De Koran zit vol praktische richtlijnen voor duurzaam leven, zegt Kauthar Bouchallikht, voorzitter van de Groene Moslims. ‘In tijden van klimaatcrisis blijf ik gemotiveerd door mijn geloof. Het geeft me energie en laat me zien dat het zinvol is om je steentje bij te dragen, hoe klein het ook is.’

De agenda van Kauthar Bouchallikht (25) loopt bijna over: als we haar spreken zijn de voorbereidingen op de Klimaatstaking van 27 september nog in volle gang. Als coördinator van deze klimaatactie rent ze van een vergadering naar de andere. Ze is net onderweg naar een afspraak bij Fossielvrij Nederland, één van de organisatoren van de Klimaatstaking. Bouchallikht doet vol energie mee aan verschillende groene initiatieven: in maart hielp ze mee als campaigner bij DeGoedeZaak met de klimaatdemonstratie van Milieudefensie en Greenpeace.

Sinds 2016 verdeelt ze haar tijd tussen journalistiek, trainingen verzorgen en het voorzitterschap van de stichting Groene Moslims. De organisatie is inmiddels tien jaar bezig met verschillende activiteiten die moslims tot duurzaam consumeren en ondernemen moeten aanzetten. Dit kan gaan om spirituele, zingevende sessies maar ook concrete acties, zoals een fietstocht met een sessie afval rapen. Avonden over duurzaam eten en bezoeken aan stadsboerderijen staan ook op het programma. En elke maand gaan ze op pad, weer of geen weer. Vorige maand lieten ze zich bijvoorbeeld niet afschrikken door de regen, maar trokken ze naar de duinen in het noorden van het land.

Deze maandelijkse wandelingen zijn niet alleen een moment om lekker uit te waaien, maar vooral de manier om de khalq, Gods schepping te bewonderen, vertelt Bouchallikht. Zo staan groene moslims stil bij de schoonheid van de natuur en hun verantwoordelijkheid om deze te beschermen.

In de islam is God de eigenaar van de aarde, een overtuiging die moslims overigens delen met joden en christenen. De mens fungeert in de islam als de hoeder van de omgeving die hij in bruikleen van God heeft gekregen. Om hier goed voor te zorgen gaf God de mens allerlei richtlijnen. ‘De Koran en het woord van de Profeet zitten vol aanwijzingen en opdrachten voor het groene leven’, legt Bouchallikht uit. ‘Van bomen planten en zuinig omgaan met water tot bewust consumeren. Verspilling wordt op alle vlakken afgewezen.’

‘Wie een boom plant en er zorgvuldig voor zorgt totdat hij volwassen wordt en vrucht draagt, wordt beloond’ (Bukhari)

Ook bescherming van de dieren krijgt aandacht. ‘God heeft alles wat leeft op dezelfde manier geschapen. Het is dus uit den boze om de naasten te schaden. Mens of dier, het maakt niet uit. Er staat onder andere een heel hoofdstuk over het belang van bijen in de Koran: hoe ze leven en wat men daarvan kan leren.’

Het onverdoofd slachten blijft wel een controversiële kwestie. Op deze islamitische praktijk is kritiek vanuit de dierenwelzijnsorganisaties, zoals Wakker Dier en de Partij voor de Dieren (PvdD). Recentelijk diende Marianne Thieme, tot begin oktober dit jaar fractievoorzitter van de PvdD, opnieuw een wetsvoorstel in om onverdoofd slachten te verbieden, zes jaar nadat het vorige voorstel door de Eerste Kamer werd verworpen.

Bouchallikht vertelt dat sommige moslims naar alternatieve vormen van offeren zoeken, omdat ze vinden dat het binnen de huidige context niet meer kan. De stichting Groene Moslims bekritiseert ook intensieve veehouderij. Maar: ‘Zodra wij zeggen dat we tegen de bio-industrie zijn en dat dieren een goed leven verdienen van begin tot eind, dan wordt dat gelijk iets politieks ­vanwege de discussie over ritueel slachten,’ zei Bouchallikht vorig jaar in een interview voor Trouw.

