Pas tijdens een crisis zien we dat burgers van een land zich massaal achter hun leider(s) scharen. In de politicologie staat dit effect bekend als het ‘rally round the flag’-effect, een patriottistische reflex die voor het eerst in de jaren zeventig in de VS werd geconstateerd. Deze reflex trad en treedt met name op gedurende oorlogen, maar ook andere crises, zoals de coronacrisis. En op dit moment zien we dit niet alleen in Amerika, maar ook in Europa gebeuren. En het is de vraag hoe lang het nog stand houdt.

Hier in Nederland zijn het Mark Rutte en zijn VVD die hiervan profiteren. Met reden. Rutte betoont zich tijdens deze crisis een leider als nooit tevoren. Ondanks enkele misstappen lijkt het huidige kabinet de coronacrisis voortvarend aan te pakken. De koers van het kabinet is niet links of rechts maar pragmatisch, waarbij men vertrouwt op experts en doet wat nodig is om deze crisis te overkomen.

De burger ziet dat ook en schaart zich daarom ook achter de premier, zijn partij en het kabinet. De VVD is de afgelopen weken niet voor niets enorm in de peilingen gestegen. Sowieso zien we in tijden van crisis vaak patriottisme opleven. Dat geldt nu ook voor Nederland. Nu is het moment om elkaar en ons land te steunen, zo denken velen, om samen zo goed als mogelijk de crisis door te komen.

De vraag is echter hoe lang dit effect stand houdt. Daarnaast moeten we ons afvragen of het wel zo goed is. Over het eerste punt kunnen we kort zijn. Het ‘rally round the flag’-effect is per definitie tijdelijk. Als de crisis overgaat, of minder ernstig wordt, verdwijnt het effect ook. Dit hebben we in het verleden zien gebeuren en zo zal dat ook nu zijn.

Als het kabinetsbeleid niet meer wordt gesteund door de meerderheid van de bevolking, wat dan?

Het is niet erg dat dat het patriottische gevoel verdwijnt. Hoewel patriottisme ook goede kanten heeft – denk aan solidariteit, gemeenschapszin en burgerlijke gehoorzaamheid – kunnen we ook een aantal schaduwkanten vaststellen. Kritiek op het gevoerde beleid wordt vaak niet bon ton geacht. Het is op dit moment immers niet patriottistisch om je uit te spreken tegen het gevoerde beleid van het kabinet en zijn experts.

Maar naarmate de crisis langer duurt worden onze economie, onze rechten en vrijheden, en de democratie zelf steeds meer beschadigd. Dit heeft niet alleen te maken met het feit dat de coronacrisis nu al maanden duurt, maar ook met de wijze waarop we deze bestrijden.

In het Outbreak Management Team zitten bijvoorbeeld alleen medici, waardoor we ons af kunnen vragen of andere belangen en perspectieven wel voldoende meegewogen worden. Ook ontbreekt de democratische controle vrijwel volledig. De Tweede Kamer bezit simpelweg niet de expertise om nu optimaal te kunnen opereren. Veel rechten en vrijheden zijn daarnaast ingeperkt. De vraag is hoe lang we dit nog moeten toestaan.

Het ‘rally round the flag’-effect is al aan het afnemen. We zien burgers geleidelijk aan steeds ongehoorzamer worden en steeds meer mensen gaan de straat op. Mensen worden ongeduldig en wachten op de versoepeling van de lockdown. Net als ondernemers, die graag willen redden wat er nog te redden valt.

Nog altijd zijn er velen die zich met goede redenen achter het kabinet en zijn beleid scharen, maar deze steun zal minder worden bij het voortschrijden van de tijd. En als het kabinetsbeleid niet meer wordt gesteund door de meerderheid van de bevolking, wat dan?

Dezer dagen herdenkt Nederland dat vijfenzeventig jaar geleden een einde kwam aan de Tweede Wereldoorlog en daarmee aan de Duitse Bezetting. Die nemen in onze nationale herinnering zo’n dominante plaats in dat het adjectief vaak wordt weggelaten: wie over ‘De Oorlog’ en ‘De Bezetting’ spreekt, is al duidelijk genoeg. De term ‘bezetting’ wordt sowieso amper voor iets anders dan 1940-1945 gehanteerd.

Voor de vorige keer dat Nederland door een grote mogendheid overweldigd werd, namelijk de periode 1810-1813 door de Fransen van Napoleon, spreken historici niet van bezetting, maar van inlijving – wat staatkundig ook correct is: Nederland verloor in 1810, anders dan in 1940, ook formeel zijn zelfstandigheid. Het werd deel van het Franse keizerrijk, waaraan overigens wel een militaire bezetting was voorafgegaan.

