Opvallend is, om te beginnen, dat een deel van de betrokkenen helemaal niet met de term ”allochtoon” zit. De Volkskrant peilde onlangs de stemming op Rotterdam Centraal en portretteerde kort reizigers uit de ”doelgroep”.

Twee van hen verklaarden zich expliciet tegen ”allochtoon” – een Molukse en een Marokkaanse Nederlander – en een derde, een Filippijnse Nederlander, vond het alternatief ”migrant” ook beter, ”minder stigmatiserend”.

Twee vonden het duidelijk onzin, iemand met een Pools-Surinaamse en iemand met een Antilliaanse achtergrond. De Pools-Surinaamse Nederlander: ”De term allochtoon heeft me nooit gestoord. Wat wordt het? Migrantenachtergrond? Beetje apart woord. Klinkt als: je komt niet van hier. Dan liever allochtoon.” De Antilliaanse Nederlander: ”Allochtoon is toch niet negatief? Niet de woorden, maar de mensen moeten veranderen.”

En een Chinese Nederlander verklaarde: ”Hoe dan ook, mensen hebben een achtergrond. De beelden verander je niet met een ander etiket.”

Zoals de Filippijn opmerkte, met ”migrant” benoem je iemands achtergrond toch ook weer. Ik denk dat Chinese en Antilliaanse Nederlanders het meest bij de kern van de kwestie komen. Laat immers ”allochtoon” indertijd juist in het spraakgebruik van de overheid terecht zijn gekomen, om – inmiddels – beladen begrippen als ”gastarbeider”, ”vreemdeling” en ”buitenlander” te vervangen. Dat kwam ook, omdat die niet langer meer de lading dekten: van tijdelijke werknemers die na een aantal jaren werken in West-Europa naar hun vaderland hoopten terug te keren, waren de meeste Turken en Marokkanen mede als gevolg van de gezinshereniging de facto blijvende immigranten geworden. Iemand na een verblijf van decennia nog als ‘vreemdeling’ betitelen, krijgt iets vreemds. En aangezien velen intussen ook een Nederlands paspoort hadden, volstond de juridische term ‘buitenlander’ inmiddels evenmin.

Tegen ”allochtoon” valt inmiddels zeker best wat in te brengen. Het is overigens als zodanig een neutraal woord, als tegenhanger van ”autochtoon”, en betekent letterlijk dat iemand van elders komt. Dat geldt ook voor een Amsterdammer die per abuis in Rotterdam verzeild raakt – ja, zelfs zoiets komt voor! – want die is ook daar een ”allochtoon”. In de praktijk zal men dat woord alleen niet snel voor import-Rotterdammers uit de rest van Nederland gebruiken, maar het begrip ”autochtone Rotterdammer”, voor degenen die er geboren en getogen zijn, juist weer wel vrij vaak.

Als het etniciteit betreft valt het volgende op: het woord wordt meestal voor mensen met een niet-Europese achtergrond gehanteerd, en zelden voor (ex-)Belgen of (ex-)Duitsers. Soms wordt, om geen misverstand te laten bestaan op wie men doelt, expliciet van ”niet-westerse allochtonen” gesproken. De term ”westerse allochtoon” kom je overigens zelden tegen. Daartoe schijnen merkwaardigerwijs ook mensen uit Japan en Indonesië gerekend te worden – landen die toch echt ver in het oosten liggen – en mensen uit Suriname en de Antillen – op het westelijk halfrond – weer niet. Kortom, verwarring alom.

Wat die verwarring vergroot, is dat ook nog eens een deel van degenen die als ”allochtoon” betiteld wordt, zelf helemaal niet meer van elders komt, maar hier geboren is: de kinderen van ”allochtone” ouders. Dat leidt tot het gebruik van allerlei extra adjectieven, als tweede en derde generatie ”allochtonen” voor de kinderen en kleinkinderen van migranten.

Wat dan te doen met etnisch gemengde huwelijken? Volgens de gangbare definitie volstaat voor ”allochtoon-zijn” – en voortaan voor ”Nederlander met een migratieachtergrond” – dat één van de ouders uit het buitenland komt. Volgens dat criterium hoor ik daar zelf ook toe, ofschoon mijn grootouders van vaderszijde zich al 24 jaar voor mijn geboorte vanuit Duitsland in Nederland vestigden.

