Wat hebben de discussie rond de Abel Herzberg-lezing van minister Sigrid Kaag van Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking en de afgelaste ‘uxit’ – de geplande verhuizing van het hoofdkwartier van Unilever naar Rotterdam – met elkaar gemeen? Dat er beiden keren sprake is van een grote mentale clash tussen twee kampen, waarbij men steeds minder in staat is om zich in de ander in te leven. In beide gevallen staan hier min of meer ‘nationalisten’ en ‘globalisten’ tegenover elkaar, waarbij de opmars van de eersten een antwoord vormt op de blindheid van de laatsten.

Bij de uitkomst van de Unilever‑affaire speelt niet zozeer, zoals Paul Polman en werkgeversvoorzitter Hans de Boer ons willen doen geloven, de Nederlandse volksopstand tegen de afschaffing van de dividendbelasting een rol, als wel een dreigend veto van Britse aandeelhouders, omdat de fabricage van typisch Britse producten, zoals het fameuze boterhamsmeersel Marmite, in ‘buitenlandse’ handen dreigde te komen. De Unilever‑top heeft met haar op puur economische overwegingen berustende verhuisplan het nationale sentiment onderschat dat al eerder tot een referendummeerderheid voor een brexit had geleid.

Tegen de achtergrond van de moeizame onderhandelingen in Brussel en de speurtocht van diverse grote financiële instellingen in Londen naar een nieuwe lucratieve vestigingsplek op het continent, heeft zich veel kleine Britse aandeelhouders een bepaald soort vrees meester gemaakt: dat er straks niets meer in Engeland overblijft. Het plan van Paul Polman dreigde geen meerderheid te gaan halen en daarom werd het te elfder ure afgeblazen. Hier botsten twee wereldbeelden op elkaar. Enerzijds dat van een bevolking die, ongeacht wat financieel voordelig is, aan bepaalde zaken als nationaal erfgoed hecht en het daarom niet verkwanseld wil zien. En anderzijds dat van een internationaal opererend bedrijfsleven, dat elke binding met het land waar het geld verdiend wordt verloren heeft en slechts denkt aan het eigen profijt.

Dan Sigrid Kaag. Zij beklaagde zich over de vaak in schunnige scheldpartijen resulterende verdachtmakingen aan haar adres, vanwege het feit dat ze met een Palestijn getrouwd is. Ze voelde zich soms een vreemdeling in eigen land. Maar ze ging verder dan dat, ze kantte zich tegen de populistische geest die door Europa waart, waarmee de kiezer verleid wordt ‘met een bedrieglijke notie van een romantisch negentiende‑eeuws nationalisme, een zogeheten ‘terugkeer’ naar de soevereine natiestaat’. Indirect bekritiseerde zij daarmee CDA‑leider Sybrand Buma, die in zijn H.J.Schoo‑lezing van september vorig jaar had gesteld dat bij alle globalisering ‘de gewone Nederlander verweesd achterbleef’, met het gevoel dat ‘een grotendeels onbenoemde ‘elite’ het land in de uitverkoop zou hebben gedaan’. Dat is inderdaad het sentiment waarop Geert Wilders en Thierry Baudet bouwen.

Kaags lezing riep enige kritische reacties op, waarvan de meest zinnige die van Paul Scheffer was in de NRC. Hij constateerde dat haar betoog gespeend was van enige zelfreflectie. En daarmee signaleert Scheffer een algemeen probleem. De door Kaag gehekelde nationalistische inzichzelfgekeerdheid vormt een reactie op de kosmopolitische inslag van een maatschappelijke bovenlaag, die met haar neoliberale beleid zelf het populisme in het leven heeft geroepen waartegen zij zich nu verontrust keert. Zoals PvdA‑voorman Lodewijk Asscher stelde: het populisme veroordelen is onvoldoende, men moet zich afvragen waar het vandaan komt.