Hoe lang kan men van een ‘bezetting’ spreken? Ik kom daarop door het stuk van Fitria Jelyta in de Kanttekening van februari over de tegengestelde kijk van Indische en Indonesische Nederlanders op de koloniale periode. Daarin wordt een woordvoerder van de laatste groep geciteerd, Jeffry Pondaag: ‘De Nederlandste staat geeft geen gehoor aan de Indonesische slachtoffers van de 350 jaar durende illegale bezetting door Nederland.’

Het herinnerde mij aan het historisch museum van Corsica in het stadje Corte, dat ik in 2017 bezocht. Daar werd in de bijschriften gesproken van ‘250 jaar Franse bezetting’. In het Frans, dat wel. Wat mij vervolgens weer een Ierse pensionhoudster van zeven jaar eerder te binnen deed schieten, die weemoedig de verengelsing van haar land beklaagde – maar dit ook alleen in het Engels kon doen, omdat zijzelf evenmin nog het Keltisch machtig was.

Pondaags uitspraak roept twee interessante vragen op: wanneer spreken we (nog) van een bezetting, en, in samenhang daarmee, wanneer en hoe lang zijn machthebbers illegaal? Daarbij moeten we onderscheid maken tussen formele legaliteit en morele legitimiteit. Wat dat formele aspect betreft: vrijwel elk land in het verleden is voor een groot deel door verovering, dus ‘illegaal’, ontstaan.

Geen historicus zal bij Karel V en Filips II snel van een halve eeuw Spaanse ‘bezetting’ spreken

Tot de opmars van het democratisch denken met de Verlichting kwam zelfs niemand op het idee om de legitimiteit van de macht aan volksinspraak te koppelen. Het fiat van God, of gewoon de macht van het zwaard, volstond. Of het erfrecht. Door dat laatste kwam Nederland in Spaanse handen, zoals het door verovering vijftien eeuwen eerder in Romeinse handen gekomen was.

Als gezegd: in Nederland spreken wij ten aanzien van ‘vreemde’ overheersers – ook een interessant punt trouwens, dat ‘vreemd’ – alleen in het Duitse geval van een bezetting. Geen historicus zal bij Karel V en Filips II snel van een halve eeuw Spaanse ‘bezetting’ spreken. En indertijd was het ook juist de Opstand tegen hun gezag, en niet dat gezag zelf, die legitimatie behoefte.

Ook voor de Romeinen ben ik de term nooit tegengekomen. Natuurlijk: het is rond het jaar nul heel concreet met een militaire verovering en dito bezetting begonnen, met legioenen in de nieuwe Limes langs de Rijn. Die legioenen en Limes bleven ook vier eeuwen. Maar waar de ‘oorspronkelijke’ bewoners van de Lage Landen de Romeinen bij hun komst vast als veroveraars en bezetters hebben gezien, is het onwaarschijnlijk dat dat rond het jaar 400 nog steeds zo was.

Om een heel simpele reden: omdat het na vier eeuwen moeilijk meer te zeggen viel wie precies afstammelingen van de oorspronkelijke bewoners waren. Die hadden zich al vele generaties lang tijdens hun voortplantingsproces met Romeinse kolonisten gemengd, en ook die weinigen die genetisch misschien nog ‘zuiver’ waren gebleven waren cultureel volledig geromaniseerd. Voor hen was het Romein-zijn even vanzelfsprekend als water dat is voor een vis.

En dat brengt mij op de kloof tussen Indische en Indonesische Nederlanders, die we ook zien bij tussen al generaties lang in Ierland wonende Britten en ‘echte’ Ieren: voor de Indonesische blijft de indringer van voorheen tot op het laatst een indringer, ook na vele honderden jaren. Voor de Indische is, vanwege hun gemengde etnische wortels, die indringer ook deel geworden van henzelf. Dat is de kern van hun tragiek: zij worden zowel door de Nederlanders als door de Indonesiërs als buitenstaander gezien.

Politiebaas Erik Akerboom vertrekt dit jaar naar de AIVD. Op zich weinig uitzonderlijk nieuws. We zien wel vaker een politietransfer naar de veiligheidsdiensten. Zo stapte Pieter-Jaap Aalbersberg als hoofd Amsterdamse politiekorps twee jaar geleden over naar de NCTV. De nieuwe korpschef, diegene die Akerboom dus gaat vervangen, is Henk van Essen.

