De bescherming van de heilige koe is een heet hangijzer in het India van Modi. Extreemrechtse koeienwachters vallen boeren en veetransporten aan, als het vermoeden bestaat dat er runderen geslacht gaan worden. Maar in dierenrechten zijn de ‘koeienbeschermers’ niet geïnteresseerd. De meeste hindoe-nationalisten hebben geen probleem met het slachten van koeien of het offeren van dieren – behalve als ze geslacht worden door moslims, christenen of hindoes uit lage kasten.

Chauffeur Mohammed (34) is blij dat hij het na kan vertellen. Medio juni reed hij met een riksja vol rundvlees van het slachthuis naar de markt in de zuidelijke staat Karnataka. Ondanks dat hij een vergunning op zak had, werd zijn riksja afgesneden door een groep mannen met stokken en ijzeren staven.

‘Ze sleurden me mijn voertuig uit en begonnen me op mijn hoofd en rug te meppen’, vertelt hij. ‘Ik werd vastgebonden aan mijn eigen riksja, terwijl ze maar bleven slaan en intussen mijn riksja vernielden. De politie kwam te laat, maar op tijd om mijn leven te redden.’

Als extra dolk in de rug beschuldigde de lokale voorzitter van een extreemrechtse hindoegroepering Mohammed ervan een veedief te zijn, weigerde de politie zijn verklaring correct op te nemen en werd hij – ondanks zijn transportvergunning – voor diefstal en dierenmishandeling aangeklaagd.

Het incident staat niet op zichzelf. De politie treedt zelden op, de rechterlijke macht deelt geen straffen uit. Daardoor komen ‘koeienbeschermers’ vrijwel altijd overal mee weg, zelfs met moord. Critici menen dat de regering niets doet, omdat die straffeloosheid premier Narendra Modi en de zijnen politiek goed uitkomt. In de hedendaagse Indiase politiek is de koe het symbool van het hindoeïsme geworden, een heilig dier dat wordt aangevallen door rundvlees etende moslims. Het voortdurend oprakelen van deze sentimenten is een bevestiging van Modi’s nationalistische koers en een garantie om aan de macht te blijven.

Het gros van de Indiase koeienwachters behoort tot een groot netwerk van extreemrechtse hindoegroeperingen, waar ook de politieke partij van Modi banden mee heeft. Leden zien de heilige koe als de moeder van India. Veel van hen, waaronder ook enkele parlementsleden, geven aan bereid te zijn om te doden en te sterven om zo de heilige koeien te beschermen.

De koeienwacht is in de negentiende eeuw ontstaan, ten tijde van de opkomst van het hindoe-nationalisme. Koeienbescherming werd een kernonderdeel in het programma van de vaak extremistische organisaties, om de verschillen tussen hindoes en moslims te benadrukken. Hierdoor zagen beide kampen hun vrijheid om te slachten of te beschermen steeds meer als een religieuze plicht.

De symboolpolitiek was geboren. Hindoes werden opgehitst door propagandaposters, waarin een kwaadaardige moslim met een kromzwaard de hindoegod Brahma en zijn geliefde koe besluipt. De oplopende spanningen wierpen al snel hun vruchten af. De eerste grote rel rondom koeienbescherming brak in 1893 uit tijdens het islamitische Offerfeest. Na het aan de macht komen van Narendra Modi zijn deze geweldsincidenten terug van nooit echt weggeweest. Tachtig procent van de slachtoffers is moslim.

Geweldloosheid

In de hindoeïstische mythologie wordt de godin Aditi, moeder van alle goden en drager van al het leven op aarde, vaak vergeleken met een koe. Ook is de koe de begeleidster of metgezellin van verschillende goden, zoals Shiva en Krishna.

Toch laten de oude hindoeteksten zich niet eenstemmig uit over het slachten van vee. Enerzijds bestaan er cryptische teksten die het offeren van runderen beschrijven, terwijl er ook staat dat het eten van koeien een doodzonde is. Veel historici vermoeden dat er rond de komst van het boeddhisme, aan het begin van de vijfde eeuw voor Christus, het begripahimsaof geweldloosheid aan invloed begon te winnen in hindoekringen. Dit, om niet onder te doen voor de nieuwe morele standaard van de boeddhisten.

Maar niet alleen om religieuze redenen is de koe heilig geworden in India. Rond het eerste millennium voor Christus kampte de dichtbevolkte Indus-Gangesvlakte in Noord-India met grote droogte. Vanwege het uitblijven van de regen was de verleiding voor boeren groot om hun runderen te slachten. Toch was een levende koe voor hen nuttiger dan een geslachte koe, omdat ossen het land kunnen ploegen, koeien voor melk zorgen en kalfjes kunnen krijgen.

Daarnaast gebruiken Indiërs koeienmest voor het bouwen van huizen en het maken van vuur en gebruiken ze koeienurine voor traditionele medicijnen en rituelen. Kortom: niets werd verspild.

Heiligheid

Toch is de status van de heilige koe een dubbelzinnige aangelegenheid. Hoewel de slacht van koeien in 24 van de 29 Indiase staten deels of geheel aan banden is gelegd, is India de op een na grootste exporteur van rundvlees in de wereld en de op drie na grootste producent van leer. Ook wordt er nauwelijks opgetreden tegen dure restaurants die steaks verkopen, spelen hindoes in tempels trouw op hun trommels van koeienhuid en gaan fabrikanten van cricketballen vrijuit. Bovendien werd in de staat Madhya Pradesh, waar koeienslacht nadrukkelijk verboden is, vreemd genoeg een wet afgewezen die handel in koeienbotten en -vet wilde verbieden. Volgens journalist Shoaib Daniyal vergt het een ‘speciaal soort kafkaësk surrealisme’ wanneer – ondanks een verbod op de slacht – de handel in delen van de koe wettelijk beschermd wordt.

De leerindustrie biedt werkgelegenheid aan ruim vier miljoen Indiërs en levert de economie jaarlijks ruim vijf miljard euro op. Daarom wordt volgens critici in de praktijk nauwelijks opgetreden om het leed van runderen in het land te vermijden. Sterker nog: terwijl de volgelingen van Modi moord en brand schreeuwen tegen islamitische veehouders, wordt de leerindustrie vanuit de overheid gestimuleerd en proberen ze buitenlandse investeerders aan te trekken.

Volgens dierenrechtenorganisatie PETA is door slechte handhaving van antislachtwetten een schimmige industrie ontstaan, waarbij koeien in extreem ondermaatse omstandigheden gehouden worden. PETA meldt dat veehandelaren hun trucks zo volstouwen dat veel koeien hun botten breken of stikken voordat ze het slachthuis bereiken. Ook worden duizenden runderen gedwongen te lopen zonder gevoed te worden, breken handelaren hun staartbot als ze gaan liggen en smeren ze tabak en pepers in hun poten om de koeien door te laten lopen. In de slachthuizen zelf worden runderen getrapt en geslagen, soms levend gevild en staan ze vaak uren- of zelfs dagenlang in poep, bloed en ingewanden, voordat ze aan de beurt zijn om met een bot mes opengesneden te worden.

‘Er is een ondoorzichtige slachtindustrie met tienduizenden illegale abattoirs en verwerkingsfabriekjes’

Volgens leerexporteur Raja (39) zijn de vereisten voor slachthuizen in India weliswaar streng, maar is het voor de industrie veel voordeliger om met illegaal leer te werken. ‘Voor de slachthuizen is het moeilijk om aan de eisen te voldoen, dus kopen ze liever een paar ambtenaren om zodat ze niet gecontroleerd worden. Het is een ondoorzichtige industrie met tienduizenden illegale abattoirs en verwerkingsfabriekjes, waar alles wordt gedaan om kosten te besparen. Daarom worden de rechten van het heilige symbool van India te grabbel gegooid. Er wordt grof geld verdiend over de rug van runderen, maar geen minister of koeienwacht die hiertegen zal protesteren.’