Baudet heeft helaas met één ding gelijk: de belangrijkste hedendaagse politieke tegenstelling dreigt er eentje tussen nationalisten en globalisten te worden, die de klassieke sociaaleconomische links‑rechts‑tegenstelling opzij drukt. Het is die tussen de mensen van somewhere en die van anywhere; tussen hen wier leven plaatsgebonden is en die zich (dus) ook slechts op een bepaalde plaats thuisvoelen, en hen die de halve wereld rondverhuizen en zich overal thuisvoelen. Niet toevallig is Kaag van D66, de partij met het meest extreem kosmopolitische wereldbeeld, dat dan ook electoraal het meest van een polarisatie op dit vlak profiteert, met de PVV als tegenpool.

Of, om het scherper te stellen, het is de dominantie van het D66-denken, dat in hoge mate de groei van de PVV heeft gegenereerd. Pechtold vormde daar zelf ook de belichaming van, door, veel meer dan zijn voorgangers als partijleider, net als de VVD voor een neoliberale economische koers van flexibilisering, deregulering, privatisering en internationalisering te kiezen, dat aan de voortschrijdende economisering van de samenleving heeft bijgedragen. Oudere politiek inhoudelijke idealen zijn voor een tamelijk technocratische aanpak ingeruild, waarbij die koers met een soort ‘TINA-argumentatie’ (there is no alternative) als de enige rationele en feitelijk enig denkbare wordt verkocht. Alles is daardoor een markt geworden, ook onderwijs, zorg en cultuur.

Die internationalisering biedt het beter verdienende deel van de bevolking grote perspectieven: de aanstaande directeur wacht een mooie loopbaan van Maastricht via Manchester naar Milaan, waarbij hij onder verwijzing naar Amerikaanse concurrentie een steeds hoger salaris kan verlangen. Voor de monteur is dat niet weggelegd, die krijgt onder verwijzing naar Albanese concurrentie steeds weer te horen dat hij het met minder zal moeten doen. Aan zijn noden heeft de internationale elite geen boodschap, daarvoor betonen zowel Kaag als Polman zich blind. Voor beiden is de wereld letterlijk grenzeloos – voor de eerste op grond van een soort romantisch multiculturalisme, voor de tweede vanuit een strikt economisch marktperspectief. Maar, zo leert het Unilever opbrekende Marmite-sentiment, niet de hele wereld is te koop.

Eind september hield minister van Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking Sigrid Kaag de jaarlijkse Abel Herzberg-lezing. In Den Haag is Kaag één van de weinige politici voor wie niet alles in het leven alleen om Nederland draait. Haar lezing was een onverhulde kritiek op het groeiende populisme in dit land. Zij is zeker niet de enige die die mening is toegedaan, maar zij durfde als minister in functie in elk geval haar nek uit te steken.

Thema van haar lezing was het zwijgen. Zwijgen is heel vaak goed, maar er zijn ook situaties waarover niet mag worden gezwegen. Volgens haar is er sprake van een steeds groter wordende ‘donkere, bedreigende stilte’; nauwelijks is er meer tegenspraak als islamofobe, xenofobe en nationalistische volksmenners hun giftige propaganda uitbraken. Ze zei het zo: ‘De bittere les van de geschiedenis is dat in de stilte van het zwijgen de dissonant van stigmatisering, uitsluiting en vervolging manifest wordt. (…) Het gebrek aan krachtige tegenspraak en een waardig alternatief. Dat is de eerste stap en de gruwelijkheden de laatste.’ Dat laat niets aan duidelijkheid te wensen over.

In een onlangs verschenen rapport van de AIVD over extreemrechtse groeperingen in Nederland werd de vraag gesteld hoe het komt dat dit soort bewegingen steeds zelfverzekerder worden. Zij streven naar een soort cultuuromslag waarin racisme normaal wordt gevonden en waarin het normaal is om moslims te haten. Hoe komt dat? Je kunt je daar natuurlijk weer gemakkelijk vanaf maken zoals de AIVD lijkt te doen door te zeggen dat dit gedachtegoed van buiten komt overwaaien. AfD uit Duitsland, ‘Alt Right’ uit Amerika en ga zo maar door. Maar die zelfverzekerdheid komt omdat dit soort groepen helemaal niet meer zo exotisch en extreem zijn.

