Integratie van de Roma en Sinti-zigeuners verloopt al jaren moeizaam. Hoe komt dat? ‘Eerst moet je in die groep geloven en dan volhouden. Met tijdelijke projecten ga je geen echte vooruitgang boeken’, stelt Astrid van den Hurk van de Landelijke Ondersteuning voor Onderwijs aan Woonwagen-, Roma- en Sintikinderen.

Je komt bij haar niet zomaar in de woonkamer. Die is heilig. En brandschoon. Porseleinen beelden pronken achter een glazen kast. Met haar lange, blinkende gelnagel wijst ze naar alle familiefoto’s, porseleinen kopjes en andere belangrijke souvenirs, zoals de kaars van de eerste communie van de jongste in de familie. Ze tikt trots tegen het glas.

‘Alleen ik mag die kast schoonmaken. Als er iemand anders aan komt, dan breek ik zijn vingers!’ Anna Damen (40) lacht, maar ze meent het. Ze houdt iedereen in de familie kort. In haar Tilburgse huis, waar ze al 22 jaar woont, waakt ze erover dat de regels van de Sinti- en reizigersgemeenschap worden nageleefd.

Haar man Pedro Damen is Sinti, zij zegt ‘van de reis’ te zijn. Roma- en Sinti-zigeuners en reizigers behoren tot de vergeten inwoners van Nederland, schreef Sunita Biharie, fractievoorzitter van de SP in Apeldoorn, eind vorig jaar in een stuk op de opiniewebsite Joop. ‘Als er een keer iets in het nieuws komt, dan is het meestal negatief’, vertelt Damen. Maar hoe komt dat? ‘Wietkwekerijen, steekpartijen. Zulke incidenten halen de krantenknoppen en dan is de hele gemeenschap ineens de dupe. Van dat beeld kom je dan moeilijk af.’

‘Georganiseerde en ondermijnende drugscriminaliteit’ was ook de reden voor de burgemeesters van Tilburg, Eindhoven en Maastricht om voorlopig geen extra standplaatsen voor de woonwagenbewoners toe te staan. Dit besluit staat haaks op de oproep van de minister Kajsa Ollongren (D66) van Binnenlandse Zaken vorig jaar zomer om meer ruimte te bieden voor woonwagenkampen. Het inperken van de standplaatsen, onder meer door het toepassen van het ‘uitsterfbeleid’- de standplaats niet doorgeven aan de jongere generatie bij het overlijden – is in strijd met de Grondwet. Dit liet de minister, geadviseerd door het College van de Rechten van de Mens, ook aan de gemeenten weten.

‘Mijn echte huis is niet van baksteen maar van hout en staat op wielen’

Damen voert anderhalf jaar strijd met de burgemeester van Tilburg om een plek toegewezen te krijgen. Haar camper staat paraat voor de deur. ‘Het is een teken van protest.’ Damen verliet het woonwagenkamp in Bergen op Zoom toen ze zes jaar oud was. ‘Ik had niets te zeggen. Mijn ouders gingen scheiden en ik moest bij mijn vader in een burgerwoning gaan wonen. Maar ik keerde vaak terug naar het kamp, om mijn opoe (oma, red.) te zien.’

Hoewel ze 34 jaar niet meer in een woonwagen woont, wil ze niets liever dan terugkeren naar het kamp. ‘Mijn echte huis is niet van baksteen maar van hout en staat op wielen.’ ‘Hier’, ze wijst naar de vloer en het plafond, ‘voel ik me opgesloten, niet vrij’.

Haar dochter, Djeana (20), knikt bevestigend. Zij groeide op in Tilburg, speelde op straat met haar neven, maar ze zou gerust naar een woonwagen kunnen verhuizen. Ook Dames’ jongste dochter, Noëlla (10), slaapt veel beter in een caravan. ‘In dit huis wordt ze elke nacht vier keer wakker’, zegt Pedro Damen.

