In het Zwitserse bergdorpje Caux komen ieder jaar verschillende vredesinitiatieven bij elkaar, waaronder een initiatief van Armeniërs, Koerden en Turken. Kanttekening-journalist Tayfun Balcik was er, net als enkele mede-deelnemers, niet voor de eerste keer bij – voor de vierde keer zelfs – en vroeg de anderen naar hun persoonlijke ervaringen.

‘Ik dacht in 2017 mijn vijanden (Turken, red.) te confronteren, maar verliet Caux met nieuwe vrienden’, zegt de Armeense Arsho Tenbelian (35), die voor een ontwikkelingsorganisatie in Libanon werkt, over de eerste keer in haar leven dat zij Turken ontmoette. Ze besprak toen in Caux gelijk het zwaarste onderwerp tussen Turken en Armenen: de Armeense Genocide. Dat zorgde voor een ‘intense’ dialoogronde.

‘Ik was er niet voor een vriendelijk gesprek over koetjes en kalfjes. Ik ging het gesprek aan om hen te confronteren met onze geschiedenis’, aldus Tenbelian. Dat gesprek ging er heftig aan toe. Er werd geschreeuwd en gehuild.

‘Jullie hebben mijn grootouders vermoord en verkracht, ons land afgepakt, geven het niet terug en zeggen niet eens sorry’, zei één van de Armeense deelnemers toen tegen de Turken. Er heerste onbegrip onder Turken, waarvan sommigen uit Nederland kwamen. ‘Hoe kunnen we vanuit Nederland land geven aan jullie?’, antwoordde een van hen verontwaardigd.

‘Die eerste dag in 2017 was echt een rotzooi. Ik heb me toen ook geïntroduceerd als vierde generatie overlever. De reden daarvoor is dat onze gemeenschap altijd in de overlevingsstand heeft gestaan. Het hele idee dat we onze identiteit aan het verliezen is heel sterk’, zegt Tenbelian.

Nu, een aantal jaren later, is de situatie kalmer en gemoedelijker. In de vredige achtertuin van Caux Palace nuttigen de deelnemers van dit jaar het avondeten: kaasfondue met brood.

‘Ik dacht mijn vijanden te confronteren, maar ging weg met nieuwe vrienden’

Naast Tenbelian zit de Armeense Vana Minassian (24), die voor een internationale vredesorganisatie werkt en er in 2017 ook bij was. ‘Ik was dat jaar eigenlijk alleen maar in shock van wat ik zag en vooral stil. Ik wilde dingen zeggen, maar wist totaal niet wat. Het keerpunt was toen de Turkse deelnemer Ayse* – niet haar echte naam – huilend zei dat ze niet kan vatten hoe een persoon haar kan haten zonder te kennen. Ik moest toen opeens ook huilen’, aldus Minassian.

Ayse, die aan de tafel tegenover een sigaretje rookt, staat op en omhelst Vana. ‘Wat ik ook zo interessant vond, is dat er toen Turken waren die zich heel bewust waren over de Armeense Genocide, en zich ook actief inzetten voor meer bewustwording over die geschiedenis.’ Ze had dit totaal niet verwacht.

Opheffen van blokkades

Ayse, een Turkse universiteitsmedewerker, vertelt ook over die botsing uit 2017. Dat doet ze in de dalende trein van Caux naar Montreux, op weg naar het Montreux Jazz Festival dat ieder jaar in juli plaatsvindt.

‘In Turkije heb ik Koerdische, Griekse en Armeense vrienden, maar de bijeenkomst met Armeniërs uit de diaspora was anders. Ik werd voor het eerst geconfronteerd met hun vooroordelen en persoonlijk verantwoordelijk gehouden voor wat meer dan honderd jaar geleden is gebeurd. Als vrouw en feminist werd ik van verkrachting beschuldigd’, zegt ze.