Hier lijkt me het betoog van Kaag nu juist heel erg relevant. Haar oproep niet te zwijgen als mensen worden uitgesloten en onrecht wordt aangedaan is niet zozeer gericht aan de usual suspects PVV en FvD, maar ook aan haar coalitiepartners in het kabinet en aan andere politici. Haar waarschuwing is gericht tegen de ‘beschaafde’ politici ‘in het midden’ die kennelijk zwijgen als hele bevolkingsgroepen worden gedemoniseerd. Ze zwijgen omdat krachtig protest tegen de groeiende nationalistische haat in Europa je wel eens stemmen kan kosten bij de volgende verkiezingen.

Ze zwijgen niet alleen, ze doen mee met het normaliseren van uitsluiting van bevolkingsgroepen. Ook mainstream politici gebruiken simplistische tegenstellingen en verdelen de wereld in ‘wij’ en ‘zij’. Ze hebben de mond vol over de ‘superioriteit van de Nederlandse cultuur’, zoals CDA-leider Sybrand Buma, die vorig jaar de H.J. Schoo-lezing gaf waarin hij zich uitsprak tegen maatschappelijke diversiteit. Hij introduceerde tijdens die lezing ‘de gewone Nederlander’ die volgens hem verweesd achterblijft in een land dat snel verandert en waar de eigen gemeenschap versplintert. Grenzen dicht dus volgens Buma.

Minister Stef Blok van Buitenlandse Zaken kwam onlangs (een beetje) in het nauw toen hij zich tamelijk racistisch uitliet en stelde dat een multiculturele samenleving genetisch niet mogelijk is. In plaats van deze man subiet de laan uit te sturen werd hem binnen de coalitie de hand boven het hoofd gehouden en mocht hij aanblijven als minister. ‘Ik had het niet zo bedoeld’, verklaarde hij later.

Andere politici en opiniemakers ventileren vergelijkbare opvattingen, maar in meer verhullende taal. Zo gaf de toenmalige minister van Volksgezondheid Edith Schippers in 2016 ook de H.J. Schoo-lezing. Daarin stelde zij dat zij de ‘Nederlandse cultuur een stuk beter vond dan de rest’. Dat is natuurlijk haar goed recht, maar de ‘vrijheidscoalitie’ die ze voorstelde was indirect bedoeld om bepaalde groepen uit te sluiten, namelijk diegenen die tegen vrijheid zijn. Wie zou ze daarmee bedoelen, vraag je je dan af.

Hoogleraar en PvdA-coryfee Paul Scheffer hamert er in zijn opiniestukken steeds weer op dat ongecontroleerde immigratie de liberale democratie in gevaar brengt. Ook hij stelt de wereld voor als een clash of civilizations, weliswaar verpakt in geleerde taal, maar niet minder polariserend.

Ook de weifelachtige en zelfs weigerachtige houding van sommige GroenLinks-coryfeeën, als het gaat om de samenwerking met moslims, wordt kennelijk onder links steeds vanzelfsprekender gevonden.

Natuurlijk kunnen we niet al deze politici van zeer uiteenlopende pluimage op één hoop gooien, maar er is wel een rode draad die door al deze opvattingen heenloopt en dat is de verleiding om mee te doen met het populistische ‘zwart-witdenken’. De enorm ingewikkeld in elkaar zittende wereld van nu wordt versimpeld tot één tegenstelling, die tussen goed en kwaad. Zo’n versimpeld wereldbeeld is aantrekkelijk en leent zich voortreffelijk voor verkiezingsretoriek, maar is uiterst gevaarlijk. Ik mag haar natuurlijk geen woorden in de mond leggen, maar wat mij betreft is dat het wat minister Kaag met haar lezing aan de kaak stelde.