Ook Willem-Alexander is dan een ”allochtoon”, net als Amalia, Beatrix, Juliana en alle regerende Oranjes voordien, zowel de koningen als de stadhouders: die zijn namelijk generaties lang allemáál over de grens getrouwd. Er vloeit echt heel weinig Neêrlands bloed door hun aderen (volgens de gegeven definitie maximaal 1 op de 1.024 druppels bij de huidige koning zelf), om de titel van het oorspronkelijke Nederlandse volkslied van 1817 te citeren, dat pas in 1932 –  misschien omdat het anders langzaamaan voor het koningshuis te pijnlijk werd? – door het Wilhelmus is vervangen.

De term ”allochtoon” is inderdaad inhoudelijk discutabel geworden, maar zal met het alternatief het beoogde effect – een positieve connotatie – bereikt worden? Dat valt te betwijfelen. Om te beginnen, of het überhaupt zal inburgeren: het is namelijk een mond vol. Ik zal het daarom zelf niet snel in mijn stukjes gaan gebruiken – je wilt voor de leesbaarheid niet een halve zin, maar gewoon één term, en bovendien kost dat kostbare ruimte in de krant.

Of de inhoud door een nieuwe term wel een positieve kleur zal krijgen? De ervaring wijst op het tegendeel. Denk aan de tritsbegrippen – ouden van dagen, bejaarden, senioren, ouderen, enzovoorts – die we achteréénvolgens voor mensen op leeftijd zijn gaan gebruiken. Zolang het beeld van de groep negatief is, verandert dat niets, en krijgt ook de nieuwe term al snel de oude kleur. In dat opzicht heeft die Antilliaanse Nederlander gelijk.

Honderden bouwvakkers zijn sinds in Qatar in 2011 de voorbereidingen van start gingen als gevolg van de barbaarse werkomstandigheden omgekomen. Zij die het wel overleefd hebben, konden vaak naar hun salaris fluiten en konden vervolgens omdat zij schulden waren aangegaan geen kant meer op. De FIFA is nu, met steun van onder meer de Nederlandse FNV, door enkele gedupeerden.

Met de toekenning van dit WK aan een land zonder enige voetbaltraditie en een voor voetbal ongeschikt klimaat, was als zodanig uiteraard al alles mis. Net als in het geval van de toewijzing van het WK van 2018 aan Moskou, bewijst het vooral hoe door en door corrupt de FIFA is – en er is weinig reden om aan te nemen dat dat na de val van Sepp Blatter werkelijk veranderd is.

Niet inhoudelijke argumenten, maar omkoopmiljoenen gaven bij de keuze van de locatie buiten twijfel in beide gevallen bij de FIFA de doorslag. Zowel Rusland als Qatar waren bereid om aan de stemgerechtigde voetbalbobo’s de sommen te betalen die nodig waren om de desbetreffende kandidaat van voldoende steun te verzekeren. Tegelijk hebben de regeringen in beide landen minder last van publieke opinie die zeurt over speciale faciliteiten en voorrechten voor het FIFA-directoraat.

Hoe idioot de keuze voor Qatar als WK-organisator was, bleek al snel na de toewijzing, toen de voetballers gingen protesteren tegen het vooruitzicht hier in de zomer, met temperaturen van ver boven de veertig graden, te moeten gaan spelen – een lot dat recent ook talloze profwielrenners trof, want Qatar had voor dit jaar ook het WK wegwielrennen opgekocht. Om de steeds heftiger kritiek de wind uit de zeilen te nemen, werd het WK voetbal voor 2022 uiteindelijk naar de winter verplaatst. Doden zullen er zo onder de voetballers wel niet vallen.