De Rode Ann en De Rode – de bijnamen van het echtpaar Damen op de woonwagenkamp – zijn er zeker van dat hun dochters Djeana, Johanna en Noëlla in de toekomst in een woonwagen zullen gaan wonen. Damen: ‘Ik denk dat de volgende generaties het gemakkelijker zullen krijgen dan wij en onze voorouders, die hun plek in de maatschappij moesten bevechten.’ Damen gelooft dat het straks gemakkelijker wordt om een standplaats te krijgen. ‘Het uitsterfbeleid is pas sinds vorig jaar afgeschaft. Het neemt wat tijd in beslag voor het beleid echt de knop gaat omdraaien.’

Voorlopig heeft Damen haar huis ingericht zoals ze een woonwagen zou inrichten. In de woonkamer tovert ze een houten replica van een traditionele wagen naar voren. ‘Kijk hier naar buiten, je hebt er een gang, zoals bij ons. Het is die plek waar we sigaretten zitten te roken. Hier is de woonkamer met de tafel en de kast met alle waardevolle spullen, net als in mijn living. Als we vertrekken doen we een touw rond de klinken, zodat er niets uitvalt tijdens de reis. En dan zijn we weg.’ Maar vertrekken kan ze nog niet. Damen zit sowieso, wanneer ze maar kan, op een kamp bij haar talrijke familie.

Moeilijke klanten

Volgens het in juni uitgebrachte rapport over racisme in Nederland van de European Commission against Racism and Intolerance (ECRI) wonen er ongeveer veertigduizend Roma in Nederland. Met het begrip ‘Roma’ worden in het rapport niet alleen Roma bedoeld, maar ook Sinti, Kale, Ashkali, ‘Egyptenaren’, Manush en aanverwante bevolkingsgroepen in Europa, evenals reizigers. Er zijn slechts heel beperkte kwantitatieve gegevens over de maatschappelijke en economische situatie van deze groepen ‘Roma’. Volgens het rapport Aanpak multi-problematiek bij gezinnen met een Roma-achtergrond (2013) van de Politieacademie wonen er in Nederland zo’n drieduizend Sinti. En zij wonen hier al eeuwen. Het rapport vertelt niet hoeveel Roma er nu in Nederland wonen, wel dat ze vanaf 1900 in verschillende golven naar ons land emigreerden.

Volgens critici zou de gesloten cultuur van de Sinti en de Roma de integratie in de weg staan. In 2013 stelde de minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid dat er een grote kloof bestaat tussen de leefwerelden en opvattingen van de Sinti en Roma en die van de rest van de Nederlandse samenleving.

‘Sommige gemeentelijke ambtenaren beschouwen de Sinti en Roma als moeilijke klanten’, zegt Peter Jorna, consultant sociale inclusie bij Roma- en Sinti-issues. ‘Ze zijn eigenzinnig en ongevoelig voor gezagsverhoudingen, zo is de indruk.’ Dit bemoeilijkt integratie op de werkvloer. Ook iets wat voor de meeste Nederlanders volstrekt normaal is, op tijd op afspraken komen, is iets wat in de cultuur van de Sinti en de Roma niet vanzelfsprekend is.

Het begint al op school. ‘Kinderen die regelmatig te laat komen missen uiteindelijk veel lessen’, stelt Astrid van den Hurk van de Landelijke Ondersteuning voor Onderwijs aan Woonwagen-, Roma- en Sintikinderen (OWRS). Dat resulteert in een onderwijsachterstand, die werkloosheid en armoede tot gevolg heeft, aldus het ECRI-rapport van juni 2019.

Een hoog schoolverzuim onder Sinti- en Roma kinderen is een bekend fenomeen. In de jaren 2011-2016 hebben de ministeries van Justitie en Sociale Zaken proefprojecten opgezet, met als doel de Sinti en Roma meer naar school te krijgen. Jorna: ‘De situatie binnen het basisonderwijs is hierdoor ook wat verbeterd. De ministeries vonden de resultaten toen kennelijk voldoende. De verantwoordelijkheid om het schoolverzuim verder te monitoren en aan te pakken is vervolgens overgedragen aan de gemeenten. Er is dus geen centrale aansturing meer, ook geen structurele aanpak, terwijl het onderwijs permanente aandacht vereist.’