Een jonge man kiest ervoor om zich bij een terroristische organisatie aan te sluiten en zijn leven op te offeren in naam van zijn geloof. ‘Dan moet hij vast gestoord zijn.’ Dat is de populaire mantra, onlangs perfect verwoord door Ahmed Aboutaleb. ‘Word verliefd, ga reizen. Waarom is het optimale in het leven je medemens vermoorden? Ik kan er met mijn verstand niet bij’, zei de Rotterdamse burgemeester tegen RTV Rijnmond. Hij reageerde daarmee op de arrestatie van zeven jonge mannen, uit onder andere Arnhem en Rotterdam, die van plan waren een grote terroristische aanslag ergens in Nederland te plegen, maar gelukkig door de politie zijn opgerold.

In 2014 had Aboutaleb nog als burgemeester van Rotterdam en ‘woedende moslim’ naar aanleiding van de aanslag op de redactie van Charlie Hebdo gezegd: ‘Als je het niet ziet zitten dat humoristen een krantje maken, ja… mag ik het zo zeggen: rot toch op!’ Hij kreeg voor deze stoere uitspraak nationale en internationale lof. Maar de popiejopiehouding en stoere uitspraken van de burgemeester dragen niet bij aan oplossingen voor het radicaliseringsvraagstuk.

Luister maar naar tientallen verhalen over geradicaliseerde jongeren uit westerse steden, zoals Malmö, Rotterdam en Antwerpen, die ervoor kozen hun veilige bestaan in te ruilen voor de dood in het ‘kalifaat’ of om zelfmoordterrorist te worden. Jonge mensen die het alledaagse deden: verliefd worden, kinderen krijgen, reizen en werken. De suggestie van Aboutaleb en andere commentatoren dat deze jongeren ‘gestoord’ zijn en dat ze daarom voor het ‘kalifaat’ hebben gekozen is niet alleen gemakzuchtig, het ontmoedigt ons ook om oplossingen te zoeken. Want, als iemand ‘gestoord’ is moet hij of zij in een gesloten inrichting. En zo hoeven wij de kern van het probleem niet aan te pakken.

Ook in 2014 stelde Peter van Uhm, voormalig commandant Landstrijdkrachten, in een radiodocumentaire dat hij respect heeft voor Syrië-gangers. Volgens Van Uhm gingen deze jongeren uit idealisme vechten tegen een dictator om het lijden van vrouwen en kinderen te beëindigen. Volgens de ex-commandant zouden wij als samenleving in principe trots moeten zijn op deze Syrië-gangers. Het lijkt erop dat Van Uhm gelijkenissen trok met zijn eigen idealistische keuze om zich bij de Nederlandse landmacht aan te sluiten. ‘Ik heb niet gekozen voor de pen, het penseel of de camera. Ik koos voor dit instrument. Ik koos voor het geweer’, vertelde Van Uhm in zijn beroemde TEDxTalk, die meer dan twee miljoen keer bekeken is. Hij koos voor het geweer om de wereld beter te maken. Zo denken sommige geradicaliseerde jongeren dat ze met hun opoffering ook de wereld beter maken.

Het begrip dat Van Uhm toonde voor Syrië-gangers was opmerkelijk, omdat zijn drieëntwintigjarige zoon in 2008 aan een bermbom was overleden in Afghanistan. ‘Ik kan me voorstellen dat de gedrevenheid van mijn zoon en van zo’n jonge man best te vergelijken is. Wat niet te vergelijken is, is het beeld waar ze voor gaan’, zei Van Uhm, die benadrukte dat hij het niet eens is met hun aanpak, maar hun motieven wel kan begrijpen.

Daarnaast vond de ex-commandant dat er ‘te makkelijk’ over Syrië-gangers wordt geoordeeld. ‘De vraag of hun omgeving en onze maatschappij wel hun best heeft gedaan om deze mensen in de goede richting te houden, wordt te weinig gesteld. Je moet deze jonge mensen proberen te begrijpen, anders kun je ze ook niet verder helpen.’ Laten we hopen dat Aboutaleb en andere popiejopie roeptoeters luisteren.