Die zijn als gezegd intussen wel, vele honderden in totaal, gevallen onder de bouwarbeiders die dit voetbalfeestje fysiek mogelijk moesten maken. Dat zij, als gevolg van onmenselijke arbeidstijden en arbeidsomstandigheden, bij honderden vielen, was al langer bekend. Eigenlijk al vanaf het begin kwamen er verontrustende berichten naar buiten. Zij waren tot dusver echter geen reden voor de FIFA of de aanstaande voetballers om aan de bel te trekken.

Sport en politiek moeten gescheiden blijven, zo heet het dan. Maar sport ís politiek – zeker in het soort autocratieën als Qatar dient sport vooral het prestige van het regime. Dat was al zo bij de Olympische Spelen van Berlijn van 1936, die in de praktijk tot meerdere glorie van Hitler dienden. In 1956 en 1980 had men in sommige westerse landen het probleem beter door, wat leidde tot boycotacties vanwege de Russische inval in Hongarije en Afghanistan. Dat hierbij wel van enig meten met twee maten sprake was – de Amerikaanse inval in Irak heeft nooit tot een westerse sportboycot geleid – is uiteraard een tweede.

Met dictaturen als zodanig zat de sportwereld wat minder in zijn maag. Peking 2008 werd een feestje, waarbij het regime China van haar meest schoongepoetste kant liet zien. En Sotsji 2014 mondde in het Holland Heineken House uit tot een gezellig bier-onderonsje tussen Poetin, Rutte en het Koninklijk Huis. Na de MH17-ramp een paar maanden later zal daar met gemengde gevoelens op zijn teruggekeken, maar getuige de hartelijke ontvangst een paar maanden eerder waren de gevoelens toen nog behoorlijk warm. Als het aan werkgeversvoorzitter Hans de Boer ligt, worden ze dat op korte termijn opnieuw, want de handel gaat voor.

Dat geldt vanouds eveneens voor de verhouding van het Westen tot het Midden-Oosten, tenminste voor die landen die gelden als lid van het westerse kamp. Net als Saoedi-Arabië, waar de mensenrechtensituatie ook recent eindelijk eens onder vuur is komen te liggen, behoort ook Qatar daartoe. Vanwege de olie kijkt het Westen hier vanouds weg. Zeker: de eerste verantwoordelijkheid voor de semi-slavernij die in zulke landen bestaat, ligt bij de regeringen van die landen zelf. Maar wie handel drijft en zo producten koopt die onder mensonterende omstandigheden zijn gefabriceerd, maakt zich wel medeplichtig.

Dat geldt dus ook voor de FIFA, waarbij de FIFA-bonzen zich door de verkoop van het WK aan Qatar persoonlijk hebben verrijkt. Bij die verkoop hebben zij nagelaten garanties te verlangen, dat de bouwarbeiders fatsoenlijk behandeld en betaald zouden worden. Dat is nagelaten, en dat valt de FIFA dus te verwijten – en in combinatie met de bedragen die de FIFA-leden zelf hebben gevangen, is dat extra wrang.

De wantoestanden in Qatar hadden voldoende reden moeten zijn om de toewijzing te herroepen. Dat zal ongetwijfeld niet gebeuren, daarvoor zijn de politieke belangen te groot. Vermoedelijk wacht de FIFA dan bovendien een forse schadeclaim. Om herhaling te voorkomen, heeft een proces waarbij de FIFA-bestuur aansprakelijk wordt gesteld, vast een heilzaam effect. Los van de FIFA kunnen natuurlijk ook alle Europese en Amerikaanse voetbalclubs gezamenlijk besluiten uit Qatar weg te blijven. Dan mag daar straks het elftal van Qatar meteen de finale tegen dat van Rusland spelen, en kijkt daarnaar geen hond.

In Turkije werd het allemaal niet gewaardeerd. Een journalist van de nieuwzender AHaber, een spreekbuis van Erdogan, belde mij, vroeg mij of ik de auteur van genoemde column was, een beetje een bizarre vraag, en – eveneens een bizarre vraag– of ik achter de inhoud van mijn column stond. Ik gaf bevestigend antwoord op beide vragen. De man bleef verder vaag over zijn bedoelingen, maar in de middag verscheen een filmpje op YouTube waarin de column centraal stond. Hoofdgedachte van het filmpje was evenwel niet zozeer de inhoud van de column, maar het feit dat de redactie van Zaman Vandaag deze ‘profeetlasterende column’ geplaatst had. De column paste prima in de anti-Gülen-campagne van AHaber. Eén en ander vond overigens twee weken voor de couppoging plaats.