Kastenstelsel

In India is het cultuur om wetten en andere restricties creatief te omzeilen. Indiërs mogen geen koeien doden, dus binden ze oude en onvruchtbare koeien vast totdat ze verhongeren. Ze mogen overtollige kalveren niet slachten, maar ze wel een houten balk om de nek binden, zodat ze hun moeders uier dusdanig irriteren dat de koe het kalfje doodtrapt. Hindoes mogen hun dieren niet naar slachthuizen brengen, maar het wel verkopen aan moslims of christenen die beweren het naar een andere boerderij te brengen – terwijl het voor beide partijen duidelijk is wat er gaat gebeuren.

Het probleem ligt in de onduidelijke status van de heilige koe in India, die zelfs voor hindoes niet per definitie in steen gebeiteld is. Een nadere kijk op de hindoesamenleving laat zien dat het eten van rundvlees wel degelijk onderdeel van hun wereld is. Naast veertig procent van de Indiase moslims en een kwart van alle christenen, eten volgens onderzoek ten minste 12.5 miljoen hindoes ook rundvlees. Vermoedelijk liggen werkelijke aantallen vele malen hoger, vanwege het sociale stigma dat rust op de consumptie van rundvlees.

Veel hindoes uit staten als Kerala en West-Bengalen eten rundvlees, aangezien dit in deze staten wettelijk en cultureel is toegestaan. Ook is er een verschuiving te zien in het dieet van veel hoogopgeleide stadsjongeren, die zich niets aantrekken van de religieuze voorschriften.

Toch bestaat het grootste deel van de hindoeïstische rundvleeseters uit mensen van de laagste kasten. De hoge brahmanen mogen het lijk van een gestorven dier niet aanraken, dus van oudsher zijn het de mensen uit de laagste kasten – vroeger bekend als de ‘onaanraakbaren’ – die de kadavers van koeien op moesten halen. Dat deze kadavers vervolgens opgegeten werden door deze vaak straatarme families was een feit dat altijd min of meer werd genegeerd door de brahmanen en andere hoge kastes, wanneer zij weer met hun moraliteitsvlag zwaaien.

Offers

Hoewel de meeste hindoes tegenwoordig het maken van dierenoffers vermijden, gebeurt het nog altijd in verschillende landsdelen. Geiten, kippen, duiven en waterbuffels worden geofferd. De staat Tamil Nadu kent zelfs de traditie van het stierenvechten.

‘Waar blijven die boze hindoes? Waarom doen ze niets om deze dieren te beschermen?’ Mnsenrechtenactivist Meena vindt de zelfbenoemde koeienbeschermers maar hypocriet. ‘Als moslims tijdens het Offerfeest dieren slachten komen ze wel in het geweer.’

‘De meeste moslims eten niet eens rundvlees, uit respect voor onze hindoeburen’, zegt de islamitische student Maulana verontwaardigd. ‘Maar dit wordt structureel genegeerd. Sterker nog, leiders uit de moslimgemeenschap pleiten al jaren voor een nationaal verbod op de slacht van koeien. Maar wie luistert naar ons?’

‘Waar blijven die boze hindoes? Waarom doen ze niets om deze dieren te beschermen?’

Ze vervolgt: ‘Zolang de nationalisten ons in een hoekje kunnen blijven duwen, komt de status quo rondom koeienslacht de overheid bijzonder goed uit. De autoriteiten vullen hun zakken door de illegale handel en blijven aan de macht als verdedigers van het hindoeïsme.’

Om Nederlandse antiracisten beter te begrijpen is kennis van Amerikaanse black history noodzakelijk.

Voor het Nederlandse antiracismedebat is de Amerikaanse discussie allesbepalend. Denk aan Zwarte Piet die door zwarte activisten ‘blackface’ wordt genoemd, naar de zwart geschminkte karikatuur in negentiende-eeuwse theatervoorstellingen in het Amerikaanse zuiden. Denk daarbij ook aan begrippen zoals ‘institutioneel racisme’ en ‘wit privilege’, de bewondering voor activisten zoals Rosa Parks en Malcolm X en de nadruk op de eigen zwarte identiteit.

Om de Nederlandse discussie over racisme beter te begrijpen is kennis van de Amerikaanse geschiedenis noodzakelijk. Waarom leidde de afschaffing van de slavernij in 1865 niet tot echte emancipatie van de zwarte gemeenschap? Hoe erg was het racisme in de Verenigde Staten? Hoe reageerden zwarte leiders daarop? Waarom wist de zwarte burgerrechtenbeweging in de jaren vijftig en zestig uiteindelijk aan het langste eind te trekken? En hoe kwam het dat een deel van de beweging daarna radicaliseerde en koos voor Black Power?

Mislukte emancipatie

Her bestaan van de slavernij in de zuidelijke staten was één van de belangrijkste redenen waarom noord en zuid tussen 1861 en 1865 een bloedige burgeroorlog uitvochten. De noordelijke staten wonnen deze oorlog, de slavernij werd afgeschaft en de zuidelijke staten werden meer dan tien jaar bezet door noordelijke troepen. Aanvankelijk leidde de emancipatie (zo werd de afschaffing van slavernij genoemd) ertoe dat zwarten hun lot in eigen handen namen. Een deel verging het wel en zij belandden in de middenklasse. Zwarten mochten stemmen en werden ook politiek actief.

Deze zwarte emancipatie riep weerstand op bij de blanken in het zuiden. Racistische groeperingen zoals de Ku Klux Klan, de Red Shirts en de White League terroriseerden de zwarte bevolking. Ook namen de zuidelijke staten, toen de noordelijke troepen weer waren vertrokken, wetten aan die zwarte de facto discrimineerden: de zogenoemde Jim Crow Laws. Deze wetten waren vernoemd naar het blackface-typetje Jim Crow uit 1828 van de blanke acteur Thomas Rice. In het zuiden werd een stembelasting ingevoerd en kiezers werden onderworpen aan moeilijke alfabetiseringstesten (waar laaggeletterde blanken echter niet mee lastig werden gevallen). Er waren in de jaren na de Amerikaanse Burgeroorlog enkele zwarte politici die het ver schopten in de politiek, maar als gevolg van de discriminerende maatregelen verloren de zwarten vanaf de jaren negentig van de negentiende eeuw hun machtspositie. Aan het begin van de twintigste eeuw zat er geen enkele zwarte politicus meer in het Huis van Afgevaardigden of in de Senaat en dat zou decennialang zo blijven.

De belangrijkste voorman van zwarte gemeenschap in deze moeilijke periode was Booker T. Washington. Hij was directeur het Tuskegee Institute, een zwarte onderwijsinstelling in Alabama die zou uitgroeien tot de Tuskegee University. In 1895 hield Washington de Atlanta Exposition Speech, waarin hij de zwarte Amerikanen opriep zich vooral te richten op onderwijs en ondernemerschap in plaats van de confrontatie met de blanken aan te gaan. Hij was tegen de Jim Crow Laws, maar vond het ontactisch om de confrontatie aan te gaan. De zwarten hadden de tijd niet mee. Washington had een deal gesloten met enkele blanke leiders in het zuiden: als de zwarten de Jim Crow Laws niet zouden aanvechten dan kregen ze beperkte ontplooiingsvrijheid. Niettemin financierde Washington in het geheim rechtszaken die deze racistische wetten aanvochten.

Naar aanleiding van zijn autobiografie Up from slavery werd Washington, als eerste zwarte, persoonlijk uitgenodigd door de president Theodore Roosevelt om eens langs te komen op het Witte Huis. Zuidelijke politici waren woedend. Veelzeggend was de reactie van senator Benjamin Tillman van South Carolina: ‘The action of President Roosevelt in entertaining that nigger will necessitate our killing a thousand niggers in the South before they will learn their place again.’