Extremisten en andere misdadigers zijn verantwoordelijk voor hun daden en zullen via onze rechtsstaat berecht moeten worden. Het zou potsierlijk zijn om hun daden te relativeren. Maar het heeft geen zin om ze voor gek te verklaren, want zij zijn onderdeel van ons. Iedereen kan radicaliseren, met de overtuiging iets goeds te doen voor God, medemens of idealen.

‘Wegens persoonlijke omstandigheden zal ik mijn e-mail de komende tijd niet beantwoorden, excuses voor het ongemak.’ Met trillende vingers stelde ik de out of office reply in op 23 maart jongstleden. De vierentwintig uur daarvoor had ik huilend en krijsend op de bank gezeten, maar nu herinnerde ik me in een vlaag van helderheid dat ik me ten minste moest ‘afmelden’ bij de buitenwereld.

Voor die dramatische dag had ik niet verwacht dat er ooit een moment zou komen waarop ik tijdelijk zou stoppen met werken, mijn telefoon niet meer zou opnemen en mijn e-mail niet zou beantwoorden. Ik was zo goed bezig. Ik had net mijn droomproject binnengesleept, een eigen televisieserie, en praatte met mijn vriend steeds serieuzer over kinderen. Eén telefoontje van mijn vader veranderde alles. ‘Lieverd, ik heb heel slecht nieuws, ik heb alvleesklierkanker en ik weet niet of ik het overleef.’

De dagen die op dat onheilspellende bericht volgden denderden als in een roes voorbij. Overdag lag ik in bed en ’s avonds ging ik naar mijn vader, die steeds zieker en zieker werd. Tien dagen na de diagnose onderging hij een loodzware operatie. Ik kon pas weer normaal ademen toen ik hem ’s avonds begroette op de intensive care, papa was high van de morfine.

Net op het moment dat ik mijn out of office reply weer wilde uitzetten, negen dagen na de operatie, kondigde mijn vriend plotseling aan dat we moesten praten. Zijn ogen stonden emotieloos toen hij koeltjes verklaarde dat hij niet meer van me hield. Ik begreep er niets van, waar kwam dit opeens vandaan? We waren al bijna zes jaar samen en ik had nooit iets aan hem gemerkt. Ik probeerde hem ervan te overtuigen dat dit geen goed moment was om uit elkaar te gaan, maar hij hield voet bij stuk. Een uur na onze laatste ruzie zat ik met een koffer, een rugzak en mijn dekbed in een Uber.

Ik wist niet waar ik heen moest, want we woonden samen en het huis was van hem. Na een nacht op de bank bij mijn ouders te hebben doorgebracht namen mijn oom en tante me gelukkig in huis. De out of office reply liet ik voorlopig aanstaan. Wat konden mijn lezingen, filmpremières of verjaardagsfeestjes nog schelen? Het meeste ergerde ik me aan de digitale reclames. ‘Mevrouw van Weezel, wacht niet te lang met het boeken van uw volgende vakantie, we hebben vandaag een speciale aanbieding bij booking.com.’ Of: ‘Als vaste klant van Hunkemöller wijzen wij u op onze speciale actie van drie bh’s voor de prijs van twee.’

Inmiddels is het een half jaar later. Ik heb een eigen woninkje in Amsterdam. Mijn vader krijgt momenteel chemotherapie, waarvan de doktoren helaas nog niet weten of het hem gaat redden. Mijn ex-vriend spreek ik niet meer, wat vreemd is, omdat hij niet alleen mijn partner was maar ook mijn beste vriend.

Ik ben weer aan het werk en mijn e-mail en telefoon zijn opnieuw in gebruik. Toch is er iets veranderd. Vroeger kon ik nog wel eens geïrriteerd raken als ik een out of office reply terugkreeg op één van mijn mailtjes met een – in mijn ogen – loze kreet zoals ‘persoonlijke omstandigheden’. Heel vervelend dat die persoon ergens mee zit, dacht ik dan, maar moet míjn werk daaronder lijden? Nu weet ik dat je nooit mag oordelen over de situatie van een ander. Het beste antwoord dat je terug kunt sturen is ‘sterkte, ik denk aan je’.

