Officieel is in Turkije de godsdienstvrijheid grondwettelijk beschermd. Toch zijn deskundigen en activisten bezorgd. ‘Ook in Turkije komt christenvervolging voor.’

Onlangs besloot de Amerikaanse overheidscommissie voor Internationale Godsdienstvrijheid om Turkije op een speciale observatielijst te zetten. Turkije staat nu, als enige NAVO-lidstaat en samen met landen als Afghanistan, Cuba, Egypte en Irak, op de ‘minder erge’ speciale observatielijst. Op de ‘erge’ lijst staan gevallen als China, Noord-Korea, Iran en Saoedi-Arabië.

De Kanttekening sprak met deskundigen en activisten over de godsdienstvrijheid in Turkije. Hoe vrij zijn christenen, joden, alevieten, atheïsten en andere minderheden? Wat gaat er goed, wat niet?

De feiten en de cijfers

Officieel is Turkije een seculiere staat en beschermt de grondwet de vrijheid van godsdienst. Artikel 24 garandeert de vrijheid van geweten, religie en overtuiging. De vrije uitoefening van religie wordt ietwat beperkt door artikel 14 van de grondwet, waarin staat dat religieuze activiteiten de integriteit en het seculiere karakter van de Turkse staat niet in gevaar mogen brengen. Verder is de preambule van de grondwet in 2001 gewijzigd, zodat ‘activiteiten die in strijd zijn met (…) de historische en morele waarden van Turks-zijn’ geen bescherming meer verdienen.

Turkije telt meer dan 83 miljoen inwoners, waarvan 98 procent moslim zegt te zijn. De overgrote meerderheid van de moslims is soenniet. Hoewel Turkije een seculiere staat zegt te zijn, promoot het de soennitische islam via het Presidium voor Godsdienstzaken: Diyanet.

Onder het bewind van de links-seculiere CHP was Diyanet nog een middel om de politieke islam de kop in te drukken. Maar onder Recep Tayyip Erdogan en zijn AKP is Diyanet een streng-religieus bolwerk geworden dat Turkije conservatiever wil maken. Zo veroordeelde de hoogste imam van Diyanet onlangs homoseksualiteit in scherpe bewoordingen. Ook bestempelde hij traditionele Turkse volksdansen, waarbij mannen en vrouwen samen dansen, als onislamitisch.

‘Op school komt religieuze discriminatie veelvuldig voor’

De grootste groep niet-soennitische moslims bestaat uit alevieten. Zij maken zo’n 16 procent van de bevolking uit, 12 miljoen mensen. De alevieten worden niet als minderheid erkend, net als protestantse en katholieke christenen. Turkije erkent als religieuze minderheid alleen joden, Grieks-orthodoxe christenen en Armeens-orthodoxe christenen.

Het percentage christenen in Turkije daalde van 20-25 procent in 1914 en 3-5,5 procent in 1927 naar nog geen half procent vandaag te dag. Dit betekent dat er tussen de 200.000 en 300.000 christenen in het land leven. De joodse gemeenschap in Turkije telt maximaal 20.000 zielen.

Een groeiende groep Turken is atheïstisch, hoewel dit nogal gevoelig ligt en lang niet alle atheïsten dit openlijk zijn. Van 2014 tot 2018 kende Turkije een atheïstische vereniging, maar die heeft zichzelf opgeheven na aanvallen door regeringsgezinde media.

Discriminatie

Dat Turkije ondanks zijn grondwet in de praktijk de godsdienstvrijheid schendt blijkt uit discriminatie van niet-moslims en alevieten in het onderwijs. ‘Op school komt religieuze discriminatie veelvuldig voor’, zegt Rob Duncan. Hij is regionaal manager bij Middle East Concern, een christelijke NGO die opkomt voor religieuze vrijheden in het Midden-Oosten.

In principe hoeven niet-islamitische leerlingen niet verplicht islamitische lessen te volgen, maar soms ‘vergeten’ docenten dit, weet Duncan dankzij zijn netwerk. Ook kunnen, zo vertelt hij, niet-islamitische leerlingen worden gestraft als ze minder lessen volgen dan hun islamitische medestudenten.

