Nu de scholen weer open zijn, blijkt het fenomeen onderwijssegregatie onverminderd actueel.

Basisscholen in Utrecht omzeilen de wet en vergroten de segregatie, onthulde het landelijke Kenniscentrum Gemengde Scholen deze maand. Hoogopgeleide ouders in de Domstad worden door de ‘goede’ scholen geholpen om hun kinderen sneller aan te melden. Deze scholen worden zo steeds witter, terwijl Marokkaans- en Turks-Nederlandse kinderen de dupe zijn.

Er was afgelopen maand meer segregatie-ophef in onderwijsland. Onlangs concludeerden hoogleraar onderwijskunde Michael Merry en UvA-stadsgeograaf Willem Boterman in een nieuw paper dat gymnasia ongelijkheid bevorderen. Door het exclusieve karakter wordt het voor niet-gymnasiasten ingewikkelder om bij de Nederlandse elite te horen, betogen zij.

Eind vorig jaar was het wetsvoorstel ‘Meer ruimte voor nieuwe scholen’ veel in het nieuws. De wet wil het makkelijker maken om nieuwe scholen op te richten waar ouders en leerlingen behoefte aan hebben, maar sommige experts denken dat deze nieuwe wet zal leiden tot méér segregatie. De wet kwam door de Tweede Kamer en alleen de Eerste Kamer moest nog groen licht geven. Na het nodige uitstel door de coronacrisis werd de wet in mei aangenomen, dit keer zonder landelijk commotie te veroorzaken.

Paul Zoontjens, emeritus hoogleraar onderwijsrecht aan de universiteit van Tilburg, is één van de critici van deze nieuwe wet. ‘Allereerst omdat het straks makkelijker wordt voor ‘witte’ ouders uit welgestelde milieus om eigen scholen op te richten en anderen erbuiten te houden’, wat volgens hem al aan de gang is. Ook andere experts wijzen erop dat onderwijssegregatie tussen arm – rijk, laagopgeleid – hoogopgeleid en ‘zwart’ – ‘wit’ leidt tot minder kansen voor arme, laagopgeleide en niet-witte migrantenkinderen.

‘Daarnaast wordt het straks mogelijk dat je als groep een school op kunt richten zonder dat je de geloofsrichting daarvan nog hoeft te noemen’, vervolgt Zoontjes. ‘Je kunt dus ook denken aan salafistische groeperingen binnen de islam, die zonder dat er naar hun geloofsachtergrond wordt gevraagd een school op kunnen richten.’

Islamitische stromingen kunnen zich volgens de emeritus hoogleraar gaan segregeren ten opzichte van de rest van de samenleving, maar ook ten opzichte van elkaar. ‘Nu kennen we in Nederland nog maar één islamitische schoolrichting.’

De cijfers

Dat onderwijssegregatie al langer sterk aanwezig is, staat volgens onderwijsjournalist Anja Vink buiten kijf. Vink deed jarenlang onderzoek naar het onderwerp. In 2010 verscheen haar boek Witte zwanen, zwarte zwanen, waarin ze betoogde dat het onderwijs met de samenleving mee segregeert. En door de jaren heen is er te weinig aan gedaan, vindt Vink.

‘Sinds een paar jaar hebben we de feiten en weten we echt hoe erg het is. Vervolgens gedragen we ons als een stel konijnen, die als bevroren in de koplampen kijken van zo’n auto die heel hard aan komt rijden. We roepen allemaal ‘ach en wee’ en ‘wat erg’, maar vervolgens gebeurt er niets.’

‘We roepen allemaal ‘ach en wee’ en ‘wat erg’, maar vervolgens gebeurt er niets’

Wat zijn die feiten? Nederland scoort relatief hoog qua onderwijssegregatie, stelden wetenschappers Willem Boterman (Universiteit van Amsterdam) en Inge de Wolf (Maastricht Univesity) in 2018. Vooral scholen in de grote en oude steden zijn sterk gesegregeerd.