NAACP

In 1896 besloot het Hooggerechtshof in de zaak Plessy v. Ferguson de rassenscheiding in het openbare leven toe te staan onder de doctrine seperate but equal. In de praktijk kwam er van die gelijkheid niets terecht en stond het Hooggerechtshof apartheidspolitiek in de zuidelijke staten toe. Zwarten mochten in openbare bibliotheken, parken en theaters niet komen, kregen slechtere woningen toegewezen en hadden aparte scholen die veel minder budget tot hun beschikking hadden. Zwarten moesten ‘hun plek kennen’. Zwarte mannen mochten bijvoorbeeld een blanke vrouw niet in de ogen kijken (als ze dat wel deden liepen ze risico te worden gelyncht) en zwarten moesten in de bus hun plek afstaan als een blanke daar wilde gaan zitten.

Het racisme won begin twintigste eeuw aan populariteit. Dit was vooral te danken aan de stomme (zonder geluid) film Birth of a nation (1915) van D.W. Griffith, die gebaseerd was op een roman over het ontstaan van de KKK. In deze film werden zwarte mannen (uiteraard gespeeld door blanke mannen met een blackface) geportretteerd als verkrachters van blanke vrouwen. ‘Gelukkig’ kwamen de KKK-strijders to the rescue en leerden de zwarten een lesje. Deze racistische film was de eerste blockbuster en werd door maar liefst vijfentwintig miljoen Amerikanen bekeken. De KKK, die jarenlang haar activiteiten op een laag pitje had gezet, maakte dankzij Birth of nation een sterke heropleving door.

Een jaar na het uitkomen van Birth of a nation werd de zwakbegaafde zwarte jongen Jesse Washington gelyncht in Wacco, Texas, nadat hij ervan beschuldigd werd een blanke vrouw te hebben verkracht en vermoord. Washington werd na een kort proces ter dood veroordeeld en vervolgens door een woedende menigte gecastreerd, levend verbrand en opgehangen. Meer dan tienduizend mensen waren getuige van deze moord, onder wie ook veel vrouwen en kinderen.

Omdat het racisme zo hardnekkig was besloten enkele zwarte intellectuelen uit het noorden zich te verzetten tegen de aanpassingsstrategie van Booker T. Washington. De voorman van de jonge radicalen was W.E.B. Du Bois, de eerste zwarte die in Harvard een doctorstitel behaalde. Du Bois en zijn medestanders richtten in 1909 de National Association for the Advancement of Colored People (NAACP) op, een proefprocessenfonds dat geld beschikbaar stelde aan rechtszaken die de maatschappelijke en juridische positie van zwarten verbeterden.

De NAACP gaf ook een maandblad uit, The Crisis, dat bijna helemaal vol werd geschreven door hoofdredacteur Du Bois. Hij keerde zich tegen lynchpartijen in het zuiden en deed daarnaast zijn best om de zwarten een eigen identiteit te geven. Zo was het Oude Egypte volgens Du Bois in werkelijkheid een zwarte beschaving geweest. The Harlem Renaissance, een periode van grote culturele bloei in de New Yorkse wijk Harlem, werd door Du Bois omarmd. Kunst was echter ondergeschikt aan ideologie. Je identiteit was volgens Du Bois in de eerste plaats zwart, daarna was je pas kunstenaar, muzikant of schrijver.

Du Bois vond dat zwarten zich moesten emanciperen en moesten integreren in de Amerikaanse samenleving. Intellectuelen als hij waren de natuurlijke leiders, die een voortrekkersrol te vervullen hadden. Du Bois had dan ook felle kritiek op Marcus Garvey, die van mening was dat de Afro-Amerikanen weer terug naar Afrika moesten. Garvey bedreigde het leiderschap dat Du Bois zo graag wenste, maar ook stond zijn separatistische droom – moeder Afrika als het beloofde land voor de Afro-Amerikanen in de diaspora – integratie in de weg. De beweging van Garvey ging echter als een nachtkaars uit toen bleek dat hij met zijn bedrijf, de Black Star Line, had gefraudeerd.

Met de zwarte integratie in de Amerikaanse samenleving schoot het lange tijd niet op. Zo werden de zwarten buiten de vakbeweging gehouden. De blanken hadden hun eigen bonden, waar zwarten niet welkom waren. Du Bois sympathiseerde met het marxisme, vooral als anti-kolonialistische theorie. Het racisme was volgens hem een gevolg van het kapitalisme, omdat rijke blanken daarmee de arme blanken tegen de arme zwarten konden uitspelen. Helemaal ongelijk had hij hierin niet. Als blanke arbeiders gingen staken zorgden de werkgevers ervoor de zwarte arbeiders hun werk overnamen. Het gevolg was dat niet de blanke werkgevers maar de zwarte arbeiders het bokje waren. Ook in de grote steden in het noorden, waar veel zwarten tussen 1910 en 1970 naartoe emigreerden, ontstonden rassenrellen omdat de zwarte arbeiders, die goedkoper waren, de banen van de blanken ‘afpakten’.

Vanwege zijn steeds radicalere standpunten (sympathie voor de Japanse expansiepolitiek in het Verre Oosten, bewondering voor Stalin en Mao, lidmaatschap van de Communistische Partij) kwam Du Bois steeds meer aan de zijlijn te staan. De NAACP zette met wijzere mensen haar werk voort en wist in 1954, negen jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog, in de zaak Brown vs. Board of Education een grote overwinning te behalen. Rassenscheiding was volgens het Hooggerechtshof nu ongrondwettelijk. Het kostte de burgerrechtenbeweging echter nog tien jaar om die gelijkheid in het zuiden te implementeren.

Burgerrechtenbeweging

De burgerrechtenbeweging werd gekenmerkt door acties van burgerlijke ongehoorzaamheid. Dit zorgde voor crisissituaties en dwong de regering om met de activisten in dialoog te gaan. Overheden werden gedwongen meteen te reageren op deze misstanden die de ongelijke behandeling van zwarten aantoonden.

Een belangrijke gebeurtenis was de Montgomery Bus Boycott. Rosa Parks weigerde op 1 december 1955 op te staan voor een blanke in de bus. Ze werd gearresteerd en haar zaak werd nationaal nieuws. De boycot duurde 381 dagen totdat de busmaatschappij door de knieën ging en een einde maakte aan de segregatie. Plaatselijke leiders stichtten de Montgomery Improvement Association om hun activiteiten te coördineren. Martin Luther King Jr. werd voorzitter van deze club. Hij deed een appél op christelijke waarden en Amerikaans idealisme, waardoor King ook door veel blanken als een acceptabel figuur werd gezien.

In 1957 barstte de bom in Little Rock, Arkansas, toen negen zwarte leerlingen niet werden toegelaten op een openbare school. De gouverneur van Arkansas belde zelfs de Nationale Garde om de zwarte leerlingen tegen te houden. President Dwight D. Eisenhower besloot om in te grijpen. Hij zorgde ervoor dat de Nationale Garde onder federaal bestuur kwam te staan en dwong ze daarna om terug te keren naar hun barakken. Vervolgens liet hij de 101st Airborn Division invliegen die de zwarte leerlingen moest beschermen als zij naar school wilden gaan.

Het hielp weinig. Als de soldaten even niet opletten werden de zwarte leerlingen getreiterd en vernederd. Uiteindelijk wist daarom maar één leerling de school met een diploma te verlaten. Meteen nadat hij van school was besloot Little Rock alle openbare scholen te sluiten. Veel andere steden in het zuiden volgden. De blanken gingen naar hun eigen bijzondere scholen die particulier gefinancierd werden. Aan de segregatie kwam dus feitelijk geen einde.

Andere acties die de zwarte activisten organiseerden waren sit-ins, om winkels in het zuiden te dwingen te stoppen met hun racistische beleid, en de zogenoemde freedom rides, die in 1961 werden georganiseerd. Doel van deze laatste actie was een einde te maken aan de segregatie in het openbaar vervoer in het zuiden. De freedom riders werden regelmatig in elkaar geslagen door KKK-leden. De KKK was stiekem ingelicht door de racistische politie, die vaak pas een kwartier later kwam opdagen. Tot die tijd had de KKK-terreur vrij spel. Om te voorkomen dat de zwarten weer zouden stemmen pleegde de KKK bovendien bomaanslagen op zwarte doelen en werden sommige zwarte activisten vermoord.