Tijdens islamitische lessen wordt de soennitische islam gepromoot. Met niet-soennitische moslims zoals alevieten wordt geen rekening gehouden. Dat komt ook omdat de Turkse overheid het alevitisme niet erkent, alleen de soennitische islam. Volgens Duncan worden christelijke leerlingen die islamitische lessen niet volgen vaak gepest door hun medeleerlingen en docenten.

Aan christelijke vluchtelingen – met name Chaldeeërs uit Irak – die asiel hebben gekregen in enkele van de kleinere provincies in Turkije, wordt de vrijstelling van religieuze klassen geweigerd, vertelt Duncan. ‘Het is moeilijk te achterhalen of dit opzettelijk is, een poging om de christelijke kinderen te islamiseren of een gevolg van is onwetendheid op scholen, aangezien ze dergelijke problemen nog nooit eerder zijn tegengekomen.’

‘Alevitische gebedshuizen zijn officieel illegaal, maar worden gedoogd’

De Koerdisch-Nederlandse ‘vrijdenker’ Bora Celik groeide op in Turkije in een alevitisch gezin. Zij heeft van discriminatie op school weinig meegekregen. ‘Natuurlijk moesten we verplicht godsdienstonderwijs volgen en kregen we het soennitische verhaal voorgeschoteld, maar in mijn tijd bestonden alevieten officieel niet. En Koerden ook niet. Ik ben dus helemaal niet gepest, ofzo.’

Volgens Celik is de discriminatie van alevieten tegenwoordig ook minder erg dan vroeger. Hij denkt dat dit te maken heeft met het conflict tussen de Turkse staat en de Koerdische separatistenstrijders van de PKK. ‘De overheid wil de Koerdische alevieten niet al te erg tegen zich in het harnas jagen. Veertig jaar geleden werden cemevi’s (alevitische gebedshuizen, red.) nog gesloten door de overheid, maar nu gebeurt dat niet meer. Cemevi’s zijn officieel illegaal, maar worden gedoogd.’

Pas toen hij een baan kreeg in Bursa, in het westen van het land, kreeg Celik met discriminatie te maken. ‘Ik verloor mijn werk binnen een week. Mijn baas was aanvankelijk heel enthousiast over mij, maar toen hij mij vrijdag vroeg waarom ik niet meeging naar het vrijdaggebed antwoordde ik: ‘Ik heb geen problemen met Allah.’

Celiks baas kwam er al snel achter dat hij uit Dersim kwam, waar veel alevitische Koerden wonen, en dat hij eigenlijk ook niet meer geloofde. ‘Ik werd op staande voet ontslagen, maar officieel niet omdat ik geen soennitisch moslim was. Ik zou niet bij het bedrijf passen.’

Niet veel later wilde Celik graag officieel van religie veranderen. ‘Het Turkse paspoort vermeldt je religie, in mijn geval dat ik moslim was, maar dat wilde ik graag verwijderd zien. Het kostte ongelooflijk veel bureaucratische moeite om dat voor elkaar te krijgen. Maar ik heb begrepen dat het tegenwoordig makkelijker is.’

Vervolging

Sinds 2000 brengt de Amerikaanse Commissie voor Internationale Godsdienstvrijheid (USCIRF) een jaarlijks rapport uit over de godsdienstvrijheid in de wereld. In 2009 kwam Turkije voor het eerst op de speciale observatielijst te staan. Het land moest nauwlettend in de gaten worden gehouden, stelde de commissie, ‘vanwege de aard en omvang van schendingen van de vrijheid van godsdienst’.

Drie jaar later, in 2012, kwam Turkije zelfs op de lijst ‘landen van bijzondere zorg’ te staan, waarop ook beruchte mensenrechtenschenders als Noord-Korea, Pakistan en Saoedi-Arabië staan. In 2014 keerde Turkije weer terug op de ‘minder erge’ speciale observatielijst. Op die lijst staat Turkije nog steeds.

In 2016 gingen er stemmen op Turkije weer te degraderen tot de lijst ‘landen van bijzondere zorg’. Dat kwam door de arrestatie van de Amerikaanse pastor Andrew Brunson (foto), die al jaren in Turkije woonde en werkte. Erdogan wilde Brunson graag ruilen voor de in Amerika woonachtige Fethullah Gülen, volgens de Turkse president het brein is achter de mislukte staatsgreep van 15 juli 2016. De Amerikanen voelden daar niets voor en zetten druk op Erdogan om Brunson vrij te laten, wat in 2018 gebeurde.