U ziet de bui vast al hangen: de klok slaat allemaal witte mannen. De diversiteitskwestie binnen het korps leverde een interessant vraaggesprek op met Erik Akerboom in de Volkskrant. Hierin heeft Akerboom het over de ‘moeizame veranderbaarheid van de organisatie’ en wordt hij aan de tand gevoeld over zijn doelstellingen. Heeft hij bereikt wat hij heeft willen bereiken met betrekking tot diversiteit?  Ik heb een aantal dingen opgesomd. Dingen die we de volgende keer maar beter achterwege kunnen laten.

Ten eerste: kunnen we alsjeblieft stoppen om de etnische achtergrond van mensen met een migratieachtergrond een ‘multiculturele achtergrond’ te noemen? Al helemaal in een interview waar de witte achtergrond van de witte, autochtone of blanke mensen onbenoemd worden gelaten. Voor de laatste keer: we leven in een multiculturele samenleving, waar iedere burger een etnische achtergrond heeft.

De vraag die de journalisten stellen aan Erik Akerboom – ‘Uw plaatsvervanger is geen vrouw en heeft ook geen ‘multiculturele achtergrond’’ –  blijft wel relevant natuurlijk. Het antwoord van Erik Akerboom:

‘Het zou fantastisch zijn als we daar een vrouw of iemand met een migratieachtergrond konden benoemen, of beide, maar korpschef is niet een baantje waarmee je experimenteert. Ik had graag gezien dat Henk had kunnen concurreren met vrouwen die het willen, kunnen en de ervaring hebben. Maar die ervaringsopbouw naar leidinggevende topfuncties bij de politie is zeer beperkt.’

Houd me vast: kunnen we alsjeblieft ook stoppen met de implicatie dat mensen met een migratieachtergrond of vrouwen onbetrouwbaar of onkundig zijn? Heel goed overigens dat de journalisten de politievrouw Liesbeth Huyzer noemen. Haar woordvoerder heeft laten weten dat Huyzer niet door de minister is gevraagd. Die minister is Ferdinand Grapperhaus, van Veiligheid en Justitie. Ja, precies diegene die in het Vondelpark ‘drie chickies’ aansprak terwijl zij keurig op 1,5 meter afstand zaten te picknicken.

U ziet de bui vast al hangen: de klok slaat allemaal witte mannen

Erik Akerboom vindt verder dat we de discussie over de hoofddoek niet naar het korps moeten trekken. Dat betekent dus sowieso dat die discussie binnen het korps keihard speelt. Dat zegt hij zelf ook:

‘De ene helft [van de politietop] zei: het dragen van het uniform met een hoofddoek betekent dat je geloof islamitisch is, maar dat je in de eerste plaats de rechtsstaat dient. En de andere helft zei: een hoofddoek is een teken van onderdrukking. Je ziet die tweedeling door het hele korps en om die reden zegt Erik de korpschef: het momentum is ongeschikt. Ik sluit niet uit dat het in de toekomst, als die beladenheid eraf is, gewoon kan. Voor nu is mijn lijn: het uniform draag je zonder uitingen van geloofsovertuiging. Punt.’

Kan de volgende politiechef zo spoedig mogelijk stoppen met het discrimineren van moslima’s die politieagent willen worden? In de eerste plaats slaat die schijntegenstelling tussen het ‘dienen van de rechtstaat’ en ‘dat je geloof islamitisch is’ helemaal nergens op. De rechtstaat betekent juist dat de vrijheid van godsdienst gewaarborgd dient te zijn.

En wat betreft dat ‘ongeschikte momentum’: voor wie is dat ongeschikt? Zeker niet voor de moslima die in haar carrière wordt gehinderd door een discriminerende regel. Het momentum voor verandering is ten slotte altijd nu en mag nooit bepaald worden door mensen die op ongefundeerde basis tegen verandering zijn.

Maar goed. Erik Akerboom was zo’n slechte nog niet. Hij moest diversiteit ‘forceren’ om het volume aan culturen binnen te krijgen. ‘Het gaat erom dat we die mensen binnenhouden’. De volgende politiechef moet gewoon doorpakken. ‘Als je geen diversiteitsdoelen stelt, gaat het niet gebeuren’, zegt Akerboom. Hiermee neemt hij wel een standpunt in, dat ze rauw lusten bij de politie.

Ik hoor graag dat Akerboom die diversiteitsdoelen ook stelt voor de AIVD, en andere veiligheidsdiensten. Alleen op die manier kunnen de veiligheidsdiensten rechtvaardiger worden.