In de zomer van 1963 vonden er veel gewelddadige confrontaties tussen blanken en zwarten plaatsen, waarbij soms doden vielen. Ook in het noorden, in Chicago, Harlem en Philadelphia, werd er gevochten. Op 28 augustus dat jaar vond de mars naar Washington plaats. De demonstranten eisten vrijheid en banen. Martin Luther King Jr. hield voor het Lincoln Memorial zijn memorabele I have a dream-speech. Dit had effect. De Amerikaanse president John F. Kennedy en zijn opvolger Lyndon Johnson zetten zich daarna in voor de zwarte burgerrechten. In 1965 werd de Voting Rights Act aangenomen. Deze wet draaide de kiezersbelasting, de alfabetiseringstesten en andere subjectieve kiestesten terug. De zwarten hadden nu eindelijk stemrecht.

Black Power

In reactie op het blanke racistische geweld radicaliseerde een deel van de burgerrechtenbeweging. Grote held van de radicalen werd Malcolm X. In zijn beruchte The ballot or the bullet-speech verdedigde Malcolm X zwarte activisten die geweld gebruikten: ‘There’s a new strategy coming in. It’ll be Molotov cocktails this month, hand grenades next month, and something else next month. It’ll be ballots or it’ll be bullets.’

Op 4 april 1968 werd Martin Luther King Jr. doodgeschoten door een blanke racist. De radicale activist Stokely Carmichael concludeerde dat de enige zwarte die chaos had kunnen voorkomen nu was vermoord. De zwarten zouden daarom elke grote stad tot de grond toe afbranden. Hij leidde een menigte die in Washington DC de boel aan diggelen sloeg. In Honderdtien Amerikaanse steden braken rassenrellen uit.

Twee jaar eerder, in 1966, hadden de Student Nonviolent Coordinating Committee (SNCC) en de Congress of Racial Equality (CORE) het concept Black Power omarmd. De burgerrechtenbeweging stond voor freedom now, Black Power was agressiever. Stokely Carmichael wilde niet bij de blanken bedelen om meer rechten, je moest zelf de macht grijpen. Ook was Black Power antiwesters. Carmichael noemde het een beweging die alles sloopte wat de westerse beschaving had geschapen. Maar Black Power draaide echter vooral om zwarte trots en zwarte identiteit. Tot media jaren zestig waren zwarte Amerikanen net zo braaf en burgerlijk gekleed als de blanken. Dat veranderde daarna: ze gingen Afrikaanse kleding dragen en afrokapsels. Ook kozen veel activisten voor een Afrikaanse naam: Stokely Carmichael noemde zich voortaan Kwame Ture.

Black Power werd vooral berucht door de Black Panther Party, ondanks de naam meer een sociale beweging trouwens, die in 1966 was opgericht door Huey Newton en Bobby Seale. De zwarte panters hingen de ideologie van Malcolm X aan en hanteerden zijn compromisloze by any means necessary-strategie. Alle mogelijke middelen waren, althans in theorie, geoorloofd. De Black Panthers wilden zwarte buurten zuiveren van de blanke politie. Politieagenten werden pigs genoemd, Black Panthers begroetten elkaar met een opgeheven vuist en gebruikten vaak de slogan: power to the people.

De Black Panthers ontwikkelden ook hun eigen versie van het feminisme, het womanisme, waarin het draaide om de strijdbare black woman. Het gewone feminisme was namelijk blank en dus kolonialistisch en racistisch. In de krant van de Black Panthers werden deze women gefotografeerd met een geweer in de hand. Ze beschermden daarmee huis en haard tegen de boze blanke mannen, die allemaal potentiële verkrachters zouden zijn. Blank en zwart hebben blijkbaar dezelfde vooroordelen over elkaar.

En nu?

Veertig jaar na de burgerrechtenbeweging is de situatie van de zwarten in de Verenigde Staten helaas verre van ideaal. Ze zijn nog steeds oververtegenwoordigd in de gevangenis, ze zijn vaak veel armer dan blanken en worden in het zuiden nog steeds gediscrimineerd, hoewel niet zo erg als vroeger. De afschaffing van slavernij leidde niet tot gelijke rechten voor zwarten, de burgerrechtenbeweging van de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw helaas ook niet. Toch is de situatie vele malen beter dan vroeger. Helaas leeft vijfentwintig procent van de zwarten onder de armoedegrens, maar daarnaast zijn er ook veel zwarten die hogerop zijn geklommen op de maatschappelijke ladder. Dat de zwarte gemeenschap zeer gevoelig gereageerd op (al dan niet vermeende) racistische incidenten is zeer begrijpelijk. De Verenigde Staten kennen immers een lange geschiedenis van blank racistisch geweld tegen zwarten. Er valt nog veel te doen.

Dat zwarte activisten in Nederland zich door Amerika laten inspireren is heel begrijpelijk. De geschiedenis van de Amerikaanse burgerrechtenbeweging is immers nogal zwart-wit. Het is verhaal van blanke onderdrukking en van zwarte helden (niet allemaal onomstreden) die zich daartegen verzetten. Hoewel de situatie in Nederland natuurlijk niet één op één met die van Amerika te vergelijken valt wordt dat wel zo beleefd door antiracisten. Deze black history geeft hun een doel, een verhaal, een identiteit. Kennis van deze geschiedenis is noodzakelijk als je echt een constructieve dialoog wil voeren.

Dit artikel werd eerder gepubliceerd op de Kanttekening op 1 oktober 2018.

Correspondent Tieme Hermans onderzocht het fenomeen ‘kleurisme’ in Thailand. ‘Blanke mensen willen er gebruind uitzien, want dat staat voor schoonheid, status en prestige en het onderscheidt hen van de rest. Donkere mensen willen er wit uitzien om dezelfde redenen: prestige, status, schoonheid en begeerlijkheid. Wat is er dan vreemder?’

Westerlingen die in Thailand zijn voor werk of vakantie voelen zich vaak de koning te rijk in het land. Vooral blanke Europeanen en Amerikanen profiteren van een hoge status, die grotendeels komt door hun huidskleur en de vermeende positieve eigenschappen die daaraan zijn verbonden. Toch is er ook in Thailand zelf sprake van zogenaamd kleurisme, waarin donkere Thai worden gezien als minderwaardig aan hun blankere landgenoten.

In Thaise bergdorpjes waar nog nooit een westerling is geweest, hangen advertenties van lokale restaurants waar zogenaamd westerse koks en obers werken en zien boerenfamilies hun onnatuurlijk witte landgenoten in tv-reclames de nieuwste consumptiegoederen aanprijzen vanuit een luxe appartement in Bangkok. De boodschap in deze reclames is duidelijk. In de woorden van actrice en model Cris Horwang (foto): ‘Whiteness makes you win’.

Een blanke huidskleur wordt als steeds belangrijker gezien in Thailand, een obsessie die sterk gevoed wordt door de media. Thaise televisie, billboards en tijdschriften tonen vooral witgepleisterde, extreem gefotoshopte gezichten. De rolmodellen die worden gecast voor bekende series en films zijn over het algemeen onnatuurlijk blank, terwijl de bad guys vaak donker zijn – en de meeste Thaise sterren zijn tegenwoordig zelfs maar half Thais en hebben een westerse vader of moeder. Ook Thaise schoonheidswedstrijden worden gedomineerd door zogenaamde halfbloedjes van gemengde komaf.