De zaak-Brunson had grote gevolgen voor de positie van protestantse christenen in Turkije, zegt Klaas Muurling van de christelijke NGO Open Doors. Sindsdien ervaren Turkse protestantse kerken meer agressie, vertelt hij. ‘Kerkleiders spraken over een ‘klimaat van onveiligheid’ voor hun kerken en kerkleden.’ Ook hebben volgens Muurling minstens 23 protestantse gezinnen Turkije moeten verlaten.

De situatie van christenen in Turkije is volgens Muurling de afgelopen jaren verslechterd. ‘Turkse christenen hebben het makkelijker dan hun broeders en zusters in streng-islamitische landen als Saoedi-Arabië en Pakistan, maar ook in Turkije komt christenvervolging voor’, zegt hij. ‘Vier jaar geleden stond Turkije op nummer 45 van onze ‘Ranglijst Christenvervolging’, maar het land is nu gestegen naar plek nummer 36.’

Muurling maakt zich vooral sterk voor zogenoemde ‘verborgen christenen’: moslims die zich tot het christendom hebben bekeerd, maar hun nieuwe geloof niet openlijk durven uit te dragen. Hij schat dat er in Turkije enkele duizenden van deze christenen zijn. Armeense, Griekse en Syrische christenen hebben het, als erkende minderheden, makkelijker dan deze verborgen christenen, zegt hij.

Wel zijn Armeense kerken soms het doelwit van vandalisme. Vorig jaar februari werd een kerk in Istanbul beklad met haatgraffiti, in april wilden vandalen de deur van een andere Armeense kerk in de stad in brand steken en werd er van weer een andere Armeense kerk een kruis gesloopt. Vorige maand bracht het Turkse tijdschrift Gercek Hayat een 176 pagina’s tellende special uit waarin Armeniërs en andere christenen in Turkije worden beschuldigd van terroristische activiteiten, waaronder deelname aan de mislukte staatsgreep van 2016.

Christenen zijn in Turkije soms ook onderhevig aan bedreigingen en van fysiek geweld, vertelt Muurling. ‘De Zuid-Koreaanse evangelist Jinwook Kim (foto) werd in november in de zuidoostelijke stad Diyarbakir op straat vermoord.’ De voorlaatste keer dat evangelisten slachtoffer waren van moord was in 2007. Toen werden drie christenen, een Duitser en twee Turkse ex-moslims, vermoord in de stad Malatya in het midden van Turkije.

Confiscatie

In vergelijking met een land als Pakistan komen bedreigingen en moord van niet-moslims in Turkije relatief weinig voor. Belangrijker is het conflict over het beheer van religieuze gebouwen.

Turkse moskeeën vallen onder het staatsapparaat Diyanet, kerken en andere gebedshuizen onder particuliere stichtingen. In Turkije hoeven christenen en joden geen speciale toestemming aan de overheid te vragen om hun gebouw te repareren, wat in veel Arabische landen een stuk lastiger is. Niettemin wordt het christenen en joden op andere manieren wel moeilijk gemaakt, legt Rob Duncan van Middle East Concern uit.

Als kerkelijke gebouwen te erg zijn verwaarloosd, worden ze aan de staat overgedragen. Dit overdragen gebeurt ook als de stichting te weinig leden heeft om volgens de regels van de Turkse wet te functioneren. Duncan: ‘De kerk zal dan typisch worden omgedoopt in een museum, bibliotheek of cultureel centrum, ondanks het feit dat de christelijke gemeenschap erom heeft gevraagd om het voor kerkdiensten te gebruiken.’

‘Pro-Turkse milities terroriseren niet alleen de Koerden, maar ook de Syrisch-orthodoxe christenen en Jezidi’s in Syrië’

Volgens het USCIRF-rapport voorkomt Turkije bovendien de verkiezing van nieuwe bestuursleden van niet-islamitische religieuze stichtingen, met als mogelijk gevolg dat de Turkse staat in de toekomst meer kerkgebouwen kan confisqueren. Toch staat deze toekomst niet vast. In het zuidoostelijke Mardin heeft de overheid in 2017 Syrisch-orthodoxe kerkelijke bezittingen geconfisqueerd, maar draaide dit besluit een jaar later terug – mede vanwege internationale druk.