Ze moest ervan huilen. ‘Ik had nog nooit zo’n vorm van discriminatie meegemaakt. Nu ik terugdenk, kan het feit dat ik zoiets nog nooit heb meegemaakt ook te maken hebben met mijn geprivilegieerde positie als kind van een middenklassefamilie uit Izmir. Maar de dagen daarna zijn de banden met de Armeniërs versterkt. En dat was ook het doel. Vijf jaar later zijn we weer hier, en is er helemaal geen spanning meer tussen ons. Onze identiteit is geen blokkade meer tussen ons. En dat is met deze nieuwe ontmoeting sterker geworden.’

De Turks-Koerdische filmmaker Umut Bozyil (31) bezoekt nu voor de derde keer een Zwitserse dialoogbijeenkomst. Hij heeft een documentaire gemaakt over geïslamiseerde Armeniërs in Diyarbakir, The Waiting, die in 2015 en 2016 op eerdere bijeenkomsten van de groep werd vertoond.

‘Mijn documentaire had een grote impact op de Armeniërs die er waren. Mensen gingen huilen. Ze hadden toen ook meegedaan aan een wandeling op de berg Musa Dag in Adana. Daar waren in 1915 Armeniërs heengegaan, op de vlucht voor de genocide. Ze verzetten zich er wekenlang tegen het Ottomaanse leger, totdat ze werden geëvacueerd door de Franse marine. Dat verhaal is heel belangrijk voor hen. Het is een verhaal van verzet en overleving tijdens de genocide. De Libanese Armeniërs die we hier treffen, zijn de kleindochters en kleinzonen van die overlevers.’

Bozyil ziet nationalisme als een ‘grote blokkade’ voor dialoog. ‘Ik denk dat ontmoeting en gesprekken uiterst noodzakelijk zijn voor verandering’, zegt hij. Hij wijst naar verderop in de trein. Daar zit Nareg Hanneyan (25), een Armeense onderwijzer uit Libanon die nu Armenologie doceert aan Armeniërs in Marseille.

‘Juist omdat ik Nareg ken, verandert mijn wereldbeeld. De wereld is altijd meer dan één. Het Koerdische landschap is niet alleen Koerdisch. Het is ook Armeens en Assyrisch. Nationalisme brengt ons nergens. Het komt niet overeen met het vrije leven en de wetenschap. Met nationalisme krijg je alleen maar pijn.’

Met dat laatste is Hanneyan het niet helemaal eens met Bozyil, die zichzelf herpakt en een uitspraak aanhaalt van de Russische revolutionair Vladimir Lenin over ‘het zelfbeschikkingsrecht van gekoloniseerde volkeren’. Boyzil: ‘Bevrijdingsnationalisme is wat anders dan nationalisme vanuit superioriteitsgevoelens. Maar het is een dunne grens, die vaak overschreden wordt door alle partijen.’

‘Mijn beeld dat het idee van de ‘monsterlijke Turk’ niet correct was, werd bevestigd’

Voor Hanneyan is het de tweede keer in Caux. Hij heeft nog geen ‘grote confrontaties’ meegemaakt, vertelt hij. Hanneyan kwam via Tenbelian en Minassian achter het initiatief in Caux. Hij had net als hen helemaal geen interactie met Turken. ‘Ondanks de negatieve verhalen waar ik mee ben opgegroeid, had ik nooit iets negatiefs met Turken meegemaakt. Ik geloofde niet dat het idee van de ‘monsterlijke Turk’ correct was. Mijn beeld werd bevestigd op mijn eerste keer in Caux, in 2018. Ik wilde het zelf ervaren en ook hun perspectief horen.’

In 2018 vertelde hij, eenmaal terug in Libanon, aan mede-Armenen over Turken en Koerden die voor de erkenning van de Armeense Genocide zijn. ‘Ik vind dit belangrijk, het creëren van bewustwording over deze geschiedenis. Vrede is volgens mij ook een mindset. Het gaat er niet alleen om de gebeurtenissen van 1915 een genocide te noemen. Dat punt is heel belangrijk, maar we moeten ook komen tot een gelijkwaardige denkwijze.’

