Zondag gingen de burgers van Istanbul opnieuw naar de stembus, omdat het verkiezingsresultaat van maart dit jaar onder druk van Erdogan door de kiesraad ongeldig was verklaard. Ekrem Imamoglu van de Republikeinse Volkspartij CHP won de verkiezingen. Wat betekent de nederlaag van Erdogans AKP voor Turkije? De Kanttekening vroeg journalist Yavuz Baydar van het Turkse medium Ahval News om het verkiezingsresultaat te duiden.

Zondag gingen de burgers van Istanbul opnieuw naar de stembus, omdat het verkiezingsresultaat van maart dit jaar onder druk van Erdogan door de kiesraad ongeldig was verklaard. Ekrem Imamoglu van de Republikeinse Volkspartij CHP won de verkiezingen. Wat betekent de nederlaag van Erdogans AKP voor Turkije? De Kanttekening vroeg journalist Yavuz Baydar van het Turkse medium Ahval News om het verkiezingsresultaat te duiden.

Komt de uitslag als een verrassing?

‘Turkije verrast waarnemers wel vaker, maar deze overwinning was een extra grote verrassing. We dachten dat de polls, die ook een overwinning van de oppositie voorspelden, een tikkeltje overdreven waren. Maar het klopte. Het oppositieblok boekte een overweldigende overwinning.’

Wat betekent de overwinning van Imamoglu in Istanbul voor Turkije?

‘Het een gebeurtenis die tot hele ingrijpende gevolgen zal leiden. Er is sprake van een enorme verschuiving in het politieke landschap. Vergeleken met de lokale verkiezingen van maart dit jaar heeft het oppositieblok in Istanbul meer dan een half miljoen extra stemmen gekregen. Binali Yildirim van het coalitieblok heeft een kwart miljoen stemmen verloren. Zes procent van de kiezers die bij de verkiezingen in maart nog stemde op de lijst van AKP en de ultra-nationalistische MHP is naar het oppositieblok overgestapt.’

Waarom zijn deze kiezers overgestapt?

‘Dit heeft met de economische crisis in Turkije te maken, maar ook met een sterk gevoel van onrechtvaardigheid. Erdogan heeft de kiescommissie dusdanig onder druk gezet, dat de verkiezingen in Istanbul opnieuw gehouden moesten worden. Veel mensen waren bang dat dit het einde zou inluiden van de eerlijke stembusgang in Turkije, dat Erdogan de democratie definitief de nek om zou draaien. Maar het is uitgedraaid op een overwinning van het stembussysteem, het enige wat nog blijvend was nadat Erdogan stap voor stap de democratische rechtsstaat in het land heeft ontmanteld.’

 ‘HDP-aanhangers stemden niet voor Imamoglu, maar tegen Erdogan’

Wat zal Erdogan doen na deze gevoelige nederlaag?

‘Op maandagavond gaf de president een statement. Erdogan zei dat hij zal doorgaan met de huidige coalitie met de MHP. Maar hoe dit zich gaat uitspelen is lastig om te voorspellen. We weten dat de coalitie onder druk is komen te staan door de economische crisis en Erdogans onderdrukkende beleid, en dat er barsten zijn gekomen in het AKP-bolwerk. De verwachting is dat ontevreden AKP-politici zich gaan roeren en een nieuwe partij gaan oprichten. Ahmet Davutoglu, oud-premier en minister van Buitenlandse Zaken, is de mogelijke leider van deze nog op te richten partij. Erdogan heeft de feeling met een deel van zijn achterban verloren. Istanbul was de stad waar hij groot is geworden, waar hij burgemeester werd voordat hij Turkije zelf ging leiden. Maar Erdogan is te ver gegaan. Hij wordt gezien als de leider die zichzelf in een hoek heeft gemanoeuvreerd.’

Is Erdogan zijn greep op Turkije aan het verliezen?

‘Erdogan is zijn munitie kwijt. Hij heeft wel sterke retoriek, maar mensen zijn daar nu minder van onder de indruk. Vroeger luisterden mensen ademloos naar hem, alsof ze in een trance verkeerden. Maar nu is zijn boodschap zwakker. Erdogan valt vaak in herhaling, hij gebruikt dezelfde frasen, dezelfde argumenten. De realiteit is nu anders. Turkije kampt met een ernstige economische crisis. Als het slecht gaat, dan stoppen mensen met luisteren. Kijk naar Venezuela. De mensen zijn gestopt met het luisteren naar president Maduro, vanwege de diepe economische crisis waarin dat land zich bevindt. Erdogan is nu een zwakkere leider geworden.’

Erdogan staat natuurlijk niet alleen, hij wordt gesteund door de legertop en door andere sleutelfiguren. Tot de opkomst van Erdogan was de Turkse elite een seculier-nationalistisch bolwerk. Is de elite nu een islamitistisch bolwerk geworden?