In augustus 2019 woonde Erdogan de funderingsceremonie bij voor een Syrisch-orthodoxe kerk in Istanbul (foto bovenaan). Dit is de eerste nieuw gebouwde kerk in de geschiedenis van de Turkse Republiek. Tegelijkertijd heeft Erdogan er vorig jaar meerdere malen voor gepleit om van de Hagia Sophia – ooit een kerk, daarna een moskee, nu een museum – weer een moskee te maken.

In november 2019 vaardigde een Turkse hogere rechtbank ook een beslissing uit waarbij het Chora Museum, een voormalige Grieks-orthodoxe kerk in Istanbul, weer kon worden omgevormd tot een moskee. Dit schept mogelijk het juridische precedent om de Hagia Sophia ook weer in een moskee om te dopen.

Syrië

Turkije schendt de godsdienstvrijheid ook in het buitenland. Het land is om die reden ook door USCIRF weer op de speciale observatielijst gezet, zegt Midden-Oostenexpert Petrus Oud*. ‘USCIRF wil een politiek signaal afgeven aan Erdogan, die in Syrië jihadisten ondersteunt’, zegt hij.

Een gedeelte van Noordoost-Syrië wordt nu bezet door pro-Turkse, jihadistische milities, deels voormalige IS-strijders. ‘Zij terroriseren niet alleen de Koerden, maar ook de Syrisch-orthodoxe christenen en Jezidi’s in het gebied’, vertelt Oud.

Het USCIRF-rapport beveelt de Amerikaanse regering aan om ‘aanzienlijke druk’ op Turkije uit te oefenen en het land een tijdschema te geven voor een terugtrekking uit Syrië. Tevens zou de Amerikaanse regering moeten voorkomen dat het Turkse leger en de pro-Turkse milities hun controlegebied in het noordoosten van Syrië uitbreiden. Ook benadrukt het rapport het volgende: Turkije zou in dat gebied ook geen etnische en religieuze zuivering mogen uitvoeren, of op een andere manier de rechten van kwetsbare religieuze en etnische minderheden schenden.

*Gefingeerd. Naam bij de redactie bekend.

Na een hectisch jaar – waarin drie verkiezingen plaatsvonden – heeft Israël eindelijk een nieuw kabinet. En dat brengt annexatie van de Westoever een grote stap dichterbij.

De eerste Israëlische parlementsverkiezingen vonden in april vorig jaar plaats, de tweede in september dat jaar. Beide verkiezingsrondes leidden niet tot een beslissend resultaat. De Knesset, het Israëlische parlement, telt 120 zetels. Net als in Nederland is het in Israël zeer onwaarschijnlijk dat één partij de absolute meerderheid bepaalt. Coalitieregeringen zijn daarom de praktijk. Maar zowel Benjamin Netanyahu, de huidige premier en leider van Likud, en zijn rivaal Benny Gantz van Blauw-Wit kregen het niet voor elkaar een coalitie te vormen.

Begin dit jaar werd er daarom een derde verkiezingsronde georganiseerd. Deze keer kwamen Likud en Blauw-Wit er tijdens de coalitieonderhandelingen wel uit en kon deze maand eindelijk een nieuwe regering worden ingezworen. Netanyahu en Gantz bereikten een overeenkomst: Netanyahu zal tot november 2021 premier zijn, daarna neemt Gantz het stokje over.

Er is hoop dat de rust terugkeert in de Israëlische politiek, maar grote verschillen binnen de coalitie zouden ook onrust kunnen veroorzaken. ‘Daar zijn de analisten het niet over eens’, zegt Hanna Luden, directeur van het Centrum Informatie en Documentatie Israël (CIDI). ‘Maar het is niet zo dat het kabinet morgen uit elkaar kan vallen. Er zijn grote ideologische verschillen, dat is geen stevige basis, en er kunnen ook allerlei binnenlandse en buitenlandse verstoringen plaatsvinden die de regering doen wankelen. Aan de andere kant was het een bewuste keuze van deze partijen om de samenwerking aan te gaan, dus dit kabinet zou ons ook nog kunnen gaan verrassen.’

