Terwijl wij in Nederland worden gebombardeerd door berichten van aanhangers van Willem Engels actiegroep Viruswaarheid en zij op straat en masse de politie provoceren, ga je in Marokko voor een virusontkennend twitterbericht de cel in.

Marokko zit met 100.000 landelijke besmettingen nog midden in zijn eerste coronagolf. Het land, dat sinds maart in sanitaire noodtoestand is, trof aan het begin van de crisis harde maatregelen die een snelle verspreiding leken tegen te gaan. Maar het aantal besmettingen stijgt alsnog snel en dus gaat Marokko de strijd aan. Niet alleen met het virus zelf, maar ook met de mensen die daar iets over zeggen.

Eind augustus arresteerde de autoriteiten een 62-jarige man in de stad Fez omdat hij nepnieuws over het coronavirus zou hebben verspreid. De man zou onder andere gefotoshopte afbeeldingen hebben verspreid met foutieve data. De arrestatie valt in een reeks van tientallen arrestaties van sociale mediagebruikers die nepinformatie over het virus zouden hebben verspreid.

Eerder werd ook al de 48-jarige influencer Mi Naima gearresteerd nadat zij in een filmpje aan haar 400.000 volgers het bestaan van COVID-19 had ontkend. Mi Naima kreeg uiteindelijk een celstraf van drie maanden opgelegd.

Het is een nieuw fenomeen in deze coronatijd, meent de Marokkaanse communicatiewetenschapper Bouziane Zaid van de universiteit van Sharjah in de Verenigde Arabische Emiraten. Hij deed onderzoek naar mediarecht, internet en democratie en televisiebeleid in Marokko. ‘Marokko was altijd relatief vrij wat betreft sociale media. De overheid heeft nooit platforms gecensureerd of verboden. De mensen in Marokko waren lange tijd vrij om te doen en laten wat ze wilden op sociale media.’

Volgens arabist en Marokkodeskundige Jan Hoogland is dat niet helemaal waar. ‘Er werden al eerder Marokkanen opgepakt als zij medisch nieuws verspreidden waar de regering het niet mee eens was.’ Hoogland noemt een voorbeeld uit 2009, toen een journalist van het Arabischtalige tijdschrift al Michaal tot een jaar celstraf werd veroordeeld voor het plaatsen van artikelen waarin de koning als zieker werd omschreven dan het koningshuis had toegegeven.

‘Corona heeft de macht aan de staat gegeven’

‘Er werd toen bekend dat de koning het rotavirus had en die journalist had bij wijze van spreken gewoon even op Wikipedia gekeken wat het rotavirus precies was en daar een artikel over geschreven’, aldus Hoogland.

Journalisten zijn een bekend doelwit van repressie in Marokko. Meerdere journalisten van de Arabischtalige krant Akhbar al Yaoumwerden het afgelopen jaar gearresteerd. Volgens de politie vaak om een andere reden, maar volgens critici en analisten werden zij stuk voor stuk opgepakt vanwege hun kritische berichtgeving. Tegen de kritische journalist Omar Radi begon woensdag een nieuw proces. Hij wordt onder andere beschuldigd van spionage.

Opvallend aan de arrestaties van de afgelopen maanden is dat het met regelmaat gaat om normale burgers die een beperkt bereik hebben in vergelijking met bekende journalisten. ‘Corona heeft de macht aan de staat gegeven’, zegt Zaid. ‘In westerse landen zoals Nederland betekent dat dat de staat zijn burgers dingen kan opleggen, zoals het dragen van een mondkapje. In Marokko betekent het dat het autoritarisme een comeback maakt.’

Marokko worstelt volgens Zaid met de bestrijding van het virus. ‘Er is een tekort aan medische apparatuur en nepnieuws kan de staat er eigenlijk niet bij hebben. Door het gebrek aan internationale aandacht voor mensenrechten in ontwikkelingslanden kan Marokko wegkomen met het hardere optreden.’

‘Iemand zou nooit in de gevangenis moeten belanden voor iets wat hij of zij heeft gezegd – met uitzondering van laster en haatzaaien’, zegt Zaid. ‘Maar er is wel nog een belangrijke speler waar niemand het over heeft.’ De hoogleraar doelt op de verantwoordelijkheid van de sociale media zelf. ‘Iedereen heeft het vaak over de staat en de mensen, maar hoe zit het met de verantwoordelijkheid van de platforms? Zij moeten ook actie ondernemen om nepnieuws tegen te gaan.’