Hanneyan bedoelt daarmee de culturele erkenning van ‘het Armeense landschap’ waar Turken en Koerden in Turkije nu tussen leven. ‘De kerken, het culturele erfgoed van Armeniërs in de architectuur, het eten, de muziek. Het moet veilig zijn om dat daar (in Turkije, red.) ooit te kunnen zeggen.’

Hij maakt een strikt onderscheid tussen het Turkse volk en de Turkse regering. ‘Echte verandering komt van onderop, zoals wij hier in Caux dat doen. Het is voor mij belangrijk dat dit initiatief ook voor het algemene publiek bereikbaar wordt, zodat het ooit mainstream kan worden. Het scheppen van vertrouwen tussen Armeniërs, Koerden en Turken is belangrijk, zodat de komende generaties zich makkelijker kunnen aansluiten bij onze dialoog.’

Breder publiek aanspreken

Terug naar de eettafel. Volgens Ayse is er in Turkije niet echt de ruimte om de dingen vrijuit te bespreken, zoals hier in Caux. De huidige regering van president Erdogans AKP-partij en de ultranationalistische coalitiepartner MHP staat dat niet toe, zegt ze.

‘Deze conservatieve groepen die de problemen veroorzaken – de aanval op de vrijheid van meningsuiting, vernauwing van de publieke ruimte – lijken onbereikbaar. Dit is geen specifiek Turks probleem. Het populisme groeit overal op de wereld. Kijk bijvoorbeeld naar de abortuswetgeving in de Verenigde Staten, die nu weer ter discussie wordt gesteld.’

Bozyil knikt instemmend. ‘Door de torenhoge inflatie in Turkije kunnen Turken nu niks meer kopen. Ze kunnen zichzelf niet eens meer voeden. Dit zou Turken aan het denken moeten zetten: wat voor nationalisme is dit, waardoor je niks meer kan betalen? En toch stemmen veel mensen nog steeds op AKP en MHP, hoewel deze partijen volgend jaar, als er weer verkiezingen zijn in Turkije, vast minder stemmen zullen krijgen.’

Bozyil gelooft dat de verandering in Turkije niet vanuit de oppositie komt, maar doordat Erdogan zelf de mist in zal gaan en Turkije naar de afgrond brengt. ‘Hij graaft zijn eigen graf.’

Ayse gelooft alleen maar in de gemeenschappelijke waarden waar zij zich als vrouw, feminist en mensenrechtenactivist verbonden mee voelt. ‘Deze waarden, die tot duurzame vrede leiden, komen in Caux allemaal bij elkaar. We laten onze vooroordelen achter ons en gaan zonder conflict terug naar huis. Daarom moeten we vaker samen zulke evenementen organiseren. Niet alleen maar historische lezingen, maar ook films, ateliers, literatuurfestivals, enzovoort, zodat je een breder publiek kunt aanspreken.’

‘Ik maakte mee dat de haat die we van huis uit hebben meegekregen ook te ontleren is’

Tenbelian wijst naar het ontbreken van fondsen voor zulke evenementen. De goede zaak heeft mensen nodig die erin geloven, maar ook geld om bijeenkomsten te kunnen organiseren.

‘Persoonlijk ben ik erg gegroeid, na de ontmoetingen in 2017 en 2018. Zo ging ik naar Nederland, waar ik verbleef bij een Turkse deelnemer uit Rotterdam. Ik heb de familie van een andere Turkse deelnemer uit Den Haag ontmoet. Ik ben heel hartelijk ontvangen. Het zou mooi zijn als meer Armeniërs kunnen meemaken wat ik heb meegemaakt. Dat de haat die we van huis uit hebben meegekregen ook te ontleren is.’

Minassian: ‘Dat je ziel al die historische trauma’s verwerkt, dat zorgt voor innerlijke vrede.’

*Gefingeerd. Echte naam bij de redactie bekend.