Van den Hurk van OWRS vindt het jammer dat veel projecten om de situatie van Sinti en Roma te verbeteren maar tijdelijk van aard zijn. ‘Je bouwt expertise op die vervolgens wordt afgebouwd en versnipperd bij de verschillende afdelingen binnen de gemeenten. Dat is een slechte zaak, omdat kleine groepen speciale aandacht verdienen.’ Ze ziet dat de gemeentes soms te weinig geduld hebben: ‘De conclusie die getrokken wordt is al snel: ze willen niet, dus we blijven er geen energie in steken. Maar uit de projecten met intermediairs (onderwijsconsulenten, red.) bleek dat kinderen en ouders veel gemotiveerder zijn als ze bij iemand terechtkunnen die ze vertrouwen.’

‘Een meer expliciet programma voor de integratie van Roma zou een goede stap zijn’

Stageplekken en teleurstelling

Ook al behalen Roma een diploma, het is nog steeds moeilijk om werk te vinden. Zelfs een stageplek is lastig. Jorna merkt dat sommige Roma-jongeren afgewezen worden vanwege hun achternaam. ‘Dan is het ook niet zo raar dat ze teleurgesteld raken en het nut van het onderwijs niet meer inzien.’ Vinden ze een werkplek, dan kunnen ze hun draai soms moeilijker vinden, omdat ze de nodige sociale vaardigheden missen.

Een ander probleem is dat veel Sinti- en Roma-jongeren niet gesteund worden door het thuisfront. Van den Hurk: ‘Grootouders en ouders hadden soms onprettige ervaringen, die geschiedenis geven ze door.’ Daarnaast wordt, zo vertelt Jorna, het vak vaak nog steeds van vader op zoon wordt overgedragen en worden meisjes vooral voorbereid op het gezinsleven.

Het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport stelt middelen ter beschikking om projecten ter verbetering van participatie en emancipatie van Roma en Sinti te financieren. Hierbij hoort ook het stimuleren van onderwijs, waaronder een studiebeurs en het tegengaan van discriminatie en vooroordelen. Jorna ziet dit als een positieve ontwikkeling. Wel vindt hij het problematisch dat evenementen over respect voor cultuur en identiteit populairder zijn dan evenementen om discriminatie en onderwijsachterstand aan te pakken. Bovendien zijn het steeds dezelfde organisaties die subsidies proberen binnen te hengelen en zijn veel projecten maar tijdelijk.

Wat helpt wel? Jorna: ‘Een meer expliciet programma voor de integratie van Roma zou een goede stap zijn. Ook het inzetten van mediators kan werken. Dat blijkt al in het onderwijs.’ Minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Wouter Koolmees (D66) is van plan om samen met een aantal gemeenten een pilot op te starten met Roma-mediators. De proefprojecten zullen zich richten op deelname van jonge Sinti en Roma aan opleidingen en op stage- en arbeidsbemiddeling.

Het Centrum Informatie en Documentatie Israël (CIDI) staat bij veel mensen bekend als een degelijke, betrouwbare organisatie. Dit komt mede door de goed onderbouwde Monitor Antisemitische Incidenten die het CIDI elk jaar uitbrengt. Toch groeit de kritiek op de organisatie, vooral vanuit de zijde van pro-Palestijnse activisten.

Jaap Hamburger van Een Ander Joods Geluid, een Joodse stichting die kritisch is op Israël, kan niet aan de indruk ontkomen dat het CIDI is geradicaliseerd. ‘Het debat verhardt, ook internationaal. Israël is een lakmoesproef, om te kijken waar je politiek staat. Het CIDI is onderdeel van de polarisatie geworden. De organisatie heeft nu alle schijn laten varen objectief te zijn. Het CIDI presenteert zich als onafhankelijk, maar is tegenwoordig een verlengstuk van Israël geworden.’

‘Het CIDI is inderdaad niet neutraal, ons doel is om goed over Israël te informeren’, vertelt Hanna Luden, die sinds 2015 de organisatie leidt. Volgens haar is CIDI niet links of rechts. ‘Het beeld is nu dat als je Israël steunt je rechts bent, en als je de Palestijnen steunt je links bent, maar dat is onzin. In Israël wonen mensen met verschillende politieke opvattingen en dit geldt ook voor Joden in Nederland. Israël heeft ook linkse regeringen gehad. In Israël is er nu een rechtse regering aan de macht, in Nederland ook. Men probeert het CIDI in de rechtse hoek te duwen, maar dat is niet terecht; de tegenstelling links-rechts, zeker in verband met Israël, is onjuist.’