Facebook en Twitter hebben in hun beleid inderdaad opgenomen dat zij de verspreiding van nepnieuws willen tegengaan. Dat doen de platforms onder andere door het inhuren van derden voor factchecks, het opsporen van nep-accounts en de mogelijkheden beperken – zoals het kopen van advertenties – van gebruikers die herhaaldelijk nepnieuws verspreiden. Ook verwijderen Facebook en Twitter met regelmaat berichten van invloedrijke accounts, zoals onlangs de berichten van de Amerikaanse president Donald Trump nadat hij beweerde dat kinderen ‘bijna helemaal immuun’ waren voor het coronavirus.

Dat de accounts in Marokko niet door Facebook zelf worden beperkt, is volgens Hoogland niet zo gek. ‘Alles wordt in het Darija (Marokkaans-Arabisch, red.) geplaatst, dat heeft internationaal gezien weinig invloed.’ Wat de sociale media nalaten, doet de Marokkaanse regering. Maar dan met veel hardere hand.

‘De situatie is alarmerend. In Turkije komen foltering en mishandeling frequent voor. De afgelopen vijf jaar is het aantal incidenten fors gestegen.’ Aan het woord is mensenrechtenactiviste Emma Sinclair-Webb (foto). Ze woont sinds 2003 in Istanbul en zet zich al jaren in voor de mensenrechten. Dat deed ze eerst voor Amnesty International en sinds 2007 voor Human Rights Watch, dat onlangs een rapport uitbracht over foltering en grove mishandeling van verdachten en gevangenen door de Turkse politie. We spraken haar hierover.

Wat zijn de belangrijkste conclusies uit dit rapport?

‘We onderzochten uitgebreid zes incidenten die in een periode van twee maanden plaatsvonden, waarbij tenminste veertien slachtoffers betrokken waren. Het rapport geeft geen totaalbeeld, maar de zes zaken illustreren wel hoe ernstig het met de mensenrechten van verdachten gesteld is in Turkije. De zes onderzochte incidenten verschenen in de – ook social – media en waren makkelijk te identificeren en te documenteren. Veel incidenten komen echter niet aan het licht. Wat we onderzocht hebben is het topje van de ijsberg.’

Zijn dit ‘slechts’ incidenten? Of is er sprake van systematisch geweld?

‘Dat woord wil ik niet gebruiken. Maar er is een wijdverspreid patroon van politiegeweld tegen gevangenen. Er vinden folteringen plaats. Maar er is ook sprake van bruut geweld.’

Foltering kwam vroeger toch ook voor in Turkije, tijdens en na de staatsgreep van 1980 bijvoorbeeld? Wat is er nieuw nu?

‘De situatie is de laatste tijd weer enorm verslechterd. Na 2000 ging het veel beter in Turkije, wat mede kwam door het EU-toelatingsproces. Maar dit wordt in een rap tempo teruggedraaid. De situatie is alarmerend. In Turkije komen foltering en mishandeling frequent voor. De afgelopen vijf jaar is het aantal incidenten fors gestegen. Turkije is weer terug bij af.’

‘Wat we onderzocht hebben is het topje van de ijsberg’

In het rapport wordt ook gesteld dat politieagenten die verdachten en gevangenen mishandelen hun gang kunnen gaan, zonder hiervoor gestraft te worden. Hoe komt dat?

‘Dat is inderdaad een van de grootste problemen. Als mensen die zijn mishandeld door de politie aangifte doen, dan doen de autoriteiten hier niets mee. Wij van Human Rights Watch documenteren het wel. Heel opvallend was de reactie van de plaatselijke autoriteiten in Diyarbakir in Oost-Turkije. De gouverneur van de provincie steunde na een aanklacht meteen de versie van het verhaal die de politie vertelde, waarin de verdachte de schuld kreeg. Deze houding maakt het doen van een onafhankelijk onderzoek natuurlijk onmogelijk, want de overheid heeft al partij gekozen. Dit is een gevaarlijke ontwikkeling, want de politie is hierdoor onschendbaar geworden. De autoriteiten zullen altijd achter de politie staan, er komt nooit een onafhankelijk onderzoek, verdachten die klagen hebben pech. Er heerst een cultuur van straffeloosheid en elkaar de hand boven het hoofd houden.’