Vink: ‘In Amsterdam en in de grote steden lijkt dat nu iets af te nemen, al hangt dit ook af van op welke manier je het meet. Eén meting gebeurt op basis van etniciteit en één meting gebeurt op basis van het opleidingsniveau van de ouders.’

Op basis van etniciteit lijkt de onderwijssegregatie landelijk af te nemen, stellen Boterman en De Wolf. Hoe dat komt? Vink: ‘Er is het simpele feit dat je een groeiende etnische middenklasse hebt. En die gedraagt zich nu net zoals de niet-gekleurde middenklasse.’

Arm en rijk komt elkaar volgens Boterman en De Wolf juist steeds minder tegen. Met name de hoogopgeleide klasse trekt zich steeds meer terug, via de montessori- en vrije scholen. ‘Etniciteit is zeker een factor, dat zal ik zeker nooit ontkennen’, vertelt Vink. Toch heeft segregatie vooral te maken met het opleidingsniveau van ouders, legt ze uit. ‘Je ziet dat gekleurde ouders die hoogopgeleid zijn nu vaak dezelfde keuzes maken als niet-gekleurde ouders.’

Boterman en de Wolf berekenden voor 22 gemeenten het segregatieniveau op basisscholen. Wat blijkt? Als we kijken naar het opleidingsniveau en inkomen van de ouders, dan zou in zeventien gemeenten tenminste vijftig procent van de leerlingen van school moeten veranderen om de scholen een evenredige afspiegeling van de gemeentebevolking te laten worden. Bij etniciteit wordt dit percentage van vijftig procent gehaald in ‘slechts’ zes van deze tweeëntwintig gemeenten:

In een recente publicatie spreekt het Kenniscentrum Gemengde Scholen over onderwijssegregatie als ‘taai probleem’. ‘Hetgeen onder meer betekent dat er geen gemakkelijke oplossingen voor zijn en dat verschillende actoren nodig zijn om het probleem aan te pakken.’

Deze aanpak verschilt per stad, dorp en soms zelfs per scholen onderling. Maar er zijn generieke oplossingen mogelijk, aldus deskundigen Vink en Zoontjes. Wat kunnen we volgens hen doen tegen segregatie?

Gecontroleerde keuze

Onderwijsjournalist Vink pleit voor een ‘gecontroleerde keuze’: de vrijheid van schoolkeuze wat inperken door twee wachtlijsten te maken. Eén wachtlijst is dan voor lager opgeleiden en één voor hoger opgeleiden. Een school wordt vervolgens zo samengesteld dat 70 procent uit de middenklasse komt en 30 procent bestaat uit armere leerlingen. ‘Of een verhouding zestig – veertig. Die balans moet erin zitten.’

Volgens Vink blijkt dat arme kinderen beter presteren in deze verhouding en dat ‘middenklasse-kinderen’ niets inleveren. ‘Dat zou dus een oplossing kunnen zijn. Maar dat betekent wel dat je een zekere beperking op de school legt. In een aantal steden is die beperking er trouwens al. Daar moet je je al inschrijven op een portal en wordt er geloot. Alleen is het nog niet in combinatie met zo’n dubbele wachtlijst.’

De scholengemeenschappen terug

Emeritus hoogleraar Zoontjens wil af van de categoriale scholen, die enkel bestaan uit een vmbo, havo, vwo of gymnasium. ‘Kinderen die op een mavo of vmbo zitten, die zien nauwelijks meer kinderen die op een vwo of op een gymnasium zitten. Deze kinderen worden apart gezet omdat de markt er nou eenmaal om vraagt. En dat werkt segregerend. Het is een voorbeeld van culturele segregatie die zowel slecht is voor de vmbo-kinderen als voor de gymnasiumkinderen.’

‘Weg met die categoriale scholen, weer terug naar de scholengemeenschappen’

Segregatie is volgens Zoontjens voor een belangrijk deel de consequentie van de schoolkeuze van mensen. ‘De mensen die in de arme volkswijken, die kiezen vaak de school om de hoek. En de mensen die uit de betere wijken wonen, die kiezen voor een school in de buitenwijken die aan hun idealen beantwoordt.’ Hij wil geen overheid die de schoolkeuze onmogelijk maakt voor ouders, maar vindt dat de overheid tenminste iets kan doen om categoriale scholen te beteugelen.