Geloof als motor voor duurzaam gedrag

De voorschriften rond duurzaam leven in de Koran, zoals zuinig omgaan met water, zijn vrij universeel. Ze kunnen dus evengoed voor niet-moslims gelden. Wat groene moslims echter onderscheidt van groene activisten is de motivatie achter hun handelingen. ‘Voor gelovigen is de religie de motor van duurzaam gedrag. Moslims leven volgens de principes uit de Koran, maar noemen het misschien niet altijd duurzaam. Goed doen door voldoende zorg te dragen voor de natuur is gewoon belangrijk voor het geloof”, legt Bouchallikht uit.

De islamitische religie biedt een kader voor haar duurzame engagement: ‘Ik put al lang inspiratie uit de islam. De aandacht voor ‘goed doen’ binnen mijn geloof is altijd geweest. Nog vóór het woord ‘duurzaamheid’ bestond.’ Ze kan dus niet zeggen dat ze haar religieuze opvattingen moest verenigen met haar duurzame leefstijl. ‘Groen doen is inherent aan de islam. Het valt dus niet te combineren.’

Islamitische milieubeweging

In de jaren zeventig van de vorige eeuw kwam er ook binnen de islam specifieke aandacht voor de klimaatcrisis, wat alles te maken had met de alarmerende bevindingen van de Club van Rome. Het was aanvankelijk niet makkelijk om het urgentiebesef bij moslims te creëren, zei de Iraanse intellectueel Seyyed Hossein Nesr in een interview voor het Amerikaanse platform rond klimaatverandering van Yale University. Een groot aantal moslimauteurs dat over duurzaamheid schreef wees het Westen aan als bron van de milieucrisis. ‘Er heerste een opvatting dat het een westers probleem was: gecreëerd door de westerse industrialisatie en het kapitalisme. Dit was het probleem van moslims niet.’

Ondertussen is er volgens Nesr wel sprake van een ‘authentieke islamitische milieubeweging’ in vele landen waar moslims de meerderheid van de bevolking vormen. Ook in landen met een islamitische minderheid zijn verschillende groene moslims-verenigingen actief. In Nederland natuurlijk, maar ook in het Verenigd Koninkrijk en Duitsland.

Volgens sommige experts zouden religies mensen kunnen mobiliseren in de strijd tegen klimaatverandering, vermeldde de internationale nieuwsdienst Reuters. Daar waar feiten en politiek falen zouden godsdiensten, die verbonden zijn met de emoties en persoonlijke levens van mensen, een oplossing kunnen bieden.

‘Streef met hetgeen God u gegeven heeft naar het paradijs in het hiernamaals, maar vergeet niet uw aandeel in de toekomst’ (Koran 28:77)

Solidariteit

Voor Bouchallikht is duurzaamheid een manier van leven, waarbij de religie een belangrijke rol speelt. Het gaat om het voortdurende streven naar het goed doen en erin groeien als een beter mens. Een mens dat solidair is en zorg draagt voor anderen en de omgeving. ‘We mogen niet vergeten dat duurzaamheid ook om sociale rechtvaardigheid draait. Door de klimaatverandering smelten niet alleen de ijskappen. Er slaan ook mensen op de vlucht voor bosbranden en orkanen. Daar komt nog bij dat er nog steeds mensen wereldwijd uitgebuit worden. Hoe meer je weet, des te beter je inziet wat duurzaamheid eigenlijk betekent.’

Het wereldbeeld waarin massaal wordt geconsumeerd, waarin bossen worden gekapt door de groeiende vraag naar hout, papier, palmolie en soja, staat haaks op de opvattingen vanuit islam over matigheid, vindt Bouchallikht: ‘Mensen beseffen onvoldoende dat we de aarde aan het beschadigen zijn. Terwijl we haar eigenlijk zouden moeten beschermen.’

Bouchallikht zet zich consequent in voor een duurzame wereld, op allerlei fronten. Twijfelt ze nooit? ‘De klimaatcrisis is een feit. Mocht de aarde straks onbewoonbaar worden en doen de bedrijven helemaal niets om klimaatverandering tegen te gaan, dan geloof ik tóch dat elke handeling nuttig is. Het geloof geeft me moed.’ Nesr wijst erop dat vele islamitische denkers en autoriteiten hetzelfde zeggen: ‘De komst van het einde van de wereld ontslaat moslims niet van hun verantwoordelijkheden tegenover de natuur.’