‘Dat ligt genuanceerder. De cirkel rond Erdogan bestaat uit isolationisten, die anti-EU en antiwesters zijn, maar niet per se islamitistisch. Het is een mix van beide, islamisme en nationalisme. Maar de ideologie is eigenlijk niet zo heel belangrijk, het gaat er om wie er de macht hebben.’

Houden deze krachten hem in toom?

‘Erdogan is als politicus een avonturier, een conflictzoeker. Zijn politiek brengt veel risico met zich mee. De geschiedenis heeft laten zien, dat als een sterke man het vertrouwen verliest, hij heel gevaarlijk wordt. Dan zijn er geen grenzen meer, dan zijn ze tot alles in staat.’

Voor welke uitdagingen staat de CHP nu?

‘De CHP heeft de verwachtingen meer dan waar gemaakt. De partij is populair bij vrouwelijke kiezers, bij de jeugd en bij de middenklasse. Istanbul is een microkosmos van Turkije en deze groepen kiezers kunnen ook landelijk voor de CHP worden gewonnen. Maar voor Imamoglu ligt er nu een taak. Veel mensen hebben niet zozeer voor de CHP gestemd, maar tegen Erdogan en zijn kliek. Een deel van de CHP denkt dat de partij de overwinning helemaal aan zichzelf te danken heeft. Maar met zo’n arrogante houding loop je het risico dat bondgenoten bij je weg zullen lopen. De CHP kon winnen dankzij de Koerdische kiezers, dankzij de steun van de pro-Koerdische HDP van Selahattin Demirtas. De CHP is een mix van hardline nationalisten, reformisten, secularisten en sociaaldemocraten. Het is gaat belangrijk worden welke stroming dominant wordt en de koers uitzet. Als de CHP zichzelf als de enige winnaar ziet en zich van het Koerdische electoraat vervreemdt, dan leidt dit tot nog meer instabiliteit. Maar als de alliantie met de HDP versterkt wordt, ook op grassroots-niveau, dan kan er een nieuwe democratische alliantie ontstaan. En dat is precies wat HDP-leider Demirtas wil.’

Het worden nog onzekere tijden, dus?

‘Ja. Turkije moest aan de handrem trekken om de groeiende dictatuur van Erdogan een halt toe te roepen. Istanbul heeft dit gedaan. Maar welke kant moet Turkije nu op?’

Wat betekent de nederlaag van Erdogan voor zijn reputatie in het buitenland? Heeft hij nu een probleem?

‘Erdogan is een pragmaticus, een politieke kameleon. Als hij het lastig heeft, dan maakt hij een draai van 180 graden en verandert hij van kleur. Met Donald Trump kan Erdogan goed overweg. Hij ziet de Amerikaanse president als iemand als hemzelf: een leider die doet wat hij wil, die aan de top van het systeem staat. Erdogan zal wellicht proberen om op persoonlijk niveau met Trump zaken te regelen. Als hij de steun van Trump heeft, dan heeft Erdogan meer legitimiteit. Maar de positie van Erdogan tegenover Rusland is zwakker. Rusland heeft in het Midden-Oosten veel invloed, vooral in Syrië. De rakettendeal met Turkije heeft Rusland voordelen opgeleverd, om zo controle te krijgen over Noord-Syrië. De groeiende invloed van Rusland is een probleem voor Ankara. En minstens zo’n groot probleem is de economische crisis in Turkije. Het IMF kan Turkiéje wel een lening aanbieden, maar hier zijn strenge voorwaarden aan gebonden. Daardoor zou Erdogans positie worden verzwakt.’

Maar kan Erdogan dan niet voor een isolationistische autarkische koers kiezen, net als Zimbabwe en Noord-Korea? Dat is weliswaar slecht voor de economie, maar zo blijft hij wel aan de macht.

‘Pessimisten zijn hier inderdaad bang voor. Erdogan doet er alles aan om aan de macht te blijven. Hij kan als president en via de provincie Istanbul, waar de AKP aan de macht is, Imamoglu flink tegenwerken. In het algemeen zorgt een strategie waarin constant het conflict wordt opgezocht, de crisis in stand wordt gehouden, ervoor dat een zittende elite aan de macht kan blijven. De crisis kan immers worden aangegrepen om burgerlijke vrijheden op te schorten en dissidente stemmen te onderdrukken. De coalitie van AKP en MHP bezit nog steeds alle sleutelinstituties. Als ze voor een nog repressievere koers kiezen dan blijft de crisis en krijgt het leven in Turkije pas écht een donkere dimensie.’

‘Turkije moest aan de handrem trekken om de dictatuur van Erdogan een halt toe te roepen’

Wat zijn de gevolgen van de gebeurtenissen van afgelopen dagen voor de Koerden? Zullen zij het beter krijgen?