‘Ik zou zeggen: weg met die categoriale scholen, weer terug naar de scholengemeenschappen, en weer zorgen dat alle kinderen bij elkaar komen te zitten. Dus de markt door overheidsingrijpen corrigeren.’

In je eentje heel fatsoenlijk zijn

Een aantal decennia geleden kozen ouders er wel eens bewust voor om hun witte kind op een ‘zwarte school’ te zetten. Vink ziet dit nog steeds, vooral bij hoogopgeleide ouders. Ze vindt dit ‘best mooi’, maar vindt ook dat ouders hierin weinig worden ondersteund door schoolbesturen. Witte kinderen vinden vaak geen aansluiting bij de rest, waardoor ze geen fijne tijd op school hebben.

Vink: ‘En ik zeg je eerlijk: ik weet niet of ik het zou hebben aangedurfd. Daar ben ik heel eerlijk in. Met m’n eigen kinderen. Ik vond dat risico heel groot, dat het niet lukt. Dan zit je daar in je eentje heel vreselijk fatsoenlijk te zijn. En er zijn te veel voorbeelden van ouders die hun kinderen van school af hebben gehaald. Ik snap dat.’

Waar het dan wel weer lukt, zie je juist dat ouders met een migratieachtergrond zich niet meer welkom voelen, zegt Vink. ‘Die hele school gaat achter die hoogopgeleide ouders staan en dan voelen de Marokkaanse moeders zich niet meer gezien.’

Ouderinitiatieven

Ouders blijken ook wel eens samen ‘heel fatsoenlijk’ te zijn. Er bestaan collectieven van autochtone hoogopgeleide ouders die zich aanmelden bij een ‘zwarte’ basisschool, om een gemengde klas te starten en zo naar een gemengde school toe te werken.

Deze ‘ouderinitiatieven’ en een gericht aannamebeleid, waar Vinks ‘gecontroleerde keuze’ een vorm van is, behoren tot de tools die het Kenniscentrum Gemengde Scholen aan gemeenten biedt om onderwijssegregatie te tackelen. Het kenniscentrum ziet ook graag ‘gerichte voorlichting en scholentochten’, om ouders te informeren over de verschillende scholen waar ze voor kunnen kiezen.

‘Eigenlijk willen ouders best wel gemengde scholen’, zegt Vink. ‘Maar ze weten helemaal niet zo goed waar ze voor kiezen, omdat ze dat niet goed kunnen zien.’ De informatie op websites van ‘zwarte’ scholen beperkt zich vaak tot de gemiddelde citoscore. ‘Als dat de aanwijzing is waarmee een keuze moet worden gemaakt, gaan ouders dus naar die witte basisscholen waar die score hoog is. Ook krijg je de clichés dat ouders hoofddoekjes gaan tellen op het schoolplein.’

De onderwijsjournalist vindt dat de scholen zichzelf meer zouden moeten promoten. ‘Op zo’n school moet je er harder voor werken. Daar staan vaak ook betere leraren hè. Maar op een of andere manier verkopen ze dat verhaal niet. Ik snap daar niets van. Ik vind dat ook heel raar. Daartegenover staan heel veel scholen van kinderen met hoogopgeleide ouders die een beetje te makkelijk achteroverleunen. Die het allemaal wel makkelijk vinden (dat ze op een ‘witte’ school zitten, red.). En waar veel beter onderwijs gegeven kan worden.’

De ‘scholentochten’-oplossing van het Kenniscentrum Gemengde Scholen noemt Vink ‘cosmetisch’. Schoolbesturen en gemeentes steunen de ouders simpelweg te weinig, vindt Vink. Volgens haar zijn scholen onderling ook te weinig solidair.

‘Waar het over gaat, is dat je zegt: wij kiezen hiervoor. Wij steunen deze ouders. Wij zorgen dat dat goed gaat. Want kiezen wij met elkaar, als stad, als scholen, als schoolbesturen voor deze kinderen? En dat is een hele diepe vraag. Maar dit is wel een beetje mijn verhaal op het moment. We zullen er als samenleving voor moeten gaan kiezen.’