‘Het CIDI heeft geen goede argumenten meer, dus kiest het voor persoonlijke aanvallen’

Hamburger ziet dit anders. ‘Je hebt nu uitgesproken rechtse mensen rondlopen bij het CIDI, die flink polariseren, zoals medewerker en FvD-lid Paul van der Bas en medewerker Hidde van Koningsveld. Dat zijn jonge honden met een uitgesproken mening. In hun jongheid zijn ze ongeremd, ze zoeken de grenzen op. Dat lijkt te gebeuren met instemming van de directie en het bestuur.’ Volgens Hamburger is het CIDI, in vergelijking met vroeger, veel rechtser. ‘Het CIDI heeft eigenlijk geen goede argumenten meer. Daarom kiest de organisatie nu voor persoonlijke aanvallen.’

Als voorbeeld noemt Hamburger de aanval op de Nederlandse diplomate Angélique Eijpe van het Ministerie van Buitenlandse Zaken, die in een artikel van CIDI-jongerenvoorzitter Van Koningsveld verweten wordt een pro-Palestijnse activiste te zijn omdat ze oprichter is van de One State Foundation, in de woorden van Van Koningsveld ‘een organisatie die de éénstaatoplossing en een boycot van Israël promoot’. Hamburger: ‘PVV, ChristenUnie en SGP hebben hier in de Tweede Kamer kritische vragen over gesteld, daarbij gesouffleerd door het CIDI. Doel was om Eijpe de mond te snoeren.’

Luden verdedigt Van Koningsvelds kritiek op Eijpe: ‘Onze kritiek is simpel: we vinden dat een diplomaat geen activist mag zijn, zeker niet in een ander land. Stel dat een Israëlische diplomaat een NGO zou oprichten om het Nederlandse boerkaverbod aan te vechten.’

Volgens Ronny Naftaniel, die van 1980 tot 2013 CIDI-directeur was, is het CIDI niet veranderd, maar de rest van de wereld. Dit komt mede door de polarisatie in de samenleving. ‘Meningen worden dankzij de opkomst van sociale media nu heel compact en hard geuit. Alles is zwart-wit, er zijn geen grijstinten meer.’

Als Naftaniel op Twitter aangeeft dat hij iets wat Israël doet verkeerd vindt, krijgt hij nauwelijks retweets. ‘Het past niet in het straatje van de ene groep. En de andere groep vindt mij sowieso al fout, omdat ik volgens deze mensen in het foute kamp zit. Ik ben lid van de Partij van de Arbeid. Je hebt aan de ene kant mensen die mij vragen waarom ik nog steeds de PvdA steun, omdat die partij links is en dus anti-Israël zou zijn. Maar laatst was er ook iemand die vond dat de PvdA mij maar moest royeren, omdat hij vond dat ik van de Israëllobby was.’

Antisemitisme en Israëlkritiek

Volgens Hamburger heeft de polarisatie er ook toe geleid dat de antisemitismebeschuldiging wordt gepolitiseerd, met als doel alle kritiek op Israël te smoren. Het CIDI is volgens Hamburger vooral kritisch op antisemitisme en vermeend antisemitisme uit linkse en islamitische hoek, iets wat Luden en Naftaniel ontkennen.

Hamburger: ‘Rechts is veel antisemitischer dan links, denk hierbij vooral aan de alt-right. Maar Israël is dikke maatjes met Donald Trump en de Hongaarse premier Viktor Orbán, omdat zij de bezetting van de Westbank en de nederzettingenpolitiek steunen. Zij doen dat niet omdat zij zo gek op Joden zijn, maar omdat Israël wordt gezien als het perfecte voorbeeld van een etnostaat. Dat willen Trump en Orban in eigen land ook.’