Het filmpje en de begeleidende teksten gingen al gauw viraal in Turkije en de doodsbedreigingen aan het adres van Zaman Vandaag en haar hoofdredacteur waren niet van de lucht. Het was zeer bedreigend en buitengewoon onaangenaam, ook voor mij, om mijn naam genoemd te zien in een regelrechte haatcampagne tegen Zaman Vandaag. Toen besloot de hoofdredacteur van Zaman Vandaag dat het beter was als ik voorlopig maar niet meer zou schrijven voor de krant. Ik stemde daar schoorvoetend mee in, maar begreep wel dat veiligheid voor alles stond. Dat schoorvoetende zat hem dus niet in de veiligheidsoverwegingen van de hoofdredacteur, maar meer vanwege het feit dat mijn mond gesnoerd werd door intimidatie vanuit Turkije. Zo lang is dus de arm van Erdogan .

De zomer verliep verder rustig, maar het zat me niet lekker. De persvrijheid beknot door intimidatie. Ik vond dat het grote publiek op de hoogte moest zijn van deze schandalige inbreuk en nam contact op met Trouw, de krant die eerder ook al rapporteerde over het thema islam en homoseksualiteit naar aanleiding van de Orlando-aanslag.

De krant schreef erover in een artikel en interviewde daarvoor de hoofdredacteur van Zaman Vandaag en mijzelf. En dan zie je dat de media weer helemaal hun eigen interpretatie van gebeurtenissen geven want de journaliste legde het accent op een vermeende controverse tussen de hoofdredacteur en mijzelf. Nu was er ongenoegen bij mij, zeker wel, maar die gold dus vooral de inperking van de persvrijheid en niet de terechte noodzaak de veiligheid te waarborgen. Maar op de dag van de publicatie van het artikel lag de nadruk van de diverse reacties op de gebeurtenissen meer op het ”Berufsverbot” zoals The Post Online ze labelde dan de schandalige inbreuk die het Erdogan -bewind deed op de persvrijheid in Nederland.

Als je geschoren wordt moet je stil zitten, maar op een gegeven moment is de kin glad en de bakkenbaarden getrimd. Gelukkig was er ook veel aandacht voor de achterliggende ontwikkelingen rond deze gebeurtenissen. Dezelfde The Post Online interviewde mij en daarmee corrigeerde ze het beeld als dat er sprake was van een intern conflict en ook De Telegraaf rectificeerde, onder andere omdat ook de hoofdredacteur van Zaman Vandaag publiekelijk uit de doeken deed hoe de zaken ervoor stonden en dat hij altijd het voornemen had gehad mij weer ‘in dienst te nemen’. Waarvan dus akte in deze column. Tegelijkertijd heb ik de gelegenheid te baat genomen om de bredere tekst over islam en homoseksualiteit op basis waarvan de gewraakte column is geschreven, te laten vertalen in het Engels, Turks en Arabisch en deze tekst online te zetten (janjaapderuiter.eu). Op de dag van de publicatie van het Trouw-artikel werd de tekst honderden keren bekeken.

Het proefschrift gaat over een belangrijke kwestie die aandacht verdient, namelijk over de vraag hoe die rechtbanken functioneren en of er sprake is van huwelijksdwang. Ik ga hier niet haar boek bespreken. Ik heb daar geen ruimte voor, maar ik verwijs ook graag naar de uitstekende bespreking van zowel het proefschrift als de populaire bewerking ervan door de antropoloog Martijn de Koning op zijn blog C L O S E R.