Of Israël nu politiek stabiel is zal met het verstrijken van de tijd duidelijk worden. Een belangrijkere vraag is wat de annexatieplannen van Israël zullen zijn. Want dat Israël delen van de Westbank moet annexeren, daarover zijn Netanyahu en Gantz het ook eens geworden.

Palestijnen vinden het plan oneerlijk

In januari dit maakte de Amerikaanse president Donald Trump zijn vredesplan voor de regio bekend. In dit voorstel zal zo’n 30 procent van de Westelijke Jordaanoever worden geannexeerd door Israël.

‘Het Amerikaanse plan is een uitgangspunt. Er moet nog worden bepaald waar de grenzen precies komen te liggen. Over die invulling moet vervolgens worden gestemd en ook dan blijft het spannend. Een aantal ministers binnen het huidige kabinet heeft al aangegeven tegen elk plan te zullen stemmen’, zegt Luden.

De overige 70 procent van de Westoever blijft volgens het Amerikaanse vredesplan over voor een eventuele Palestijnse staat, maar alleen als er aan een groot aantal voorwaarden wordt voldaan. Voordat er een Palestijnse staat gesticht kan worden moeten de Palestijnen onder andere eerst een democratisch overheidssysteem implementeren en de schoolcurricula aanpassen, naar een methode zonder antisemitisch lesmateriaal.

Palestijnse en Israëlische leiders hebben al jaren niet meer samen aan tafel gezeten. Ook gaven de Palestijnse autoriteiten meteen na de bekendmaking van Trumps vredesplan aan nooit te zullen onderhandelen over dit dictaat. Ze zijn het niet alleen oneens met de gedeeltelijke annexatie van de Westoever door Israël, maar ook met de volgens hen oneerlijke opdeling van Jeruzalem. Ze vinden dat het plan onvoldoende rekening houdt met het lot van de Palestijnse vluchtelingen.

Desalniettemin is de kans nu groot dat de annexatie doorgaat. Dat de Palestijnen niet willen onderhandelen zou misschien de deur kunnen openen tot annexatie van een nog groter gebied. ‘In Israël weten ze heel goed hoe ver ze precies kunnen gaan’, zegt pro-Palestina activist Frank van der Linde. ‘Hoeveel Israël precies gaat annexeren zal afhangen van de steun uit de Verenigde Staten enerzijds, en de weerstand van de kant van de EU en de Arabische landen anderzijds. Daarnaast weten we ook niet wat voor deals er in de achterkamertjes worden gesloten.’

‘In Israël weten ze heel goed hoe ver ze precies kunnen gaan’

De concrete plannen voor annexatie zouden op zijn vroegst op 1 juli kunnen worden vastgelegd. De Palestijnse president Mahmoud Abbas dreigde vorige week dat hij alle overeenkomsten met de Verenigde Staten en met Israël zal stopzetten als de annexatie doorgaat. Van soortgelijke dreigementen in het verleden kwam meestal nooit iets terecht, dus de kans is groot dat de Verenigde Staten en Israël zich van deze uitspraak weinig zullen aantrekken.

‘Wat ik hoop – ook al ziet het er op dit moment niet naar uit – is dat de Palestijnen zelf met een plan komen’, zegt Luden. ‘Het probleem voor Israël en de Israëli’s is dat de Palestijnen geen gebaar doen. Steeds meer Israëli’s denken dat het toch niet uitmaakt waarmee ze komen, want de Palestijnen zouden toch niet willen meedenken en met een tegenvoorstel komen.’

Nederland protesteert en zwijgt tegelijkertijd

Een gedeeltelijke annexatie van de Westoever is een schending van het internationaal recht. Ambassadeurs uit verschillende landen, waaronder Nederland, maakten daarom begin mei officieel bezwaar bij het Israëlische ministerie van Buitenlandse Zaken. Ze waarschuwden dat annexatie het vredesproces zou schaden en de stabiliteit van de regio in gevaar zou brengen.