De drang om net zo wit te zijn als de modellen op de billboards is doorgedrongen tot in de kleinste dorpjes in Thailand, waar de schappen van supermarkten en apotheken vol staan met een reeks aan producten die beloven te zorgen voor een perfect witte huid. Deze producten worden vaak aangeprezen door mensen die qua uiterlijk weinig weg hebben van de gemiddelde Thai, maar de schoonheidsstandaard die wordt aangeprezen is duidelijk. De gezichtscrèmes bevatten vaak gevaarlijke hoeveelheden kwik en andere gevaarlijke chemicaliën en beloven resultaat binnen twee weken. Naast deze gezichtsproducten staan er ook whitening deodorant om je oksels te bleken, pillen en dieetsupplement voor je gehele lichaam en crème speciaal voor blankere tepels.

De waarde van een lichte huid is van zulk hoog belang dat de industrie van huidbleekmiddelen is uitgegroeid tot een industrie die jaarlijks vierhonderdvijftig miljoen euro omzet in Thailand. Buiten deze middelen om doet ook de industrie van plastische chirurgie goede zaken met ingrepen als huidinjecties, laseren en zelfs het bleken van geslachtsdelen. Het vermijden van contact met de zon heeft ervoor gezorgd dat doktoren zich zorgen maken over een tekort aan vitamine D onder jonge Thaise vrouwen.

Niet westers, maar wit

Terwijl op het eerste gezicht de Thaise obsessie voor witheid voort lijkt te komen uit de wens om zo westers mogelijk te zijn, ligt het volgens de Thaise journaliste Kaewmala genuanceerder. Zij vertelt dat de laatste twintig jaar het schoonheidsideaal khaaw suay domineerde, ofwel knap en blank. ‘Maar je moet niet denken dat Thaise vrouwen eruit willen zien als westerse vrouwen. Daarom is de laatste update van het model khaaw-suay-muay-X, wat staat voor knap, blank, Chinees-achtig en sexy. Dit wordt de laatste jaren nog wat verder aangescherpt door de culturele invloed van schattige meisjes uit Japan en Korea, waardoor de lange lijst wordt aangevuld met onschuldige ogen, een smalle kin, ronde en rode lippen en natuurlijk een huid zo wit als porselein.’ De journaliste grapt dat je soms niet eens zeker weet of er een Thaise vrouw voor je staat of een levensechte incarnatie van een Japans stripfiguur.

Onderzoekers Joanne Rondilla en Paul Spickard schrijven in hun boek Is lighter better? dat Thai er niet persé op uit zijn om blank te worden, maar om eruit te zien als welvarende Aziaten. Ze schrijven dat veel Thaise vrouwen tevreden zijn met hun Aziatische uiterlijke eigenschappen en zij hun donkere, steile haar en amandelvormige ogen niet in zouden willen ruilen voor blond haar en blauwe ogen. ‘Maar’, meent Rondilla, ‘toch zoeken zij een opgepoetste en betere versie van zichzelf. De regel is dat het oké is om Aziatisch te zijn, zo lang je maar de juiste soort Aziaat bent met lichte huidskleur, grote ogen en een perfect lichaam.’

Hoogleraar Shakira Hussein van de Universiteit van Melbourne zegt in een interview met Radio Australia dat de obsessie voor een witte huid naar abnormale hoogten stijgt in Azië, maar dat de drang om bruin te worden in het westen niet veel minder vreemd is. ‘De missie om elk lichaamsdeel te bruinen dat ooit voor een ander zichtbaar kan zijn, is even bizar toch?’ Of zoals journaliste Kaewmala het zegt: ‘Blanke mensen willen er gebruind uitzien, want dat staat voor schoonheid, status en prestige en het onderscheidt hen van de rest. Donkere mensen willen er wit uitzien om dezelfde redenen: prestige, status, schoonheid en begeerlijkheid. Wat is er dan vreemder?’

Geschiedenis van de obsessie

Ondanks dat de komst van Europeanen in Azië de status van een lichte huid versterkte, bestond dit schoonheidsideaal al langere tijd in Thailand en vindt het mogelijk zijn oorsprong in India. Van de eerste tot de vijfde eeuw had India veel invloed op de cultuur en religie in Thailand en voor de komst van het boeddhisme was een groot deel van Zuidoost-Azië hindoeïstisch. De Indiase verschillen tussen hoge en lage klasse en een lichte en donkere teint zijn al eeuwenlang verankerd in de cultuur van het kastesysteem en volgens historicus Chit Phumisak diep doorgedrongen in het Thaise schoonheidsideaal.

Hoewel Thailand nooit gekoloniseerd werd, was de elite van het land vanaf de negentiende eeuw geobsedeerd door alles wat er uit het moderne Westen kwam. Zo voerde koning Chulalongkorn (1853-1910) grote veranderingen in binnen de overheid na een bezoek aan Europa in 1897 en namen hij en zijn familie Europese stijl en manieren over. Dit bracht een grote verandering teweeg, waarbij de culturele focus in het koninkrijk verschoof van China en India naar Europa. De status van een blanke huid werd hierdoor nog meer benadrukt, maar de politieke idealen uit Europa van een sterke, gecentraliseerde natiestaat bleken van veel grotere invloed. Geïnspireerd door onder andere nazi-Duitsland begon de overheid in Bangkok in de jaren dertig van de vorige eeuw met het centraliseren van de macht en voerden zij een doctrine in van zogenaamde Thai Niyom, ofwel Thaisheid.

Thaisheid slaat op een door de dominante bevolkingsgroep gecreëerde vertelling van wat een echte Thai zou moeten zijn. Deze nationalistische beweging dwong het Centraal-Thaise dialect af als nationale taal, herschreef de geschiedenis in diens voordeel en maakte de culturele gebruiken en uiterlijke eigenschappen van haar elite tot standaard voor het hele land. Al deze maatregelen hielpen de Thaise elite hun positie in het land verder te versterken. De lichtere bewoners uit de meer ontwikkelde en verstedelijkte gebieden in het laagland werden een rolmodel voor de moderne Thai, met westerse gewoonten, een hoge opleiding, een moderne baan en een lichte huidskleur.

Ook gaf de drang om de verschillende volkeren binnen de landsgrenzen onder de duim te houden en te incorporeren in het door Bangkok gedomineerde Thailand, extra voeding aan het verhaal van Thaisheid. Op dit moment behoort minder dan een derde van de Thaise bevolking tot de Centrale Thai en bestaat de rest van het land uit minderheidsgroepen waarvan de Lao met vijftien miljoen en de etnische Chinezen met tien miljoen de grootsten zijn. De meeste van deze volkeren hebben een andere moedertaal, cultuur en gewoonten dan de Centrale Thai.

Eén van de hoofdredenen van de centrale overheid om deze volkeren meer Thais te maken is angst. De Thaise overheid kent namelijk een lange geschiedenis van oorlog met haar buurlanden, heeft nog altijd grensconflicten met Cambodja, is bang voor de moslims in het zuiden, was in het verleden bang voor communistische invloed op de Chinese Thai, verdenkt de bergvolkeren van drugshandel en is bang dat de bevolking van het noordoosten – die cultureel gezien dichter bij Laotianen staat – droomt van meer autonomie of zelfs onafhankelijkheid van Thailand. Er is de overheid dan ook veel aangelegen de Centraal-Thaise cultuur te promoten en de andere bevolkingsgroepen ervan te overtuigen dat ze zich moeten schikken naar de standaarden van Bangkok of moeten leven met het beeld dat ze door hun taal, cultuur en donkere huidskleur tweederangsburgers in eigen land zijn.

White privilege

In veel Thaise kustplaatsen lopen oude westerse mannen rond met jonge Thaise meisjes die hun kleindochter hadden kunnen zijn, worden sjofel geklede backpackers op hun wenken bediend door mensen van hun ouders’ leeftijd en krijgen ze complimenten op hun uiterlijk. Er zijn zelfs verhalen van westerse jongeren die met succes bedelen in de straten van Bangkok om hun reis te kunnen vervolgen.