Sommigen vinden dat je Israëlkritiek en antisemitisme moet loskoppelen. Het CIDI hield zich aanvankelijk alleen bezig met het verstrekken van informatie over Israel, vertelt historicus Bart Wallet. ‘De organisatie werd in 1974 opgericht, vlak na de Jom Kippoeroorlog en de oliecrisis. De Algemene Vergadering van de Verenigde Naties bereidde een resolutie voor die in 1975 werd aangenomen, waarin zionisme als racisme werd veroordeeld. Voor Nederlandse Joden was dit schrikken, omdat ze zich als slachtoffers van racisme beschouwden. Nu werden ze opeens als daders aangewezen. Het CIDI werd in het leven geroepen om een weerwoord te bieden, om goede, betrouwbare informatie over Israël te verstrekken. Pas in jaren negentig is het CIDI antisemitismebestrijding erbij gaan doen. In de jaren tachtig was hier een andere organisatie voor, de Stichting Bestrijding Antisemitisme, oftewel Stiba. Nadat de Stiba ter ziele ging heeft het CIDI deze taak overgenomen.’

Hamburger is voor loskoppeling. ‘De teneur is nu dat je antisemiet bent als je niet voor 100 procent achter Israël staat. Maar dat zorgt voor inflatie van het begrip, waardoor mensen onverschillig worden. ‘Het zal wel.’ En dan heb je geen oog meer voor het echte antisemitisme. Dat is het risico van zulke gepolitiseerde antisemitismeverwijten.’

‘Dat je 100 procent ‘achter Israël’ moet staan om geen antisemiet te zijn is een platitude’

Luden is het niet met Hamburger eens. ‘Soms wordt ons wel eens gevraagd of het wel goed is én over Israël te informeren én antisemitisme te monitoren, maar Israëlkritiek en antisemitisme vloeien vaak in elkaar over en kun je moeilijk uit elkaar trekken. De grens is vaag. Niet weinig Israëlcritici zijn antisemitisch. Als mensen kritisch zijn op mij, omdat ik iets over Israël heb gezegd wat ze niet aanstaat, beginnen ze soms ook over mijn neus (volgens een oud antisemitisch stereotype hebben Joden een haakneus, red.). Helaas zijn veel mensen onzuiver in hun kritiek.’

Luden is het daarnaast absoluut niet eens met Hamburger, die het CIDI verwijt vooral de pijlen op links te richten en rechts te ontzien. ‘We moeten alle vormen van antisemitisme aanpakken. Ik sluit ook niet uit dat een persoon met extreemrechtse ideeën een aanslag pleegt op een synagoge, net als in Pittsburgh.’

Ook met het verwijt van Hamburger, die stelt dat het CIDI Israëlkritiek in de ban probeert te doen, is Luden het niet eens. ‘Dat je volgens ons 100 procent ‘achter Israël’ moet staan om geen antisemiet te zijn is ook zo’n platitude. De term ‘achter Israël staan’ is op zichzelf op zijn minst verwarrend te noemen. Laat ik het zo stellen: wij staan achter het bestaansrecht van de staat Israël, voor 100 procent, maar niet per definitie achter regeringsbesluiten- en handelingen. Deze beoordelen wij per geval, en inderdaad niet altijd is iedereen bij ons op kantoor eens. Dat niet iedereen in Israël, maar ook niet bij CIDI achter Trump staat, achter Orban of iets dergelijks is ook duidelijk’.

Luden vertelt dat in de commotie over Orbáns aanval op George Soros, de Hongaars-Amerikaanse miljardair en filantroop met een joodse achtergrond die door uiterst rechts verantwoordelijk wordt gehouden voor de vluchtelingencrisis, het CIDI duidelijk stelling heeft genomen. En ook tegen Netanyahu, die graag vriendjes met de Hongaarse premier wil blijven ondanks diens flirt met antisemitische complottheorieën.

Wim en Sam van Rooy

En hoe zit het met Wim en Sam van Rooy, de vader en zoon uit Vlaanderen die bekend staan om hun stevige kritiek op de islam en door de pro-Palestijnse activisten van het Nederlandse The Rights Forum als ‘extreemrechts’ worden omschreven?

Ronny Naftaniel is niet blij met het feit dat Wim en Sam van Rooy meegedaan hebben aan de laatste Israëlreis van het CIDI. ‘Ik vind het niet heel gelukkig dat ze zijn meegegaan. Maar dat politici meegingen, dat is niet zo bijzonder. Vroeger gingen er SP-politici mee, je kon er op wachten dat ook rechtse politici aan de reis zouden deelnemen.’