Deze week werd de wereld opgeschrikt door een extreemrechtse terreurdaad in het Duitse Halle, die twee slachtoffers eiste. Hoe bang moeten we in Nederland zijn voor aanslagen vanuit deze kant? We vroegen het aan mensen op straat en aan deskundigen.

Woensdag probeerde de 27-jarige Duitser Stephan Billiet tevergeefs de synagoge van Halle binnen te komen, waarna hij langs een joodse begraafplaats en een dönerzaak ging om slachtoffers te maken. Zijn doel: zoveel mogelijk ‘anti-witten’ doden, waarvoor hij in eerste instantie een moskee had uitgekozen. Dit valt te lezen in zijn manifest, dat hij voor zijn daad op extreemrechtse fora zette.

Door dit manifest en omdat hij zijn daad live filmde op het videoplatform Twitch, lijkt Billiets werkwijze geïnspireerd te zijn door die van Brenton Tarrant. Die pleegde in maart twee aanslagen op moskeeën in het Nieuw-Zeelandse Christchurch, waarbij 51 mensen om het leven kwamen. Ook Tarrant filmde zijn aanslag en schreef een manifest. Hierin verdedigt hij onder andere het vermoorden van kinderen van moslimmigranten: zij vormen volgens hem een ‘slangennest’ dat vernietigd moet worden.

Tarrant inspireerde er meer: Patrick Wood Crusius, die in het Amerikaanse El Paso 22 mensen doodschoot, en de Noor Philip Manshaus, die moskeegangers probeerde te vermoorden maar gelukkig tijdig werd overmeesterd. Extreemrechts geweld lijkt een steeds groter probleem te worden. Maar leeft het wel in Nederland?

De mensen in de straat

We peilden de stemming in een Rotterdamse winkelstraat en vroegen aan voorbijgangers: bent u bang voor een aanslag door extreemrechts? De meeste mensen antwoorden bevestigend, zoals Amina, 33 en moeder van drie kinderen: ‘Ja, net als veel moeders die ik ken. Maar wat kun je ertegen doen? Met mijn oudste praat ik al over extreemrechts. Ik wil haar hiervoor waarschuwen.’

De 18-jarige Sheyenne maakt zich ook zorgen: ‘Er kan een dergelijk aanslag komen in Nederland’. Soraya, die even oud is als Sheyenne, twijfelt. Voordat de 20-jarige Mo antwoord kan geven moet hem eerst uitgelegd worden wat extreemrechts is. We leggen hem uit dat extreemrechtse mensen tegen nieuwe Nederlanders, homo’s en moslims zijn.

‘O, die gasten. Ik weet het niet,’ antwoordt hij nuchter. Hij loopt door, maar komt weer terug. ‘Ja, ik denk toch van wel,’ zegt hij wat serieuzer. Mo is niet de enige jongere die niet weet wat extreemrechts eigenlijk inhoudt. Vooral ondervraagden van rond de twintig weten niet dit niet.

‘God beschermt mij’

De 58-jarige Raymond, die van Surinaamse afkomst is, is de eerste voorbijganger die zegt niet bang te zijn voor een dergelijke aanslag. ‘Weet u waarom? God beschermt mij.’ Bedoelt hij dat God Nederland tegen een aanslag beschermt?  ‘Dat hoort u mij niet zeggen’, antwoordt hij. ‘Ik ben ervan overtuigd dat God mij beschermt.’ Als hij hoort dat veel jongeren niet weten wat extreemrechts is, schudt hij zijn hoofd. ‘Ze houden het nieuws niet goed in de gaten’, zegt hij met afkeur in zijn stem.

Even later krijgt Raymond bijval van de 73-jarige Simon die bij een stand staat van het Palestina-Komitee. Ook Simon is niet bang voor een aanslag in Nederland door extreemrechts. ‘Ik zie het niet zo gebeuren. Zoiets staat haaks op de Nederlandse nuchterheid.’