‘Het is niet altijd een voordeel dat mensen denken dat je rijk en succesvol bent door je blanke huid, aangezien ze ook goed misbruik van je kunnen maken, maar zeker voor de vakantieganger zijn deze privileges heerlijk’, zegt de Nederlandse Thailand-ganger Adri (56). ‘Alle deuren gaan voor je open en je voelt je vrij om te doen en te laten wat je wilt. Kijk maar om je heen in Pattaya, daar beleven honderden vijftigplussers hun tweede jeugd. Dat hadden ze in hun thuisland nooit voor elkaar gekregen. Je kunt ervan zeggen wat je wilt, maar dat is een sterk voorbeeld van white privilege, toch?’

Dit zogenaamde white privilege staat voor een grote reeks voordelen waar blanke mensen over beschikken zonder daar moeite voor te doen. Deze privileges kunnen zich in Thailand uiten door het krijgen van meer respect dan mensen met een andere huidskleur, maar ook in het makkelijker verkrijgen van een huis, een baan en een hoge functie binnen een organisatie. Ook voor blanke reizigers in Thailand geldt dat de politie je meestal met rust laat, personeel geduldiger met je is en je soms zelfs voor laat gaan in de rij, je snel geholpen wordt op straat als je iets nodig hebt en er veel vaker dan bij anderen een glimlach op je staat te wachten bij binnenkomst.

In Thailand en andere Zuidoost-Aziatische landen staat de westerse witheid niet alleen voor schoonheid, maar ook voor kennis en macht. Zo liet een studie onder Australische vrijwilligers in Vietnam zien dat zij gezien werden als het toppunt van kennis, ongeacht het opleidingsniveau en de ervaring van hun Vietnamese collega’s. Dit wordt beaamd door de Duitse expat Moritz (32), die merkt dat er altijd opvallend goed naar hem geluisterd wordt wanneer hij iets te zeggen heeft op zijn werk. ‘Westerlingen zijn verbaal vaak wat sterker dan de meeste Thai en de voertaal is Engels. Daarin hebben we een streepje voor als westerlingen, maar wat me het meest verbaast is hoe mijn collega’s ervan uitgaan dat ik slimmer ben omdat ik blank ben en aan een buitenlandse universiteit heb gestudeerd. Daarbij krijg ik voortdurend complimenten op mijn uiterlijk en mijn lichte huidskleur, wat ik echt extreem ongemakkelijk vind, aangezien ik dit in Duitsland maar zelden krijg.’

Volgens onderzoekers Megan Lafferty en Kristen Hill Mahler van de Universiteit van Melbourne ervaren vooral westerse mannen in Thailand een stijging in sociale status, die ze gebruiken voor het aangaan van relaties met Thaise vrouwen en het verkrijgen van werk. In een onderzoek uit 2014 schrijven zij dat deze mannen zichzelf tegenover Thaise vrouwen kunnen positioneren als providers en échte westerse mannen, voortbouwend op een klassiek, neo-koloniaal beeld over het mannelijk ideaal.

De Thais-Amerikaanse hoogleraar Pilapa Esara van het Amerikaanse Brockport College onderzocht hoe Thaise vrouwen kijken naar westerse mannen als huwelijkspartner en kwam tot de conclusie dat veel vrouwen uit arme gezinnen op het platteland of in sloppenwijken in Bangkok sneller geneigd waren voor een westerse man te kiezen. Volgens Esara passen deze, vaak donkerdere, vrouwen simpelweg niet in het gangbare schoonheidsideaal van lichte huidskleur, economisch succes en stedelijke afkomst en manieren en hebben ze grote moeite met het vinden van een Thaise partner. Daarom is het voor veel van deze vrouwen een strategische keus om voor een westerse man te gaan.

Niet voor alle westerlingen

‘Veel van mijn blanke medereizigers vinden het moeilijk te geloven, maar ik voel me hier vaak niet op mijn gemak’, zegt de Indiaas-Franse Madhu (28). ‘In heel Zuidoost-Azië krijg ik een vreemd soort aandacht. Sommige mensen zijn bang voor me, anderen negeren me liever en soms staan mensen domweg te wijzen en te lachen wanneer ik voorbijloop. Laatst gooide een oude vrouw zelfs etensresten naar me om me weg te houden bij haar stalletje.’

Ook de Afro-Amerikaanse Michelle (31) merkte deze andere behandeling op, toen ze op zoek was naar werk als docente Engels in Thailand. ‘Op basis van mijn cv en het niveau van mijn Engels was een school in Bangkok erg enthousiast en mocht ik op gesprek komen. Toen ze mijn gezicht zagen, merkte ik echter dat ze ongemakkelijk werden van mijn verschijning. Even later kreeg ik te horen dat ze me nog wel zouden bellen. Toen wist ik al dat ik nooit meer iets van ze zou horen.’

Studente Nong (27) herkent de andere behandeling die niet-blanke buitenlanders krijgen in haar land. ‘Veel mensen zijn een beetje bang voor donkere mensen. Er staan veel verhalen in de media over criminele Nigerianen in ons land en natuurlijk is er het vooroordeel dat alleen lichte mensen nobel van aard kunnen zijn, vooral bij oude mensen. Zo ontmoette mijn oma in de trein een keer een Afro-Amerikaan. Daarover zei ze tegen me: ‘Ik vond die neger wel lief, dus gaf ik hem een banaan.’ Zoiets zou iemand van mijn generatie niet snel doen, maar de ongelijke behandeling verandert niet snel.’

Binnen Thailand

Het blanke privilege en de vooroordelen naar donkere mensen gelden niet alleen voor buitenlanders, maar nog veel sterker voor de Thai onderling. Zoals in veel Aziatische landen wordt een donkere huid in Thailand gezien als een eigenschap van arme arbeiders en boeren van lage afkomst. Een lichte huidskleur wordt geassocieerd met eigenschappen als intelligentie, creativiteit, schoonheid en een goede achtergrond, terwijl donkere mensen gezien worden als lui, arm, achtergesteld, dom en onaantrekkelijk.

De Thaise definitie van nationale identiteit is volgens journaliste Kaewmala een nationalistisch, elitair verhaal waarin de bewoners uit de grote steden en het laagland rondom Bangkok een standaard zetten die een groot deel van de bevolking buitensluit, discrimineert en vervreemdt. ‘We noemen het ‘kleurisme’, het eeuwenoude vooroordeel tegen mensen met een donkere huidskleur van dezelfde etnische groep. In Thailand is deze cultuur van discriminatie sterk verweven met ons ultranationalistische onderwijssysteem, dat ons leert dat wij beter zijn dan onze buurvolkeren en dat bovendien een Bangkok-gecentreerd wereldbeeld dicteert dat nauw verbonden is met discriminatie gebaseerd op klasse, sociale hiërarchie en stad tegenover platteland.’

‘Mijn familie komt uit de bergen en we zijn van een andere stam dan de Centrale Thai’, vertelt Keej (23). Van origine is onze huidskleur donkerder dan die van de stadsmensen in Bangkok, dus ik word automatisch gezien als een lelijke boer, ook al studeer ik aan de universiteit. Ik merk het aan medestudenten en docenten, die me minder serieus nemen. Alsof mijn ambities uiteindelijk toch niet van de grond zullen komen vanwege mijn huidskleur.’

Volgens Kaewmala heeft Thailand beslist last van een discriminatieprobleem. Dit is te zien in schoolboeken waar naast het woord voor lelijk een pikzwart persoon met kroeshaar getekend staat en bij mooi een schattig blank meisjesgezicht. Ook worden veel Thaise boeren vaak uitgemaakt voor Laotiaan of Cambodjaan, waar op wordt neergekeken. Kaewmala zegt zelfs dat Thai een sterk wantrouwen hebben naar donkere mensen en weinig schoonheid en waarde zien in mensen uit hun buurlanden, arme Thai uit de buitengebieden, Thais-Maleise moslims in het zuiden of mensen van Afrikaanse afkomst. Mede doordat Thailand, in tegenstelling tot haar buurlanden, nooit werd gekoloniseerd, zijn de wetten en normen van het land op geheel eigen wijze tot stand gekomen en zijn er tot op de dag van vandaag geen wetten die discriminatie op basis van ras of huidskleur verbieden.