Indiase hindoe-nationalisten willen de Gyanvapi-moskee, in de voor hindoes heilige plaats Varanasi, ombouwen tot hindoetempel. Gematigde hindoes hekelen de plannen en waarschuwen dat de moslimminderheid in India steeds meer gemarginaliseerd raakt. Ook in Nederland zijn er hindoes die vrezen dat hun geloof door Indiase extremisten wordt gekaapt. ‘Ik vermoed dat onze goden zich schamen voor deze stommelingen.’

In mei startten hindoe-nationalisten in India een petitie om moslims tegen te houden om te bidden in de Gyanvapi-moskee. Volgens deze hindoes was het gebouw ooit een hindoetempel, die werd verwoest in de zeventiende eeuw tijdens de islamitische overheersing. Dit leidde tot veel discussie onder hindoes in India; er werden op meerdere plekken in het land rechtszaken aangespannen om de Gyanvapi-moskee om te bouwen tot een tempel.

Ook binnen de Indiase regeringspartij BJP wordt warmgelopen voor zulke plannen. Een regionale partijprominent riep twee jaar geleden al op om de Gyanvapi-moskee om te bouwen. Een lid van de hindoe-radicale RSS-beweging – gelieerd aan de BJP – riep zelfs op om met bulldozers de moskee tegen de vlakte te werpen.

De Gyanvapi-moskee is niet de enige moskee waarover radicale hindoes rechtszaken aanspannen. Volgens hindoe-nationalisten zijn duizenden moskeeën in India gebouwd op een plek waar vroeger een tempel stond. Al deze moskeeën moeten ‘weer’ in een tempel worden veranderd. Pas dan is er historische gerechtigheid behaald tegen de islamitische ‘vijand’ – ook al toont onderzoek dat de Moghul-vorsten en andere islamitische overheersers nog geen honderd tempels hebben veranderd in een moskee.

Volgens artiest en activist Pravini Baboeram (37) is het conflict over de Gyanvapi-moskee geen religieuze maar een politieke kwestie. ‘Een stuk geschiedenis wordt gebruikt als argument om religieuze minderheden in India vandaag de dag te onderdrukken.’ De kwestie rond de moskee in Varanasi is geen doel op zich, aldus Baboeram, maar een middel dat past in een bredere agenda om moslims tot tweederangsburgers te maken. ‘Vandaag is het een moskee, morgen kan het weer iets anders zijn.’

Baboeram bekijkt de situatie vanuit een dekoloniale bril en met oog voor machtsverhoudingen. ‘Wie worden beschouwd als de norm? Wie worden gemarginaliseerd? Als hindoes in het Westen zijn we een minderheid met weinig politieke invloed, maar in India zijn hindoes in de meerderheid en hebben ze veel politieke macht. Ik vind dat je in die positie een verantwoordelijkheid hebt om een oplossing te zoeken. Het moet een oplossing zijn die ruimte creëert voor gemarginaliseerde groepen – in dit geval de moslims – in plaats van hen nog meer te marginaliseren.’

Hagenaar Radjoe Jitbahadoer (54) is paragnostisch vrijwilliger en doet aan magnetiseren, droomuitleg en astrologie. Hij heeft felle kritiek op dit ‘wraakzuchtige plan van gestoorde Indiase nationalisten’: ‘Als de hindoes in India het verkeerd vinden dat de tempels vroeger tot moskeeën werden omgebouwd, dan is het nét zo verkeerd om deze moskeeën weer om te bouwen tot tempels. Deze moskeeën hebben, net als onze tempels, historische waarde.’

