunnen, want we weten ook dat niemand voor de lol wil scheiden. Als je er toch voor kiest om te scheiden, helemaal als je kinderen hebt, doe je dat pas als je alle andere opties hebt geprobeerd.

In Denemarken hebben we een enorme campagne gevoerd: ‘Til Døden Os Skiller’ (‘Tot de dood ons scheidt’, red.) met een film, posters en flyers in bussen. Het idee is om het Deense model naar andere landen te kopiëren, maar je moet natuurlijk wel partners in die landen hebben. Momenteel werken we met vier – door mannen gedomineerde – moskeegemeenschappen samen, want we kunnen dit natuurlijk niet alleen dragen. We hebben een lange wachtlijst van vrouwen die willen scheiden, omdat ze weten dat ze dat alleen hier kunnen doen.’

‘We hebben de patriarchale structuur genormaliseerd en geïnternaliseerd, zijn blind geworden voor dat het ook anders kan’

Wat is je advies voor andere vrouwen die een soortgelijke moskee in bijvoorbeeld Nederland willen starten?

‘Begin. We kunnen veel gesprekken voeren en vergaderingen organiseren, maar er verandert niets als iedereen besluiteloos blijft. Daarom: doe het gewoon. Ik herinner mij, dat toen ik in 2016 de Mariam-moskee begon, ik naar het Verenigd Koninkrijk ging om een ​​toespraak te houden op een islamitische conferentie. Ze probeerden daar geld in te zamelen om een ​​grote mooie vrouwenmoskee te bouwen. Ik zei tegen hen: ‘Je hebt geen grote moskee nodig om dit initiatief te starten.’ We hebben helemaal geen grote moskee nodig.

Khankan wijst naar de ruimte waar we in zitten. ‘Kijk, dit is heel nederig. We hebben twee ruimtes. Het is genoeg; onze oude moskee was groter dan deze, maar meer ruimte hebben we niet nodig. Je kunt grote veranderingen doorvoeren in een heel nederige omgeving. Dat vind ik prachtig.

‘Begin als je een kleine groep van vijf, tien, of vijftien mensen hebt. Zoek uit wie wat kan doen. De één is goed in het leveren van een khutbah omdat ze een doctoraat heeft of ze is zeer goed geïnformeerd. Iemand anders draagt al sinds haar vierde voor: geweldig, laat haar reciteren. Kijk wie waar het beste in is. Praat met mensen, bouw zo je gemeenschap stap voor stap op. Het was bij ons een proces van vallen en opstaan. Ons plan was niet perfect uitgeschreven. Je moet niet opgeven. Het kan heel moeilijk lijken en het zal vele jaren duren om dat punt te bereiken waar je wilt komen. Dus heb ook moed. En focus niet op de obstakels, maar op je doel.’

Hoe zit het met die obstakels? Wat was het grootste obstakel voor de Mariam-moskee?

‘Natuurlijk zijn er altijd obstakels. Het is ook belangrijk om over de obstakels te praten, want die zijn er gewoon ook. En je moet ook voorbereid zijn, voorbereid op tegenwerking van buitenaf en op tegenwerking van binnen je eigen familie. Ik verloor mijn huwelijk toen ik imam werd: de man met wie ik getrouwd was, besloot om van mij te scheiden. Niet omdat ik imam werd trouwens, want hij steunde een vrouwenmoskee. Hij had er moeite mee dat ik interreligieuze huwelijken begon te sluiten. Hij zei: ‘Ik weet dat je moeder christen is en je vader moslim, en dat jij een product bent van een interreligieus huwelijk – maar andersom kan dat niet.’

‘Mijn man besloot om van mij te scheiden. Hij had er moeite mee dat ik interreligieuze huwelijken begon te sluiten’

‘Hij wist altijd dat ik er voorstander van was, maar hij vindt dat er een enorm verschil zit in een bepaald standpunt hebben en dit standpunt in de praktijk brengen. Hij vond het on-islamitisch en voor hem was het een dealbreaker. Dat is het helaas voor heel veel moslims. Sommige dingen die we doen zijn voor veel mensen een no-go, zoals wanneer een vrouw zonder de toestemming van de echtgenoot een echtscheiding aanvraagt: dat kan echt niet, vinden veel mensen. Waarom vinden ze dat? Omdat we de patriarchale structuur genormaliseerd en geïnternaliseerd hebben, waardoor we blind zijn geworden voor de mogelijkheid dat het misschien ook anders kan. Er is dus altijd een offer dat je moet maken als je dingen verandert, daar moet je op voorbereid zijn. Ik was niet genoeg voorbereid.’