Een dictatuur bestrijden en schone handen houden, gaat dat samen? Nederland is de afgelopen weken tweemaal met de schizofrenie van dat streven geconfronteerd. Eerst bleek dat Buitenlandse Zaken jarenlang in de Syrische burgeroorlog allerlei oppositionele groepen gesteund had die er ofwel tenminste óók bloedige praktijken op nahouden, ofwel zelfs tevens een bloedig wereldbeeld, en zich geenszins als voorbeeldige democraten gedragen. Er zitten zelfs regelrechte jihadisten onder, voor wie niet Zwitserland, maar een fundamentalistische theocratie het staatkundig ideaal vormt. Het leidde al tot veel rumoer in de Tweede Kamer. En nu is er die aanslag op militairen in Iran, die door Teheran in de schoenen geschoven wordt van separatisten, die onder meer in Nederland als ‘vrijheidsstrijders’ onderdak (zouden) vinden. Dat leidde al tot het nodige rumoer in het diplomatieke verkeer.

Als het om de strijd voor democratie, vrijheid en mensenrechten gaat, komt Den Haag internationaal voortdurend voor het probleem te staan dat tirannen daarmee weinig ophebben en een vermanend woord vervolgens niet echt helpt. De Assads gebruiken desnoods gifgas om een weerspannige bevolking eronder te houden, de Kims hebben daarvoor massaal werkkampen ter beschikking. In Noord-Korea is het daardoor rustig, in Syrië hielp een en ander de machthebbers uiteindelijk niet.

Wat doe je dan als Westen, als een opstand uitbreekt die zich keert tegen een totalitaire dictator wiens mensenverachtende praktijken je verafschuwt? Zeker als een deel van de opstandelingen belooft dat, als zij eenmaal de tiran ten val hebben gebracht, het land op aanmerkelijk beschaafder en democratischer wijze zullen reageren? En wat doe je, als vervolgens die opstandelingen niet zonder geweld hun doel blijken te kunnen bereiken, omdat de tiran in kwestie niet na het eerste protestbord zijn nederige excuses voor alle onderdrukking aanbiedt en meteen opstapt, maar er integendeel nog harder op los slaat? Economische sancties helpen weinig als machthebbers – indachtig Moammar al-Khadaffi’s einde – menen dat het voor henzelf letterlijk gaat om een strijd om leven of dood.

Zeg je dan ‘sorry jongens, maar geweld is zóóóóó 2017, als beschaafd land doen we hier alles in goed polderoverleg, dat moeten jullie ook doen, een conferentie organiseren, dat willen we best, maar de wapens opnemen is niet netjes en uit de tijd’? Of ‘waar twee kijven, hebben beiden schuld, dus zoek je heil in mediation?’ Of ‘sorry, non-interventiebeginsel, alleen als de VN-Veiligheidsraad akkoord gaat en uitdrukkelijk de opdracht daartoe geeft’, wat in het Syrische geval onwaarschijnlijk is, omdat Moskou in de geopolitieke machtsstrijd in het Midden-Oosten in Damascus een onmisbare steunpilaar ziet?

Zie hier het dilemma waar ook Nederland steeds weer voor staat, zeker als aan westerse zijde evident economische en politieke belangen een rol spelen. Wat doe je dan? Is helemaal niets doen een optie? De roep van ‘we moeten toch iets doen, we kunnen dat als internationale gemeenschap niet laten passeren’, is daarvoor te sterk. Zie Barack Obama’s ferme rode lijn in geval van gifgasgebruik die vervolgens toch niet zo ferm getrokken bleek. Vanwege de weinig florissante gevolgen van de eerdere interventies in Irak en Libië zag hij van een invasie af. Vast ook tot geruststelling van velen. Maar zeur dan niet over de uitkomst. Dat betekent dan dat de meestal veel sterkere dictator vrij spel heeft, gesteund door minder scrupuleuze soortgenoten elders – zie Vladimir Poetins redding van Bashar al-Assad. Want in een oorlog wordt de strijd nu eenmaal op het slagveld beslist.