‘Een blanke is niet beter dan een zwarte, noch is een zwarte beter dan een blanke, behalve in vroomheid en goede daden’, zo luidt een hadith – overlevering – van de profeet Mohammed. Racisme kent geen plaats in de islam, kun je hieruit afleiden. Toch ervaren sommige moslims dat anders in de praktijk.

Naar aanleiding van de moord op de Afro-Amerikaanse George Floyd op 25 mei staan mensen wereldwijd op tegen racisme. Terwijl dit publieke debat volop wordt gevoerd, reflecteert Abdul Kareem* op racisme binnen zijn moslimgemeenschap.

De Somalisch-Arabische creative marketeer is getrouwd met de Indonesisch-Nederlandse Indah van Aalst*, die werkzaam is als facilitair medewerker. Het jonge stel heeft een zoon, en zijn beiden trots op het feit dat zij een gezin vormen bestaande uit twee culturen die van elkaar verschillen. Toen zij besloten in het huwelijk te treden kregen ze echter niet altijd de steun van hun families.

‘In aanloop naar ons huwelijk heb ik een vorm van discriminatie ervaren’, vertelt Kareem. ‘Het viel mij op dat anderen mijn afkomst gebruikten om te bepalen of zij mij een vrome moslim vinden. Mijn schoonouders waren wel blij dat hun dochter thuiskwam met een moslim. Maar ze wilden snel weten hoe goed ik was als moslim, en in hoeverre ik mij in mijn geloof heb verdiept. Die informatie wilden ze achterhalen door mijn ouders te leren kennen. Dat vond ik beledigend.’

Dichter bij de profeet

Volgens Kareem moet afkomst of de manier waarop zijn ouders het geloof belijden geen invloed hebben op hoe anderen hem als moslim zien. Toch wordt het land van herkomst vaak genoeg gebruikt om te bepalen hoe vroom een moslim is, stelt hij. Zo ook in de Somalische moslimgemeenschap, waar de Arabische wortels van Kareems familie direct wordt gekoppeld aan de Arabische islam. Juist omdat de Koran in Saudi-Arabië is geopenbaard, denken sommige moslims dat Arabische moslims – of moslims met Arabisch bloed in de familie – veel dichter bij de profeet staan dan andere moslims.

‘En hoe dichter je bij de profeet staat, hoe beter jouw islam, denken zij dan’, aldus Kareem. Dat beaamt zijn vrouw. ‘Ik heb mij niet gediscrimineerd gevoeld in aanloop naar ons huwelijk’, zegt zij. ‘Maar wat ik daarna wel merkte is dat mijn zwager en zijn Marokkaanse vrouw meer aandacht kregen van mijn Somalische schoonfamilie. En uit hun gedrag kon ik opmaken dat ze dat deden, omdat mijn Marokkaanse schoonzus een Arabische familie heeft. Ik ben half Indonesisch en half Nederlands, dus voor hen ben ik gewoon Nederlands.’

‘Het viel mij op dat anderen mijn afkomst gebruikten om te bepalen of zij mij een vrome moslim vinden’

Van Aalst denkt dat haar Somalische schoonfamilie haar niet als gelijkwaardige moslim zien ten opzichte van de Arabische schoonfamilie. Dit omdat zij verschil zien in de manier waarop zij het geloof belijdt, en de Somalische moslimgemeenschap zich daarin niet herkent.

‘Ik ben nu eenmaal half Nederlands. Ik schaam mij niet voor mijn afkomst. En als je naar mijn familie kijkt, dan zie je dat zij het geloof praktiseren. Dan vind ik het onterecht dat ik door mijn schoonfamilie als ‘minder moslim’ word gezien ten opzichte van een Arabische moslim.’