Hoe weet Human Rights Watch dat de zaken die jullie onderzocht hebben inderdaad gaan om buitensporig politiegeweld?

‘De slachtoffers hebben blauwe plekken, of missen hun voortanden. Het is heel onwaarschijnlijk dat dit door ‘ongelukjes’ gebeurd is. De politie claimt dat de verdachten zich verzetten tijdens hun arrestatie. Maar ook dan gebruik je dit excessieve geweld niet.’

Is het gewelddadige politieoptreden vooral gericht tegen de Koerden en politieke tegenstanders?

‘Dat is een moeilijke vraag, omdat we geen beschikking hebben over alle gegevens. Maar tegen gewone misdadigers is de Turkse politie ook gewelddadig, niet alleen tegen politieke gevangenen of tegen Koerden. Geweld komt niet alleen in Diyarbakir voor, maar over heel Turkije. Het verschil is echter denk ik dat gewone criminelen niet zo snel zullen klagen. Van het geweld tegen hen hebben we geen goed beeld.’

In Turkije vinden ook verdwijningen plaats. En de Turkse geheime dienst ontvoert politieke tegenstanders die in het buitenland wonen, met name Gülenisten. Wat kan Human Rights Watch hiertegen doen?

‘We hebben hier enkele jaren geleden onderzoek naar gedaan. Ook hier ging het om enkele individuele zaken. In Turkije zelf verdwijnen ook mensen, die maanden later opeens weer opduiken. De laatste zaak was een man die opeens verdwenen was. Pas maanden later werd hij gevonden. Hij vertelde alles, ook dat hij werd gemarteld, ondanks het feit dat hij zwaar onder druk was gezet om te zwijgen. Het gaat om ongeveer 25 verdwijningen. Meestal duiken de slachtoffers na enkele maanden weer op. Eén man is na een jaar echter nog steeds spoorloos. Ik heb niet de indruk dat mensen nu worden ontvoerd om vervolgens te worden vermoord, wat in de jaren negentig veelvuldig voorkwam toen het Turkse leger in een bloedige oorlog verwikkeld was met de Koerdische onafhankelijkheidsbeweging PKK.’

‘Er heerst een cultuur van straffeloosheid en elkaar de hand boven het hoofd houden’

Wat zijn de ergste mensenrechtenschendingen die nu in Turkije plaatsvinden?

‘In Turkije zijn er veel zorgelijke ontwikkelingen, maar over het beperken van de vrijheid van meningsuiting en de vrije media maak ik mij het meeste zorgen. Dat en de politieke controle op de rechterlijke macht. De rechtspraak is niet meer onafhankelijk.’

U twitterde onlangs over de tientallen Turkse advocaten die door de staat zijn gearresteerd. Waarom doet Turkije dit? En wat voor gevolgen heeft dit voor de rechtsstaat in Turkije, of wat daar nog van over is?

‘De Turkse staat neemt de rechterlijke macht over. Dat is een groot probleem. De advocaten die zijn gearresteerd zijn de advocaten die verdachten verdedigden die van terrorisme werden beschuldigd: Gülenisten, leden van de pro-Koerdische HDP-partij, linkse mensen. Het verontrustende is dat de advocaten die deze verdachten verdedigden nu ook voor terrorisme worden aangeklaagd. Zonder bewijs natuurlijk, maar de politie luistert nu wel alle telefoongesprekken af die de advocaten met hun cliënten hebben gevoerd, en met de families van de cliënten. Het gevolg van deze intimidatie is dat advocaten in de toekomst niet zo snel terrorismeverdachten zullen verdedigen, omdat ze dan zelf in het beklaagdenbankje moeten plaatsnemen. De kans op een eerlijk proces wordt hierdoor nog kleiner. De Turkse staat is uitermate ongelukkig met de advocatenbonden, ook omdat die over de verschillende rechtszaken kritische rapporten uitbrengen. Turkije wil de macht van deze bonden breken en alleen advocaten op de zaak zetten die loyaal zijn aan de regering. Dit zijn geen advocaten die allereerst handelen in het belang van hun cliënten.’