De kansen op dat slagveld ten gunste van de door jezelf gewenste partij veranderen, gaat in dit soort situaties niet zonder hevig geweld. Dat kan door directe interventie of door indirecte steun. Maar beide levert geen vredig plaatje op. Het betekent onvermijdelijk dat er ook door toedoen van de ‘goede zijde’ burgerslachtoffers vallen, wat tot handenwringen en boze Kamervragen leidt. En vaak tot verontwaardigde reacties van dezelfde burgers die, als men de dictator ongestraft zijn gang zou hebben laten gaan, ook heel verontwaardigd zouden zijn geweest. Maar een schone oorlog bestaat niet.

Precies die fictie is wijdverspreid. Dat leidt tot allerlei eufemismen zoals ‘humanitaire missie’, want ‘oorlog’ klinkt zo hard. Alleen onder die titel zijn ze aan het electoraat te verkopen. Zie de holle beloftes over monitoring toen Mark Rutte indertijd Jolanda Sap nodig had voor Afghanistan. Zulke monitoring lukt al niet als het om Poolse bijstandsfraudeurs gaat. Maar desalniettemin denkt het Binnenhof dat het zinvol is om voor een land duizenden kilometers verderop nauwkeurige regels te formuleren voor het gebruik van kanonnen binnen en buiten de bebouwde kom. Het herinnert mij aan een radio-uitzending uit die tijd. Deelnemers waren Frans Weisglas van de VVD en Wijnand Duyvendak van GroenLinks. Beiden toonden zich, elk op een ander punt, tamelijk wereldvreemd. Duyvendak stelde dat we ginds oorlog voeren en Weisglas schoot meteen in een kramp: ‘Nee, nee, oorlog voeren doen wij beschaafde Nederlanders niet.’ Omgekeerd stipte Weisglas aan dat we zonder deelname het G20-lidmaatschap konden vergeten. Duyvendak daarop: ‘Dat riekt naar chantage, schandalig als dat aan elkaar gekoppeld wordt.’

Hoe onfris ook, zolang Den Haag die beide evidente waarheden niet onder ogen wil zien, schiet het met ons buitenlandbeleid in de minder vreedzame zones op deze aardkloot weinig op.

De overgang naar mijn post-vakantie-bestaan ging niet heel vloeiend. Met een harde klap belandde ik vanuit een idyllisch leven waarin niets moest (vakantie) weer terug in mijn docentenbestaan: de roostermaker was ziek, dus onze roosters voor het nieuwe schooljaar waren ietwat houtje-touwtje in elkaar gezet, en het leerlingenregistratiesysteem – Magister – was vernieuwd. ‘Verbeterd’, zeiden sommige mensen, maar daar had ik zo mijn twijfels over. Met het oude systeem kon ik lezen en schrijven, nu was alles ineens anders. Het zorgde voor een harde landing.

Al in de eerste week van het nieuwe schooljaar werd ik gebeld door een redacteur van het tv-programma De nieuwe maan. Vrijdag 7 september wilden ze een uitzending maken over het thema samenleven. De vraag was: kunnen we wel samenleven? Om dat te bespreken hadden ze vier gasten uitgenodigd die ‘lijnrecht tegenover elkaar staan’ (hun woorden, niet de mijne). Aan tafel zaten: columnist van De Dagelijkse Standaard en politicus Jan Roos, ‘nikabstrijder’ Karima Rahmani, jihaddeskundige Montasser AlDe’emeh en ik. Dat ‘lijnrecht tegenover elkaar staan’ vind ik wat boud uitgedrukt, maar inderdaad stonden we alle vier voor totaal verschillende waarden. Ik vertegenwoordigde de ‘stem uit de praktijk’. Ik heb tenslotte dagelijks te maken met een ratjetoe aan Nederlanders dus voor mij is het ‘samenleven in diversiteit’ dagelijkse kost.