Joanne Rondilla en Paul Spickard schrijven dat kleurisme in Azië in feite een klassenstrijd is waarin de bovenlaag van de maatschappij het ideaalbeeld dicteert. Dit beaamt de activist Hsein Twa (29). ‘Ons racisme is eigenlijk kleurisme en kleurisme is eigenlijk klassisme. We discrimineren mensen van ons eigen ras vanwege hun kleur, maar de onderliggende reden is dat rijke, succesvolle stadsmensen zich hoger willen plaatsen dan de armere mensen in de buitengebieden. Dat is puur klassisme.’

Volgens Twa wordt de dominante cultuur in Thailand gedicteerd door de bovenklasse van de maatschappij, terwijl levende, bewegende cultuur juist bij de gewone mensen vandaan komt. ‘Net als dat je als toerist in Thailand onze grootste tempel, het koninklijk paleis en het kunstmuseum bezoekt en vervolgens meldt dat je de Thaise cultuur begrepen hebt. Nee, dit is de cultuur van de elite, een heel kleine kliek rijke mensen die hun ideaalbeeld over cultuur en beschaving opdringt aan de hele rest van het land. En het ergste is’, vervolgt hij, ‘we trappen er nog in ook! Alsof je Frankrijk kent na een bezoek aan de Eiffeltoren en het Louvre of de Nederlandse mentaliteit kunt doorgronden door een bezoek aan het Paleis op de Dam. Nee, de echte cultuur leeft bij de gewone mensen en de gewone mensen in Thailand leven buiten. Het is een warm land. Honderd jaar geleden liepen veel Thaise vrouwen nog zonder zorgen met blote borsten rond. Nu heeft de overheid het over echte Thaise cultuur, preutsheid en wordt er een model geschetst van de ideale Thai, dat gebaseerd is op een gecreëerd verhaal waarin iedereen net zo wit moet zijn als de oude adel van vroeger.’

Volgens de Canadese thaibokser Laura kan een persoon met macht en aanzien in Thailand iemand die lager op de sociale ladder staat te allen tijde herinneren aan diens inferieure positie. ‘Dit wordt door de maatschappij niet eens gezien als iets slechts. Het is zelfs hun goed recht en ze beleven er groot plezier aan om dit te doen. De rijken naar de armen, de ouderen naar de jongeren, de blanke Thai naar de donkere Thai, mannen naar vrouwen, vrouwen naar kinderen, dun aan dik, mooi aan lelijk, stedelingen aan plattelandsbewoners en ga zo maar door. Er heerst hier een heel duidelijke sociale orde die zelden in twijfel wordt getrokken en waarin een persoon op waarde wordt geschat gebaseerd op zaken waar hij of zij weinig aan kan veranderen.’

Verschil tussen man en vrouw

Zowel mannen als vrouwen ondervinden oneerlijke kansen op de arbeidsmarkt gebaseerd op hun uiterlijk. Toch schrijft Evelyn Nakano Glenn, hoogleraar etnische studies aan de Universiteit van Berkeley, in haar boek Shades of difference dat de symbolische waarde van een lichte huidskleur vooral cruciaal is voor vrouwen in Thailand. Volgens haar zijn Thaise mannen die worden beschouwd als fysiek onaantrekkelijk – maar die welvarend of hoogopgeleid zijn – toch kansrijke huwelijkspartners, terwijl vrouwen die status alleen kunnen genieten als ze voldoen aan de uiterlijke vereisten, onafhankelijk van hun opleidingsniveau. ‘Ondanks dat huidskleur over het algemeen beschouwd wordt als iets onveranderlijks, proberen veel vrouwen, maar ook mannen, een lichtere teint te verkrijgen om dezelfde privileges te krijgen als hun blankere landgenoten’, schrijft Glenn.

Volgens kleuterjuf Yim (26) vragen veel vacatures om een schattig gezicht en een hoge neus. ‘Vaak staan er voor vrouwen heel specifieke vereisten als blank, 1 meter 70 lang en minimaal cup B. Daarom doen we allemaal mee aan dit circus. De maatschappij trekt een lijn voor ons en als we een goede baan willen vinden, kunnen we ons maar beter aanpassen.’

Dit artikel werd eerder gepubliceerd op de Kanttekening op 28 februari 2019.

Het kan via injecties, laserbehandelingen en pillen, maar crèmes zijn de meest voorkomende manier: de praktijk van huidbleken is nog altijd doodnormaal in grote delen van de wereld.

Huidbleken is een miljardenindustrie die alleen maar blijft groeien. Vooral in Afrikaanse en Aziatische landen zijn de producten populair. Acht op de tien Nigeriaanse vrouwen gebruiken producten die het bleken van de huid beloven en 70 procent van de Indiase vrouwen zegt weleens een van deze producten te hebben gekocht. Azië heeft sinds korte tijd een groot deel van de markt ingenomen.

In India worden de populaire crèmes zelfs aangeprezen door Bollywoodsterren als Shah Rukh Khan, die de mannelijke variant ‘Fair & Handsome’ nu al acht jaar promoot. De Indiase journaliste en vertaalster Sukanthi (25) uit Mumbai heeft de reclames van jongs af aan meegekregen. Ze ergert zich eraan dat er in de loop van de jaren niets lijkt veranderd.

‘De meeste reclames volgen een standaard script. Er is een meisje dat zich ongelukkig voelt, ze heeft geen baan en geen vriend. Dan behandelt ze haar huid met een van de producten en dan opeens krijgt ze de baan van haar dromen, ontmoet ze de liefde van haar leven, maakt ze prachtige reizen, enzovoort.’

Huidskleur is een veelbesproken onderwerp in India, legt de journaliste uit. ‘Een lichte huid wordt beschouwd als schoonheidsideaal. Vooral voor vrouwen en in mindere mate voor mannen. Jonge meisjes wordt vaak verteld dat ze niet buiten in de zon moeten lopen, omdat ze anders een kleurtje krijgen.’

De boodschap in de reclames is duidelijk. Met een donkere huid ben je ongelukkig en sta je laag in aanzien, terwijl je met een lichtere huid meer in het leven zal bereiken. Een lichte kleur wordt gelinkt aan macht, succes, schoonheid en zelfredzaamheid.

‘Sommige merken zoals ‘Fair & Lovely’ doen het voorkomen als een onschuldige fairness-behandeling’, vervolgt Sukanthi. ‘Alsof je genezen moet worden van een donkere huid. Terwijl het vaak niet meer is dan een huidbleekproduct.’

Sukanthi merkt hierbij wel op dat het een gelegenheidsproduct is. Mensen gaan naar schoonheidssalons om hun huid te bleken voordat ze een groot evenement hebben, zoals een bruiloft. Ze vertelt dat ze de producten zelf niet gebruikt. Ze kent ook niemand die het gebruikt omdat er niet over wordt gepraat, zegt ze.

Controverse

Dankzij de Black Lives Matter-beweging zijn de huidbleekproducten uiterst controversieel geworden. In juni stopte het bedrijf Johnson & Johnson met de verkoop van huidbleekproducten in Azië en het Midden-Oosten. En het Britse-Nederlandse Unilever, wereldmarktleider met de populaire crème ‘Fair & Lovely’, besloot onlangs om het woord ‘fair’ (‘eerlijk’) te schrappen.

Dat wil niet zeggen dat huidbleekmiddelen tot voor kort niet omstreden waren. Het onderzoeksjournalistieke tv-programma Zembla onthulde in 2013 dat ook in Nederland op grote schaal huidbleekcrèmes worden verkocht, ondanks een eerder statement van Unilever dat hier in Europa geen markt voor zou zijn. Wetenschappers Patricia Gomes en Wiete Westerhof, die in 2001 onderzoek deden naar chemische huidbleekmiddelen onder Indiase en Afrikaanse vrouwen, noemen huidbleekmiddelen een ‘onderdrukkinginstrument, verpakt in een millennia oude schoonheidstraditie.’