Volgens Jaap Hamburger, voorzitter van Een Ander Joods Geluid, kleeft er nog een ander groot risico aan de gedeeltelijke annexatie van de Westbank: er bestaat een gerede kans dat de Palestijnen in dit gebied zullen worden verdreven naar niet-geannexeerde delen van de Westoever. Als Israël geen gelijke burgerlijke en politieke rechten en vrijheden geeft aan alle bewoners van het gebied, dus ook de Palestijnen, kan het land als apartheidsstaat worden gedefinieerd, zegt hij.

Hamburger: ‘Al tientallen jaren was Israël feitelijk geen democratische rechtsstaat meer, maar nu kan Israël ook niet meer de pretentie voeren dit te zijn.’ Omdat het onwaarschijnlijk is dat de Palestijnen dezelfde rechten zullen krijgen als de Israëliërs, zijn veel Palestijnen bang dat ze zullen moeten verhuizen.

De toekomst na de annexatie roept veel vraagtekens op. Maar volgens Van der Linde en Hamburger zal een Israëlische annexatie van de Westbank weinig effect hebben op de relatie tussen Nederland en Israël. Nederland heeft grote economische belangen en is gebaat bij een goede relatie met Israël.

‘Er is geen enkele reden voor de huidige Nederlandse regering om de relatie met Israël te veranderen’, stelt Van der Linde. ‘Zelfs als er volgend jaar in Nederland een linkse regering aan de macht komt zal er weinig veranderen. De pro-Israëllobby in Nederland is sterk en de strategie om kritiek op Israël als antisemitisme te labelen is daarbij erg effectief. Niemand wil als antisemiet worden weggezet.’

Van der Linde noemt het voorbeeld van Jeremy Corbyn, de voormalige leider van Labour in Groot-Brittannië. Hij zou door zijn tegenstanders ten onrechte als antisemiet zijn weggezet. Volgens Van der Linde zijn Nederlandse partijen en politici bang: ‘Zo principieel als Corbyn zijn ze gewoon niet’.

Hamburger zegt dat de politieke wil om Israël aan te pakken ‘er nooit is geweest’. ‘Nederland zal verbaal mopperen om zich vervolgens te verschuilen achter de EU. Er zullen geen sancties komen. Er gaat niets gebeuren waar Israëlische politici wakker van zullen liggen.’

Joden in Nederland over Israël

Binnen de Joodse gemeenschap in Nederland zijn de geluiden over de nieuwe regering en de annexatieplannen gemengd. ‘Net als in Israël zijn mensen hier opgelucht. Niet iedereen is blij met de nieuwe regering, maar wel dat er niet opnieuw verkiezingen hoeven worden gehouden’, aldus CIDI-directeur Luden.

Daarnaast zijn veel Joodse Nederlanders volgens Luden niet bezig met de Israëlische politiek. Onder degenen die dat wel zijn, verschillen de meningen. ‘De meeste Joden in Nederland zijn linkser dan in Israël, maar je hebt ook Nederlanders die premier Netanyahu of de rechtse minister Naftali Bennett steunen.’

‘Er is geen enkele reden voor de huidige Nederlandse regering om de relatie met Israël te veranderen’

Jaap Hamburger van Een Ander Joods Geluid draagt de zware geschiedenis van vervolging, marteling en dood met zich mee. Het valt hem daarom extra zwaar dat de Palestijnen nu ‘gedehumaniseerd’ worden. ‘Als het gaat om de Palestijnen is er amper een stem in de joodse gemeenschap in Nederland die zich openlijk om hen bekommert. Nederlandse rabbijnen, die een morele voorbeeldfunctie zouden moeten vervullen, zwijgen als het graf.’ Hamburger wijst op Amerikaanse rabbijnen die kritisch over Israël durven te zijn.

‘Maar zo ver zijn wij nog niet’, zegt hij. ‘In Nederland overstemt het gekrakeel over antisemitisme de geluiden over de genadeloze onderdrukking van het Palestijnse volk, in de door Israël bezette gebieden.’

Toch geldt dat niet voor iedereen, nuanceert Hamburger: ‘Ik ken gelukkig heel veel individuele Joden die dat gevoel met mij delen, ook buiten Nederland, niet in de laatste plaats in Israël zelf. Ook heel veel niet-Joden hebben hun ogen geopend.’