De nikabstrijder zat in vol ornaat aan tafel, wat wil zeggen geheel ingepakt: handschoenen aan en het hoofd zo grondig bedekt dat alleen haar ogen te zien waren door een kleine spleet. Jan Roos was gewoon Jan Roos en de jihaddeskundige had een charmant Vlaams accent waardoor alles wat hij zei net weer een vriendelijker lading kreeg dan de portee van zijn woorden rechtvaardigde (‘ik voorspel een clash’). Voor de uitzending kregen we allemaal een zendertje op. Dat is meestal zo bij dit soort talkshows, maar aangezien in de Koran staat geschreven dat zendmicrofoontjes aan kleding verboden zijn, kreeg Karima een sta-microfoon voor zich op tafel.

Nu ben ik al jaren gewend aan diversiteit, aan kinderen en ouders uit heel verschillende culturen, maar zolang je je aan de wet houdt, vind ik dat het eenieder vrij staat om eruit te zien hoe hij of zij wil. De reden dat ik moeite heb met de kleedregels van Karima is dat ik vind dat ze de klok jaren terugzet. De totale bedekking van het lichaam heeft te maken met de bescherming tegen de wellustige blik van de man. Maar in Nederland zijn man en vrouw gelijk, dus als er al sprake zou zijn van bescherming tegen wellustige blikken, dan zouden het de mannen moeten zijn die er iets aan zouden moeten doen, aan die wellustige blik. Niet dat ik daar voorstander van ben, maar ik noem het om het gebruik in de context van de Nederlandse samenleving te zetten.

Overigens antwoordde Karima, gevraagd naar de reden voor het dragen van haar nikab, dat haar motief ‘spiritueel’ was. ‘Het is absoluut mijn eigen keuze.’ Op de vraag of ze weleens overwoog weg te gaan, omdat het in sommige andere delen van de wereld minder omstreden is om de nikab te dragen, antwoordde ze ontkennend. Want ze is Nederlands: ‘Ik ben geboren en getogen Nederlandse, ik kom hier vandaan. Het is een spirituele binding met mijn schepper die ik heb en waarvan ik gelukkig word. Ik wil gewoon meedoen en participeren.’ Hoe je kunt participeren als je je letterlijk met een muur van doek van de wereld afschermt is me niet duidelijk. Maar daarnaast kan ik de totale ontkenning van een lichaam of misschien wel een totale persoon die gedicteerd wordt door dergelijke kledingvoorschriften niet rijmen met de vrijheid van het individu en de gelijkheid van man en vrouw zoals we die in ons land kennen. We hebben er jaren voor gestreden en het is nog niet perfect geregeld, maar in ieder geval staat het in theorie elke man of vrouw vrij om zich in vrijheid te ontwikkelen. Het is wellicht niet hoe Karima het bedoelt, maar ik voel me persoonlijk beledigd door haar voorkomen. Ze kiest in alle vrijheid voor haar onvrijheid (of voor wat wij in Nederland zien als onvrijheid) en ziet dat zelf als haar vrijheid. En die vrijheid heeft ze, maar het maakt me tegelijkertijd razend en triest.

Terug naar de klas. Onze schoolreis naar Barcelona komt dichterbij, en we hadden een voorlichtingsbijeenkomst voor ouders en kinderen. Collega Antonio zou tekst en uitleg geven over alle do’s en don’ts tijdens de reis: alcoholverbod, het gezamenlijk ontbijt elke dag, alleen handbagage van tien kilo, en meer praktische zaken passeerden de revue. Een bezorgde ouder werd gerustgesteld. ‘Jongens en meisjes worden in gescheiden huisjes ondergebracht.’ Ouder opgelucht. ‘Verder nog vragen?’ Nee, alles was wel duidelijk. Of ja, toch nog een prangende vraag. Een leerling stak haar hand op. ‘Er is daar toch wel wifi, hè?’ De bevestiging werd met een zucht van verlichting ontvangen.

Ze mogen dan allemaal heel verschillend zijn, over één ding zijn mijn kinderen het eens: zonder wifi is het een stuk lastiger samenleven.