Ondanks dat de familie van Kareem zijn echtgenote niet als een gelijke moslim beschouwt ten opzichte van Arabische moslims, zien ze haar lichte huidskleur wel als iets positiefs, meent hij. ‘Voordat ik mijn vrouw leerde kennen, was ik bevriend met een donkere vrouw uit Sierra Leone. Mijn moeder dacht dat ik met haar zou gaan trouwen, en toen zei ze dat ik dat beter niet kon doen. Haar reden? Wij zijn Arabisch-Afrikaans, en zij is echt donker Afrikaans. Met haar moet je dus niet trouwen, zei ze.’

Ook binnen de Indonesische moslimgemeenschap is er sprake van racisme, vult Van Aalst aan. ‘Mijn familie in Indonesië had niet verwacht dat ik zou trouwen met een Somalische man. Ze vroegen aan mijn moeder waarom ik met een zwarte ben getrouwd. Dan zei mijn moeder: ‘Hij is dan wel zwart, maar wel een goede moslim, dus het doet er niet toe.’ Daarna zag mijn familie hem op foto’s, en raakten ze geïnteresseerd in hem.’

Diversiteit van talen en huidskleuren

Wanneer het gesprek over racisme binnen de moslimgemeenschap wordt gevoerd, is het een ernstige zaak dat de meeste mensen nog steeds overtuigd moeten worden van het feit dat het bestaat. Dat vindt de Somalisch-Nederlandse Mohamed Abdulahi, spreker en onderwijzer bij de Rotterdamse moskee Centrum de Middenweg. Op zijn Instagram-account ‘Mohameds mening’ heeft hij ruim 35.000 volgers, met wie hij geregeld zijn kennis deelt over de islam.

‘Racisme zit in de grappen die we onderling maken, maar ook in de woorden die we gebruiken om iemand met een andere huidskleur aan te spreken of te benoemen. Dat vergroot het ‘wij’ versus ‘zij’-gevoel binnen de moslimgemeenschap, en staat haaks op wat de islam ons leert.’

Abdulahi wijst naar een aantal Koranverzen, waarin onder meer staat dat de diversiteit van talen en huidskleuren onderdeel is van de wonderen van God. Daarnaast vertelt hij over de Koranverzen die vrijwel op elke islamitische bruiloft worden gereciteerd, waarin staat dat God alle mensen heeft geschapen uit aarde. Na dit vers wordt het huwelijk aangehaald, en dat daar liefde en barmhartigheid uit voort moet komen.

‘En daarna staat dus het vers over de diversiteit van talen en huidskleuren, waar we kennis uit moeten halen. Wat suggereert dat voor mij? Dat het juist mooi is om verschillende culturen in een dergelijke setting – het huwelijk – bij elkaar te brengen. Ik zeg niet dat iedereen moet trouwen met iemand van een andere cultuur. Maar als we een percentage van de moslimgemeenschap hebben dat dat blijft doen, dan zullen we daarmee een gezamenlijke islamitische identiteit kunnen vormen die de eigen cultuur overstijgt.’

‘Wij zijn één moslimgemeenschap. Als we als moslims deze overstijgende identiteit niet weten te maken, dan komen we niet verder’

Daar moet de moslimgemeenschap volgens Abdulahi naartoe werken. ‘Er moet meer zijn dan een Turkse, of Marokkaanse, of Somalische, of Indonesische moslimgemeenschap. Wij zijn één moslimgemeenschap. Als we als moslims deze overstijgende identiteit niet weten te maken, dan komen we niet verder.’

Bewijzen dat je moslim bent

De vooroordelen over afkomst en islam binnen de moslimgemeenschap ontstaan in veel gevallen door angst en onwetendheid. Dat zegt Sillah Simaha, die in Den Haag woont en wordt opgeleid tot doktersassistente.

‘Mensen binnen de moslimgemeenschap zijn meestal geneigd om bij hun eigen groepen te blijven, waar ze dezelfde cultuur delen en op dezelfde manier het geloof belijden. Als je continu in een moslimgemeenschap bevindt waarvan je ziet dat de mensen een bepaald uiterlijk hebben of bepaalde gebruiken, dan vorm je al snel een beeld over hoe een moslim zich dient te gedragen of hoe een moslim er uit hoort te zien. Moslims die van dat beeld afwijken, zie je dan niet snel als moslims’, vertelt ze.