Waar het mij om gaat is hoe de resultaten naar buiten komen, wat er blijft hangen en wat de onderzoekster eigenlijk wil. Het is na lezing duidelijk dat de auteur een missie heeft. Ze wil met haar onderzoek iets aan de kaak stellen en dat zullen we weten ook. Iets dat volgens haar welbewust wordt genegeerd door ”de elite van de islamonderzoekers” in Nederland en elders in Europa. In het interview in het AD wordt een en ander nog wat sterker aangezet en waarschuwt Zee voor de sluipende islamisering van Europa, terwijl die onderzoekerselite, volgens Zee aanhangers van ”de ideologie van het multiculturalisme”, de andere kant op kijkt. Uit de reacties op het NRC-stuk bleek dat veel onderzoekers geen polarisatie tussen onderzoekers ervaren, maar Zee denkt daar kennelijk heel anders over.

Het is duidelijk dat zij met deze aantijgingen niet alleen ongefundeerde uitspraken doet over een sluipend proces dat zij kennelijk waarneemt; zij ondergraaft volledig haar eigen onderzoek. Als er sprake is van huwelijksdwang waarin shariarechtbanken een rol spelen en dat vrouwen daar tegen hun wil aan worden onderworpen, dan moet dat aan de kaak gesteld worden. Volgens mij heeft ze verreweg de meeste islamonderzoekers daar aan haar zijde, maar in plaats van te zoeken naar samenwerking kiest Zee voor de confrontatie. Het mes op tafel. Dat doet zij door wild om haar heen te slaan, alles en iedereen die het niet met haar eens is of haar van repliek dient van naïviteit te betichten of van het verspreiden van leugens over ”de goede bedoelingen” van moslims. Ze heeft het afwisselend over ”de multicultiverspreiders”, ”de zichzelf progressief achtende elite” en zelfs ”de nuttige ongelovigen”. Daarmee refereert ze naar wat in de Koude Oorlog (1945-1989) over communisten in West-Europa werd gezegd, ”de nuttige idioten” die hier ”de wandaden van de Sovjet-Unie” willens en wetens verdraaiden.

Het boekje staat vol met dit soort pedante en ook wel beledigende omschrijvingen van islamonderzoekers die het met haar verhaal niet eens zijn en die durven te zeggen dat de zaken ingewikkelder liggen. Als je van mening bent dat iets ingewikkelder is dan wordt voorgesteld, dan deug je dus volgens Zee niet en hoor je tot die wegkijkende multiculti’s. Tsja, dan blijft er weinig ruimte voor een goede discussie.

Nu kan ik natuurlijk bij wijze van jij-bak op mijn beurt vraagtekens plaatsen bij het feit dat Zee samen met Geert Wilders een lezing voor het Vlaams Blok houdt en dat zij daarmee wat mij betreft een grens heeft overschreden en eveneens een ”nuttige idioot” is die zich voor het karretje van een xenofobe partij laat spannen. Maar ik doe dat niet.

Ik stel alleen vast dat die zogenaamde kritiekloosheid van ”de islamonderzoekers” ongefundeerd is. Maar ik stel ook vast dat Zee haar werk gewoon niet heeft gedaan. Voor haar onderzoek heeft ze een klein aantal zittingen van shariarechtbanken bijgewoond. Dat is op zich een belangrijke insteek, maar we vernemen niets over de context van de gevallen die daar behandeld worden. Door bovendien uitsluitend te praten met vrouwen die kritiek hebben op die rechtbanken en er onder dwang aan worden onderworpen, suggereert ze dat alle moslimvrouwen er zo over denken. Er zijn ook vrouwen die er geen probleem mee hebben. Maar misschien nog wel belangrijker, Zee weet kennelijk niet – of wil dat niet weten om in haar stijl te blijven – dat er veel meer gebeurt, veel minder zichtbaar, veel informeler. Zij wil kennelijk ook niet horen dat er wel degelijk kritiek op die rechtbanken wordt geuit en dat er juist daarom naar allerlei alternatieven wordt gezocht.

Die complexiteit wil Zee kennelijk niet zien.

Dat zien we nu misschien eveneens met de Black Lives Matter-beweging, die ginds opgang maakt, omdat in de VS nog steeds juist bovenmatig veel zwarten het slachtoffer van buitensporig politiegeweld zijn. De laatste jaren komen zij daartegen hevig in het geweer. Niet zonder reden voelen veel zwarten zich nog steeds door de overheid als tweederangsburger behandeld. Ook een zwarte president heeft daar in acht jaar tijd niets aan kunnen veranderen – Barack Obama ziet dat zelf ook als één van zijn grootste mislukkingen.