Radjoe is hindoe en was tijdens zijn jeugd gefascineerd door de Mahabharat, één van twee grote hindoe-epossen van het hindoeïsme (het andere grote epos is de Ramayana, red.). ‘Ik zou aan de nationalisten in India willen vragen wat Krishna en Rama (hindoegoden, red.) van hun plan vinden. Ik vermoed dat onze goden zich schamen voor deze stommelingen. Als die nationalisten zoveel waarde hechten aan het geloof, dan moeten ze ook de leer van verdraagzaamheid in praktijk brengen. Verdraagzaamheid en tolerantie zijn essentieel voor het hindoeïsme en worden ook gepredikt in de Bhagawat Geeta (een belangrijk hindoegeschrift, red.). Practice what you preach. Je kan niet het ene doen en het andere nalaten, omdat het je niet goed uitkomt.’

Herinnering aan een duister verleden

Terwijl de Indiase regering haar plan om de moskeeën om te bouwen wil doorzetten, leven veel moslims in India in angst. De laatste keer dat hindoe-nationalisten massaal protesteerden tegen een moskee was in 1992. De Babri Masjid-moskee stond op een plek in Ayodhya, waar volgens veel hindoes Rama ter wereld kwam. Indiase extremisten bestormden en vernielden de moskee. Tijdens de religieuze rellen kwamen ongeveer tweeduizend Indiërs om het leven, voornamelijk moslims.

De islamitische gemeenschap in India vreest dat deze geschiedenis zich zal herhalen bij de Gyanvapi-moskee – en bij de andere moskeeën die op de lijst staan van de Indiase regering.

‘Geweld is op geen enkele manier gerechtvaardigd’, vertelt Raghunatha Dasa (60), die als pandit – hindoegeestelijke – werkzaam is bij verschillende tempels in Zuid-Holland. ‘Volgens de hindoefilosofie geloven wij in ahimsa parma dharma: de hoogste waarde die een mens kan bezitten is geweldloosheid.’

Dasa begrijpt wel dat deze kwestie gevoelig ligt bij veel hindoes. En dat hindoes de tempels, die momenteel zijn omgebouwd tot moskeeën, terug willen hebben. ‘Dit zijn belangrijke heilige plaatsen voor ons.’ Op de plek waar volgens hindoes de godin Krishna geboren is, in Mathura in de Indiase staat Uttar Pradesh, staat nu de Shahi Idgah-moskee, die in de zeventiende-eeuw gebouwd werd door Moghul-keizer Aurangzeb. ‘Voor hindoes is dit een hele bijzondere plek’, zegt Dasa. ‘Misschien eten ze in die moskee en andere moskeeën, die op de plekken staan waar ooit onze tempels stonden, wel rundvlees. Dat is volgens het hindoeïsme niet toegestaan.’

De pandit verwijst naar een oude parabel over een man wiens diamant wordt gestolen door zijn vriend. De diamant blijft in de familie en de kleinkinderen komen erachter dat die gestolen is. ‘Ik zou het fatsoenlijk vinden als de kleinkinderen van de dief de diamant teruggeven aan de kleinkinderen van de man van wie de edelsteen was gestolen.’

Pandit Dasa vindt dat moslims in India er fatsoenlijk aan doen de moskeeën die gebouwd zijn op plekken waar ooit tempels stonden teruggeven aan de hindoes. ‘Een gestolen goed gedijt niet. Uit fatsoen horen de moslims de moskeeën terug te geven aan de rechtmatige eigenaren, zodat ze omgebouwd kunnen worden tot tempels.’

‘Uit fatsoen horen de moslims de moskeeën terug te geven aan de rechtmatige eigenaren’

Maar wat als de moslims hun moskeeën niet willen teruggeven? Hij legt uit: ‘Eerst horen de hindoes volgens alle geweldloze middelen hun rechtmatige dingen terug te krijgen. In Varanasi zullen hindoes de hoge raad moeten benaderen om de mandir (hindoetempel, red.) terug te krijgen. Ook als de hoge raad en de moslimgemeenschap niet de moskee willen laten ombouwen tot een tempel, dan is nog steeds geweld niet toegestaan. Als hindoes hebben we namelijk geen recht om een ander iets aan te doen, of om het leven van een ander te ontnemen. Daarom is het onderdrukken van religieuze minderheden te allen tijde verkeerd.’