Simaha’s ouders komen oorspronkelijk uit Gambia, waar volgens haar 98 procent van de bevolking islamitisch is. De islam heeft ze van huis uit meegekregen. ‘Maar soms als ik aan andere moslims vertel dat ik ook moslim ben, dan zijn ze daar verbaasd over. Dan vragen ze mij of ik niet ben bekeerd tot de islam.’

Zij herinnert zich een incident uit haar jeugd, waarin ze een klasgenoot vertelde over haar islamitische identiteit. Vervolgens werd zij niet serieus genomen en moest ze zichzelf als moslim bewijzen door een vers uit de Koran te reciteren. Toen ze dat deed, werd haar verteld dat ze het niet goed heeft gedaan, en dat ze daardoor geen moslim kon zijn.

‘Als iemand zegt dat diegene moslim is, dan moet je dat van ze aannemen. Dan moet je niet vragen of dat echt zo is en zeggen dat ze zich moeten bewijzen. Dat is respectloos.’

Moedige moslims

Racisme speelt al generaties langer binnen de verschillende moslimgemeenschappen, valt Simaha op. Door niet verder te kijken dan de moslims binnen de eigen cultuur en het land van herkomst, ontstaat een superioriteitsgevoel, zegt zij.

‘Als iemand dat superioriteitsgevoel dan probeert te verwerpen door zich te mengen met moslims uit andere culturen, krijgen ze snel weerstand van de familie. Of ze zijn bang om in opstand te komen tegen hun families, omdat ze niet verstoten willen worden. ‘Wat zullen ze van me denken als ik met een zwarte trouw’, denken ze dan. Maar daarin hebben we juist een verantwoordelijkheid als moslim om het gesprek aan te gaan, hoe moeilijk ook”, vertelt zij. ‘Vraag ze dan ook hoe dat zo is gekomen dat ze iemand met een andere huidskleur niet als gelijke zien. Zo kunnen we reflecteren op onze normen en waarden, en beginnen aan zelfonderzoek om samen verder te komen.’

Mohamed Abdulahi is het daarin met haar eens. ‘Ik begrijp dat cultuur en afkomst belangrijk zijn. Het is prima om je meer thuis te voelen bij de mensen van je eigen cultuur, en te zeggen ‘dat zijn mijn mensen’. Dat is de lijn waarin God jou heeft geschapen. Je bent onderdeel van een genetisch proces, en dat proces hoef je niet te verloochenen. Wees trots op jouw afkomst en cultuur. Maar je religie moet die trots overstijgen. Ik houd meer van een moslim van een andere cultuur, dan een niet-moslim die uit mijn eigen cultuur komt. Wij hebben moedige moslims nodig die de gemeenschap durven te confronteren met het racisme dat er speelt.’

‘Wees trots op jouw afkomst en cultuur. Maar je religie moet die trots overstijgen’

Indah van Aalst* en haar echtgenoot Abdul Kareem* blikken vooruit op de toekomst van hun zoon. ‘We hebben nare dingen meegemaakt binnen de moslimgemeenschap, en dan kun je alleen maar hopen dat het jouw kinderen niet overkomt. Het belangrijkste moet zijn dat iemand moslim is, en afkomst en huidskleur moeten er niet toedoen.’

Volgens Kareem moet de moslimgemeenschap meer openstaan voor de verschillen van anderen. ‘Kennis is wijsheid. Dus wanneer je denkt iets te weten, vraag jezelf dan af of het daadwerkelijk zo is. Deze houding moeten we aan de volgende generaties doorgeven om vooruit te komen. Neem zoveel mogelijk kennis op je, leer van elkaars verschillen en sta daarvoor open. Dat geldt voor mijzelf, maar ook voor mijn familie. Laat anderen in hun waarde. Als jij vindt dat je sterk in je schoenen staat, dan hoef je ook niet te vrezen voor iets dat afwijkt van wat je al kent.’

*Gefingeerde naam. Echte naam bij de redactie bekend.