De 46-jarige Esther, die van Joodse komaf is, houdt wél serieus rekening met een extreemrechtse aanslag. ‘Niet alleen de haat tegen moslims groeit, maar ook het antisemitisme. Volgens mij is het een fabeltje dat alleen sommige moslims antisemiet zijn. Ik ervaar Jodenhaat ook uit rechts-extremistische hoek. Het is niet voor niets dat synagogen en joodse instellingen worden bewaakt.’

De deskundigen

Hanna Luden, directeur van het Centrum Informatie en Documentatie Israël (CIDI), is het met Esther eens dat antisemitisme niet een exclusief islamitisch probleem is. ‘Dat herhalen wij voortdurend. Het aantal meldingen bij het CIDI over antisemitisme groeit. De daders komen echt niet van één kant. Slachtoffers hebben verschillende ervaringen, ook wat betreft de achtergrond van de daders.’

De angst voor een aanslag in Nederland onder Joodse mensen is volgens Luden individueel bepaald. ‘Sommigen durven niet meer naar bijeenkomsten met een Joods karakter te gaan of durven niet herkenbaar als joods over straat. Anderen vinden dat je je juist actief moet gaan manifesteren.’ Luden en het CIDI hebben zorgen over het steeds ‘gewoner’ worden van extreemrechtse en neonazistische demonstraties. Ze hopen dat politici en bewindslieden hun afkeer publiekelijk uitspreken.

‘Internationaal lijkt er een extreemrechtse beweging te ontstaan’

Onderzoeker Bart Schuurman, verbonden aan de Universiteit Leiden, is gespecialiseerd in terrorisme en schreef zijn proefschrift over het ontstaan van de Hofstadgroep. Hij stelt dat we de dreiging van extreemrechts in de Nederlandse context moeten bekijken.

‘In 2016 was er een aanslag op een moskee in Enschede. Daar is het in Nederland bij gebleven. In sommige andere West-Europese landen is het een heel ander verhaal, zoals in het Verenigd Koninkrijk of in Duitsland, waar extreemrechts geweld vaker voorkomt. Toch was dodelijk geweld uit extreemrechtse hoek tot voor kort relatief zeldzaam in Europa.’

In Nederland lijkt er momenteel geen acute dreiging voor terrorisme van extreemrechtse zijde, vertelt Schuurman. ‘Voor alle vormen van terrorisme geldt in Nederland dat het risico om er persoonlijk door getroffen te worden erg klein is. Maar gezien de expliciet gewelddadige wijze van handelen bij aanslagen van terroristen is het niet zo vreemd dat deze dreiging toch angst kan inboezemen. Ik begrijp dat heel goed, maar wat mij betreft zouden mensen hun leven niet moeten aanpassen vanwege vrees voor een aanslag. Je moet er niets voor laten.’

In Nederland is er, volgens Schuurman, voldoende aandacht voor de dreiging van extreemrechts. In de Verenigde Staten, waar extreemrechtse aanslagen en extreemrechts geweld wel voorkomt, is die aandacht er volgens Schuurman te weinig.

‘Internationaal lijkt er een extreemrechtse beweging te ontstaan, maar de onderlinge doelstellingen lopen zeer uiteen. Ze hebben wel gemeenschappelijke ideeën, denk aan moslimhaat en het idee dat de blanke mens wordt ‘vervangen’ door andere bevolkingsgroepen.’

Vroeger was er volgens Schuurman sprake van extreem nationalisme. Nu gaat het er meer om dat extreemrechts ‘de blanken’ vertegenwoordigt en zich keert tegen het jodendom, de islam en allerlei groepen migranten. Het verbaast Schuurman dan ook niet dat ook sommige Joodse mensen ook bang zijn voor een extreemrechtse aanslag. ‘Joden kunnen rekenen op haat vanuit jihadistische en extreemrechtse kringen.’

Ten slotte merkt Schuurman op dat de aandacht voor extreemrechts vanuit regeringswege en de AIVD verstandig is, maar het mag de aandacht voor het jihadisme niet verdringen. ‘Dat blijft in Nederland de voornaamste dreiging wat terrorisme betreft. Helaas is dreiging van extreemrechts daar ook bij gekomen.’