Behalve tot demonstraties tegen zulk politiegeweld heeft dit inmiddels ook tot diverse acties van zwarte sporters geleid, die op het erepodium weigeren om op te staan als het Amerikaanse volkslied wordt gespeeld. Het herinnert aan soortgelijke demonstratieve acties van de recent overleden bokskampioen Muhammad Ali (1942-2016) in de jaren zestig, die Ali indertijd op uitstoting uit de Amerikaanse sportgemeenschap kwam te staan.

Voor Ali speelde naast het Amerikaanse segregatieverleden ook het protest tegen de bloedige Vietnam-oorlog een rol, en zijn weigering zich in deze kwestie onvoorwaardelijk achter Washington te stellen. Zoals Ali zelf zei: ”No Vietcong ever called me nigger, they never lynched me.” Hij zag, tot grote woede van Amerikaanse nationalisten, vanwege de structurele discriminatie geen reden zich volledig met ”Amerikaanse waarden” te identificeren. Ook nu zijn de scheldpartijen van rechtse Amerikanen niet van de lucht. Opvallend verschil met indertijd: de zittende president heeft ditmaal zijn begrip voor zulke acties uitgesproken.

Zoals deze zwarte activisten de morele zelfgenoegzaamheid van de blanke meerderheid in de VS verstoren, zo zien we dat inmiddels ook een beetje in Nederland gebeuren. Als gezegd: als bij alles wat uit de VS komt overwaaien, gebeurt dat wel in een wat mildere (en voornamelijk verbale) vorm. Ook bij ons kennen we echter minstens één recent geval van buitensporig politiegeweld met dodelijke afloop, waarbij een niet-blanke het slachtoffer was, de Arubaan Mitch Henriquez in Den Haag. De rechter heeft dit nu ook officieel bevestigd, en de daarvoor verantwoordelijke agenten bestraft. Inmiddels is naar buiten gekomen dat de vorige nationale politiechef Gerard Bouman zijn boekje te buiten is gegaan, door aan de betrokkenen al zeer vroeg, toen hun zaak nog onder behandeling was, allerlei garanties over het behoud van hun baan te verstrekken.

Daarnaast speelt ook bij ons de kwestie van etnische profilering bij politiecontroles, die op steeds heftiger kritiek stuit. De onrust daarover staat niet los van een specifiek Nederlandse rel: de aanhouding van Jerry Afriyie bij een demonstratie tegen Zwarte Piet, die afgelopen week door de rechtbank als onrechtmatig is veroordeeld. Vooral met dat laatste wordt duidelijk een open zenuw geraakt; het is opmerkelijk hoezeer kritiek op de meer dubieuze aspecten van onze nationale Sinterklaas-traditie sommige anders zeer genuanceerde en redelijke autochtone Nederlanders kan laten schuimbekken van woede.

Even opmerkelijk is, hoe lafhartig en angstvallig de Nederlandse overheid zich in dit opzicht gedraagt. Er bestaan twee gevoelige thema’s waaraan zij zich duidelijk niet wil branden – naast Zwarte Piet ook aan het koningshuis – en dat leidt er in beide gevallen toe dat het demonstratierecht uit angst voor boze gezichten van Sinterklaas- of Oranje-gelovigen bovenmatig sterk wordt ingeperkt. Niet alleen bij de intocht van Sinterklaas, ook bij de inhuldiging van Willem/Alexander greep de politie bij het eerste vreedzame protestbord al direct in. Aan die koudwatervrees dient eindelijk een eind te komen.

In het geval van Zwarte Piet zal dit niet helpen: dit thema zal niet meer van de agenda verdwijnen en elk najaar terugkeren, tot de figuur van Zwarte Piet van haar twijfelachtige, voor veel migranten aanstootgevende aspecten zal zijn ontdaan. Dat zal op termijn ook echt wel gebeuren, zoals ook andere twijfelachtige tradities ondanks veel aanvankelijk gepruttel in de loop der tijden zijn aangepast. Wilders en de zijnen voeren in dat opzicht een achterhoedegevecht.