Saket Jadhav (30), een human resource professional uit de Indiase stad Pune, vindt dat de crèmes een verkeerde boodschap geven. ‘Ze doen voorkomen dat een donkere huidskleur een ziekte of een misdaad is. Het is walgelijk. Hier in India zijn mensen geobsedeerd door een lichte huid. Ze geloven dat je met een lichtere huid gemakkelijker door de maatschappij wordt geaccepteerd. Een lichte huid is een van de belangrijkste punten waarop vrouwen worden beoordeeld, voordat ze in het huwelijksbootje kunnen stappen.’

Hij heeft de vooroordelen van dichtbij meegemaakt. ‘Mijn ex-vriendin kwam uit het zuiden van India, waar de meeste mensen een donkere huidskleur hebben. Mijn tante zei dat ik mij geen toekomst met haar moest voorstellen. Dat was de laatste keer dat ik mijn tante heb gesproken. Het erge is dat mijn tante zelf ook donker van kleur is. In zo’n hypocriete wereld leven we. In het Westen heb je ‘white privilege’, in India is het niet anders. Het is alleen dat er in India niet over wordt gepraat.’

‘Alsof je genezen moet worden van een donkere huid’

Waarom veel Indiërs toch graag een lichtere huid willen is een moeilijke vraag om te beantwoorden. Saket, Sukanthi en anderen wijzen naar het eeuwenoude kastensysteem, dat nog steeds aanwezig is in India. De hoogste kaste, de Brahmanen, zijn vaak lichter van kleur dan mensen van de laagste kaste, de onaanraakbaren.

De westerse naties – Nederland, Frankrijk en vooral Groot-Brittannië – hebben ten tijde van het kolonialisme aan dit systeem meegewerkt, door vooral de Brahmanen hoge posten te geven. De voorkeur voor een lichte huid heeft zich zo diep in het systeem geworteld, dat het een onbewuste overtuiging van velen is geworden.

Ook buiten India

De stereotyperingen van een lichte huidskleur zijn ook buiten de grenzen van India te vinden. Aswathi Thomas (20), een student uit Texas, kreeg veel nare reacties op haar huidskleur. Ze schreef een blog over de reacties toen zij zestien was. In dit blog besprak ze de nare ervaringen die zij had meegemaakt in haar hindoestaanse gemeenschap.

‘Ik ben van Indiase afkomst en in Texas geboren’, vertelt ze. ‘Ik groeide op in de Amerikaanse cultuur waarin iedereen geobsedeerd is door zonnebaden. Als ik naar het strand ging, kreeg ik van mijn familie te horen dat ik in de schaduw moest zitten, mij moest bedekken en een hoed moest dragen om ervoor te zorgen dat ik niet nog donkerder werd.’

Omdat ze donkerder was dan haar hindoestaanse leeftijdsgenootjes werd ze door hen gediscrimineerd. ‘Ik heb dagenlang gehuild en besloot mijn ervaringen op te schrijven.’ De blog van Aswathi ging viral, omdat veel mensen zich in haar verhaal erkenden. ‘Na de publicatie kwamen de meisjes naar me toe om hun excuses aan te bieden. Ze hadden zich niet gerealiseerd hoe pijnlijk hun opmerkingen waren.’

Toen ze naar India ging voor familiebezoek, kreeg Aswathi te horen dat ze wel heel donker was geworden. Familieleden kwamen toen met producten aanzetten die de huid lichter maken. ‘Ik heb geen echte huidbleekproducten gebruikt, maar wel ‘Fair & Lovely’ en een paar andere’, vertelt ze mij. ‘Maar dat deed ik meer om mijn omgeving te pleasen, niet omdat ik dat zelf nou zo graag wilde.’

Veel andere crèmes bevatten het schadelijke element hydrochinon, een bleekmiddel dat sinds 2001 verboden is in verschillende Afrikaanse landen en de EU. Dit soort crèmes vond Aswathi te riskant. ‘Je hoort verschrikkelijke verhalen, dat mensen hun huid verpesten met die producten en hun gezondheid op het spel zetten.’

Racisme onder Hindoestanen

De Nederlandse danseres Ravy (28) is een artieste met Surinaams-Hindoestaanse wortels. Ravy maakt onderscheid tussen Indiase Hindoestanen en Surinaamse Hindoestanen. ‘In Suriname hebben we een multiculturele samenleving, dus daarom is de obsessie met een lichte huidskleur minder.’

Toch kwam ze met de stereotyperingen van huidskleur in aanraking toen ze twee jaar in Londen woonde. ‘Een keer kwam een eigenaar van een kleine supermarkt aanzetten met een huidbleekcrème. Terwijl ik nergens om had gevraagd. Toen ben ik kwaad weggelopen.’

Ook vertelt Ravy over dat ze in Londen met Jamaicaanse vrienden een kleine winkel binnenkwam, gerund door Hindoestanen. ‘Toen ik later een keertje in mijn eentje kwam, vroeg de eigenaar wat ik eigenlijk deed met die vrienden van mij. Ik voerde een kleine discussie met hem, maar kwam er al snel achter dat dit geen zin had. Ik heb snel afgerekend en ben weggegaan.’

Ravy constateert dat de media mensen zo onzeker maakt, dat ze geld spenderen aan producten zoals huidbleek om ze gelukkiger te laten voelen. ‘Mensen moeten beseffen dat de media niet de baas zijn, maar de consument. In hoeverre je je laat beïnvloeden, bepaal je toch zelf?’

Veel mensen met een donkere huidskleur worden er door hun eigen gemeenschap op beoordeeld. De kritiek op de huidskleur van Aswathi kwam vooral uit haar eigen gemeenschap. Ravy herkent dit. Ze is geboren en getogen in Den Haag. Op de basisschool begon het.

Ravy: ‘Ik zat met voornamelijk Hindoestaanse kinderen in de klas, die er heel andere ideeën op nahielden. Ik was opgegroeid met de Amerikaanse hiphopcultuur. Als ik een trui van de bekende rapper Tupac droeg dan zeiden mijn klasgenoten tegen mij: ‘Wat doe je met die neger op je trui?’ Ravy schrok van dit antwoord. Vooral ook omdat ze Tupac niet kenden. ‘Mijn klas leek wel een cult. Het enige dat ze kenden was Bollywood.’

Het werd Ravy duidelijk dat een donkere huidskleur in haar klas werd gestigmatiseerd. ‘Onze leraar vertelde fabeltjes hoe zwarte mensen waren ontstaan. Ze hadden God boos gemaakt, God had daarop hun huizen in brand had gestoken, waardoor ze kroeshaar kregen en een donkere huidskleur.’

‘Mensen moeten beseffen dat de media niet de baas zijn, maar de consument’

Lange tijd wilde Ravy niets te maken hebben met de Hindoestaanse cultuur. ‘Waarom zou ik proberen te integreren in deze cultuur, als ik toch anders ben? Ik ben alles wat niet mag: donker, lesbisch, vrouw.’ Ze begon alles dat Hindoestaans was te ontwijken. Zwarte mensen accepteerden haar sneller.

Ravy creëert op social media een safe space voor leeftijdsgenoten met een donkere huidskleur van de LGBTQIA-gemeenschap, waar ervaringen worden uitgewisseld en lotgenoten elkaar kunnen steunen. Haar levensmotto luid nu: If you want to change the world – be the change.

‘Ik kan ook gewoon het levende positieve voorbeeld worden’, zegt ze. ‘Dat als mensen mij zien zij zullen zeggen: ‘Zij is tof, man.’ Zo komen we een stap dichterbij. Dat we uiteindelijk allemaal op dezelfde manier worden geaccepteerd.’