Dat hierover ophef was, dat verbaast Naftaniel niet. ‘Israëlcritici zijn al langer kritisch over onze reis. Dat de Van Rooy’s dit jaar meegingen werd natuurlijk met beide handen aangegrepen.’ Maar dat de CIDI-reis een propagandareis zou zijn, dat bestrijdt Naftaniel. ‘Dat was het niet in mijn tijd als CIDI-directeur en dat is de reis nog steeds niet. Het CIDI wil mensen informeren. We spreken dus ook met Palestijnse vertegenwoordigers van Fatah (de regeringspartij in de Palestijnse gebieden, red.) en ook van Hamas, en ook met linkse Joodse politici. Doel is om een afgewogen beeld te schetsen, nuance aan te brengen. Er gaan ook linkse journalisten mee met de reis.’

Hanna Luden vertelt dat Wim en Sam van Rooy het CIDI zelf hebben benaderd. ‘We nodigen elk jaar journalisten van diverse media uit, ook fotografen en beleidsmakers trouwens, maar we zijn terughoudend als het gaat over politici. Wim van Rooy is geen politicus, maar treedt veel op in de media, ook de Nederlandse. Vlaanderen heeft geen organisatie als het CIDI en we wilden graag ook dat het Vlaamse publiek over Israël wordt geïnformeerd. Ook in dit geval hopen we op nuances. En zo kunnen ze bijvoorbeeld zien hoe moslims – ook mét hoofddoek – geïntegreerd zijn in de Israëlische samenleving. Ze hebben bovendien de reis helemaal zelf betaald.’

Luden is niet bang dat het uitnodigen van de Van Rooy’s schadelijk is voor het imago van het CIDI. ‘Tegenstanders proberen ons altijd zwart te maken en te framen. Daar zijn die twee nu het vehicle voor. Ik zou, als ik in België zou wonen, niet op het Vlaams Belang stemmen. Maar we willen het hele spectrum informeren.’

‘Het CIDI schurkt nu aan tegen vertegenwoordigers van Vlaams Belang’

Historicus Bart Wallet noemt de Israëlreis ‘één van de instrumenten die het CIDI tot beschikking staat’. Andere organisaties organiseren soortgelijke activiteiten. Dat mag, zegt Wallet. Het is volgens hem niet waar dat de CIDI-reis alleen voor ‘rechts’ bestemd is. Wel beaamt hij dat de CIDI-reis ‘onder linkse journalisten steeds meer een taboe lijkt te worden’. Maar hij vindt het desalniettemin een ‘legitieme manier’ om mensen te informeren. ‘De Palestijnen zouden eigenlijk ook zo’n soortgelijke reis moeten organiseren, voor hun kant van het verhaal.’

Hamburger is ook positief over het feit dat Wim en Sam van Rooy zijn meegegaan, maar om heel andere redenen: ‘Ik ben zeer verheugd dat het CIDI vader en zoon Van Rooy op reis heeft meegenomen, om nog enig volume te geven aan het gezelschap, waar ook Arie van Amerongen (beter bekend als columnist Arthur van Amerongen, red.) deel van uitmaakte. Kennelijk is de animo in Nederland om deel te nemen aan dit hasbara-bad (hasbara is de Israëlische vorm van propaganda. Het woord wordt vertaald met ‘verklaring, verduidelijking’, red.) gering tot nihil. Het gaat hier om deelnemers van de tweede en derde garnituur. Dat is winst.’

De Een Ander Joods Geluid-voorman vervolgt: ‘Tegelijkertijd is het natuurlijk zeer verontrustend dat het CIDI er geen been in ziet Vlaams Belang voor zijn karretje te spannen; de heren de Rooy staan in een lange, rijke, xenofobe, bij wijlen fascistische Vlaamse politieke traditie, waar Jodenhaat niet vreemd aan is. Wie welwillend is, kan het nog zien als grenzeloze politiek-historische onbenulligheid van het CIDI, maar ik houd het voor een provocatie, een gotspe ingegeven door rechtse overmoed. Het CIDI schurkt nu aan tegen vertegenwoordigers van Vlaams Belang, met islamofobe geloofspapieren. Ook hier volgt het weer slaafs de politieke koers van Benjamin Netanyahu en Donald Trump. Leve de ‘onafhankelijkheid’ die het zo graag predikt.’