Activiste Pravini Baboeram vindt dat je het conflict vanuit een spiritueel kader moet bekijken, om zo tot een vreedzame oplossing te komen waarin zowel de hindoes als moslims zich in kunnen vinden. ‘Als je redeneert vanuit de hindoefilosofie, waarbij het idee is dat God overal aanwezig is, zou je kunnen stellen dat het ombouwen van gebedshuizen eigenlijk heel raar is. Want waarom zouden wij zoveel waarde hechten aan één plek, als God overal aanwezig is?’

De hindoestaat: dwaling of droom?

Het ombouwen van de Gyanvapi-moskee, de Shahi Idgah-moskee en andere Indiase moskeeën tot tempels door de Indiase regering dient volgens critici een groter doel, namelijk het oprichten van een hindu rashtra, ofwel een hindoestaat. Om deze utopische staat te realiseren, willen hindoenationalisten dat India zoveel mogelijk ‘terug’ naar de tijd vóór de islamitische overheersing gaat. Indiërs die geen hindoe zijn mogen dan wellicht nog in India wonen, maar zullen niet dezelfde rechten krijgen als de hindoemeerderheid. Past dit hindoe-nationalistische denken wel bij de hindoe-filosofie?

Volgens Baboeram gaat het ideaal van een hindoestaat in tegen de kernwaarden van haar geloof. ‘Hindoeïsme leert ons, net als andere religies, over naastenliefde. In een exclusieve natiestaat is die naastenliefde alleen van toepassing op mensen die tot de norm behoren. Hoe rijm je dat dan met het idee van Vasudhaiva Kutumbakam, de wereld als één familie?’

Jitbahadoer is het daar helemaal mee eens: ‘De hindoestaat kan je vergelijken met het racistische apartheidsregime in Zuid-Afrika. Witte mensen maakten de dienst uit in Zuid-Afrika, zwarte mensen hadden geen politieke rechten en werden keihard gediscrimineerd. Uiteindelijk keerde bijna de hele wereld zich tegen deze idiotie. Hebben wij niets geleerd van deze geschiedenis? Moet er een islamitische Nelson Mandela komen in India die wordt opgesloten, omdat hij vecht voor gelijke rechten?’

‘De hindoestaat kan je vergelijken met de apartheid in Zuid-Afrika’

Het grote voorbeeld van hoe het wél moet is Suriname, vindt Jitbahadoer. Daar staan een hindoetempel, een moskee en een synagoge gebroederlijk naast elkaar. ‘De pandit, de rabbijn en de imam komen op de feestdagen bij elkaar en vieren samen het hindoefestival Holi, het islamitische Suikerfeest en het joodse Pesach. De wereld kan een voorbeeld nemen aan Suriname.’

Jitbahadoer laat zich ook inspireren door de humanistische filosoof Desiderius Erasmus, die zei dat je geen geloof nodig hebt om een goed mens te zijn. Jitbahadoer: ‘Een gezond verstand en goed geweten zijn genoeg. In alle tijden, ook in de tijd van Erasmus, werd het geloof gebruikt om macht uit te oefenen.’

Pandit Raghunatha Dasa is net zo min voorstander van het exclusief-nationalistische ideaal van een hindoestaat, legt hij uit. ‘Binnen de gebedshuizen van de andere religies aanbidden we uiteindelijk dezelfde God. Dit houdt in dat we allemaal tot dezelfde God behoren. We gebruiken alleen een andere naam voor God.’ Toch moet je wel rekening houden met hindoeïstische gevoeligheden, vindt hij.

‘Het zijn de hindoesentimenten die hier gelden; zij (de zeventiende-eeuwse islamitische overheersers, red.) hebben deze tempel overgenomen. Hindoes konden toen niets doen, maar nu hebben de hindoes ook rechten. We gaan aan die rechten voorbij als we deze moskeeën laten staan. Bovendien mogen wij hindoes niet Krishna aanbidden in een moskee, vanwege het islamitische verbod op beelden.’