Ten slotte: de president van het Europees Hof van de Rechten van de Mens – EHRM -, Róbert Spanó, was begin september in Turkije. Daar sprak hij onder meer met president Recep Tayyip Erdogan en ontving hij een eredoctoraat aan de universiteit van Istanbul. Turkse mensenrechtenactivisten waren woedend. Hoe kijkt u tegen deze actie van Spanó aan?

‘Spanó en het EHRM hebben zich hierdoor gecompromitteerd. De Universiteit van Istanbul heeft een slechte track record, want de instelling heeft na de mislukte staatsgreep van juli 2016 een heleboel docenten ontslagen (waaronder Mehmet Altan, de broer van de gevangen schrijver Ahmet Altan. Mehmet Altan schreef hierover een open brief aan Spanó, red.).

Dat Spanó uitgerekend deze universiteit bezocht om een eredoctoraat te ontvangen, dat helpt niet echt om de onafhankelijkheid van het EHRM te promoten. Het was een onverstandige zet. Daarnaast is het zo dat Turkije EHRM-besluiten naast zich neerlegt. Filantroop en vredesactivist Osman Kavala zit bijvoorbeeld nog steeds in de gevangenis, ondanks het feit dat het EHRM heeft geëist dat hij onmiddellijk vrijgelaten moet worden. En voormalig HDP-leider Selahattin Demirtas is ook nog steeds niet op vrije voeten. Ik hoop dat Spanó tijdens zijn bezoek zich hard gemaakt heeft voor de vrijlating van Kavala en Demirtas. En ik hoop dat de Turkse autoriteiten luisteren naar wat Spanó mogelijk achter gesloten deuren tegen ze heeft gezegd. In het openbaar heeft de president van het EHRM in ieder geval geen duidelijke statements afgegeven, maar misschien heeft hij zich achter gesloten deuren wel hard voor de mensenrechten gemaakt.’

Van 21 tot en met 25 september dit jaar zou in de Zwitserse stad Genève het zogenoemde Turkije Tribunaal plaatsvinden. Vanwege de coronacrisis is dit event tot nader orde uitgesteld. Initiatiefnemer van het symbolische proces tegen de Turkse staat is het Belgische advocatenkantoor Van Steenbrugge Advocaten (VSA) uit Gent, dat eerder voor het VN-Mensenrechtencomité verschillende zaken voor Turkse burgers behandeld heeft.

Volgens professor Johan van de Lanotte, voormalig vicepremier van België, tegenwoordig verbonden aan VSA en buitengewoon hoogleraar Grondwettelijk Recht en Mensenrechten aan de Universiteit Gent, is dit tribunaal een drukmiddel om Europese instellingen ertoe te bewegen kritischer te zijn op Turkije. ‘Turkije schendt op grove schaal de mensenrechten en kent geen onafhankelijke rechtsspraak meer. Toch komt Erdogan hiermee weg en zien we het land nog steeds als een democratie, in tegenstelling tot Rusland en Wit-Rusland. Dat is merkwaardig.’

Voor het Turkije Tribunaal heeft VSA zes prominente rechters weten te strikken: Françoise Barones Tulkens (België), Giorgio Malinverni (Zwitserland), Elisabeth Abi–Mershed (VS), Johann van der Westhuizen (Zuid-Afrika), Ledi Bianku (Albanië) en John Pace (Australië). Van de Lanotte: ‘Dit zijn rechters met een indrukwekkende staat van dienst. Hopelijk zullen het Europees Hof van de Rechten van de Mens en andere instellingen hierdoor worden overgehaald hun toegeeflijke opstelling tegenover Turkije te herzien. We stoppen ook niet als het tribunaal is afgelopen, maar stappen dan naar internationale instanties als het EHRM, de Raad van Europa, enzovoort.’

Emma Sinclair-Webb laat weten positief tegenover dit tribunaal te staan. ‘Ik denk dat alle pogingen om aandacht te geven aan de mensenrechtensituatie in Turkije waardevol zijn. Het belangrijkste van zo’n tribunaal is wel dat alle verschillende slachtoffergroepen aan het woord moeten komen. Het moet voor de geloofwaardigheid een zo’n breed mogelijk tribunaal zijn.’