Geleidelijk kan men, zoals in veel van dit soort zaken, bovendien ook een omslag in de publieke opinie bij de autochtone Nederlanders bespeuren. Werd de kritiek op Zwarte Piet eerst nog afgedaan als gezeur, inmiddels is het begrip ervoor gegroeid. Steeds meer autochtone Nederlanders, ook als ze zelf misschien niet echt van de argumenten overtuigd zijn, nemen inmiddels het standpunt in dat als de traditionele invulling van dit kinderfeest op zoveel bezwaren stuit, het voortaan dan maar een beetje anders moet. De doelgroep zelf – de kinderen – heeft daarmee overigens veel minder moeite dan volwassenen.

Daarbij moet bovendien opgemerkt worden dat de figuur van Zwarte Piet in de loop der tijden voortdurend van aard veranderd is. Niet alleen uiterlijk, maar ook innerlijk: van de knecht en boeman van de Sint – met de beruchte roe en zak in de hand – is hij in het Sinterklaas-journaal inmiddels tot een soort moderne manager uitgegroeid, die namens een wat sullige en vergeetachtige Sint het Sinterklaas-bedrijf regelt, en zorgt dat alles op z’n pootjes terecht komt. Enige bedreiging voor kinderen gaat er, anders dan ettelijke decennia terug, niet meer vanuit; dat past niet meer bij de moderne opvattingen over opvoeding.

In Europa heerste ook de gedachte dat nieuwe migranten geruisloos zouden assimileren, opgaan in de mainstream dus. Twee recent uitgekomen onderzoeken onder moslims in Frankrijk en Nederland laten zien dat de werkelijkheid weerbarstiger is. Het Franse onderzoek heeft de titel Een Franse islam is mogelijk en de kop in het dagblad Trouw over het Nederlandse onderzoek was: Secularisatie onder moslimjongeren zet door. De algehele tendens, zo laten deze koppen zien, is nog steeds assimilatie: voor het merendeel van de jongeren van wie de ouders ook moslim zijn, is religie steeds meer een persoonlijke aangelegenheid. Er ontstaat een moderne islam, een islam die aansluit bij het leven in Europa.

Maar er is ook een tegengestelde tendens. Zowel in Frankrijk als in Nederland is er een aanzienlijke groep jongeren – bijna één op de vijf volgens onderzoek – die juist strenger in de leer zijn dan hun ouders. Sommigen van hen streven naar een politieke vertaling van de islam, iets wat in de generatie van hun ouders niet of nauwelijks voorkwam. De ontwikkeling van deze groep staat diametraal tegenover wat er verwacht werd dat er gebeurt met de tweede en derde generaties. Er is zelfs niet eens een vergelijkbaar woord voor dat proces, zoals assimilatie en integratie de woorden zijn voor het verkleinen van verschillen.

Wellicht komt de term reactive identity, van de Cubaans-Amerikaanse socioloog Rubén G. Rumbaut het dichtst in de buurt van wat hier aan de hand is. Een identiteit die wordt gevormd in reactie op de ervaren behandeling vanuit de samenleving: ‘Jij valt mijn religie aan, dan ga ik er nog sterker en zichtbaarder achter staan.’

Uit het Nederlandse onderzoek, waarvoor een groep veertienjarige jongeren vanaf 2010 is gevolgd, blijkt dat 17 procent van de jongeren het geloof belangrijker vindt dan hun ouders. Deze jongeren waren acht jaar oud toen Theo van Gogh (1957-2004) werd vermoord en nu zijn ze twintig. Dit is de generatie die de islam niet anders heeft gekend dan als de religie die door de Nederlandse mainstream negatief gebrandmerkt wordt. Een deel van deze jongeren ontwikkelt in reactie daarop een nieuwe identiteit, een strengere en soms ook politiek radicale islam.

Het meest opvallende aan de twee rapporten is dat zo veel moslimjongeren, die in hetzelfde klimaat van islamofobie zijn groot geworden, de weg van de moderne en de vredelievende islam volgen.