‘Omdat de Koerden solide oppositie bleven voeren, vormden zij de sleutel voor de overwinning van zondag. Dankzij de HDP-kiezers verloor de AKP,  alleen stemden zij niet voor Imamoglu maar tegen Erdogan. Ze verwachten door de CHP beloond te worden voor hun steun. Als de CHP hiervoor open staat, dan wordt de samenwerking versterkt. Het is mogelijk dat CHP en HDP samen aan een strategisch front bouwen voor democratisering, ook om de Turkse grondwet te veranderen. Op de Turkse grondwet is veel aan te merken: die zorgt er voor dat het land van de ene crisis in de andere belandt. CHP en HDP zouden een roadmap moeten maken, om uit de crisis te komen waarin Turkije en de Koerdische minderheid zich bevinden. Een behoorlijke uitdaging, die veel moeite zal kosten.’

Tot slot: hoe zal de toekomt er voor Turkije uitzien?

‘Alle opties staan open. Erdogan heeft de limiet bereikt met zijn politiek van social engeneering. Hij loopt tegen een muur op. De Koerden laten zich niet meer door Erdogan kneden, zij zijn vastberaden, en de Koerden vormen nu de sleutel. Ook het seculiere blok is standvastig. Ze laten niet meer over zich heen lopen. Het machtsmisbruik, de corruptie, het mismanagement en het grillige buitenlandse beleid roepen veel weerstand op. Erdogan heeft nu de positie van een lame duck, een zwakkeling. Natuurlijk heeft hij Turkije in een halve eenpartijstaat veranderd en beheerst hij de staatsbureaucratie, die hij kan inzetten tegen tegenstanders, maar zijn macht is niet oneindig. Op meerdere niveaus is er nu kritiek op hem.’

Yavuz Baydar (1956) is hoofdredacteur van het Turkse medium Ahval en is zo’n veertig jaar journalist. Baydar was in 2013 een van de oprichters van het onafhankelijke mediaplatform P24, dat de staat van de journalistiek in Turkije volgt. Zijn opinieartikelen zijn verschenen in the Guardian, Süddeutsche Zeitung, New York Times, El Pais, Svenska Dagbladet, the Arab Weekly en de Index on Censorship. Baydar heeft daarnaast blogs geschreven voor Huffington Post en Al Jazeera en werkte voor de Zweedse televisie en BBC World Service. Baydar was de eerste nieuwsombudsman van Turkije: hij begon hiermee bij Milliyet in 1999 en werkte tot 2014 in deze rol. Baydar werd tot tweemaal toe gedwongen om te stoppen met zijn baan, na kritische columns over slechte journalistiek en nepnieuws. In 2014 voltooide hij aan de Harvard Kennedy School of Government een onderzoek naar zelfcensuur en corruptie in de Turkse media, onderdrukking door de staat en journalisten die na de Gezi-protesten zijn bedreigd. Baydar won de prestigieuze ‘Journalistenpreis’ (2018) van het in München gevestigde SüdostEuropa Gesellschaft en ontving de speciale prijs van de Europese Persprijs (2014) voor ‘excellentie in de journalistiek’.

‘Wij komen hier de gematigde islam promoten.’ Het zijn woorden die je niet bepaald vaak in de van oudsher katholieke Radboud Universiteit Nijmegen zult horen, maar afgelopen woensdag was het zover.

De Nijmeegse universiteit was voor een dag de uitvalsbasis van het Indonesische Nahdlatul Ulama, ’s werelds grootste moslimorganisatie met een geschat ledenaantal van zestig tot tachtig miljoen. De organisatie bezit bijna zevenduizend internaten en meer dan veertig universiteiten. Ook onderhoudt de organisatie nauwe banden met de overheid. Zo zegde Ma’ruf Amin vorig jaar zijn positie als Opperste Leider van Nahdlatul Ulama op, om vicepresident te worden onder de in april herkozen president Joko Widodo. Kortom: Nadhlatul Ulama is een bepalende speler in Indonesische religieuze leven.

‘Wij komen hier de gematigde islam promoten.’ Ibnu Fikri, bestuurslid van de Nederlandse tak van Nahdlatul Ulama, trapte met deze woorden de conferentie ‘Seeking the middle way’ af, waarmee het doel van deze dag duidelijk is. In samenwerking met de Indonesische overheid wil Nahdlatul Uluma een ander – gematigder – beeld van de islam laten zien in Europa, zo stelt de Radboud Universiteit in haar aankondiging van deze conferentie.

‘Indonesië is geen staat die op religie is gebaseerd’

De Indonesische ambassadeur Wesaka Puja sluit hier in zijn openingswoord volledig bij aan: ‘Indonesië toont aan dat de islam in te passen is in de moderne tijd en in de democratie’, zegt hij tegen de aanwezigen in de aula, die voor de helft gevuld is met afgevaardigden van Nahdlatul Ulama en verder aangevuld met studenten, wetenschappers en enkele moslimprominenten. Indonesië is het toonbeeld van een ‘middenweg tussen radicalisme en secularisme’, aldus Puja.

Frans Wijsen, religiewetenschapper aan de Radboud Universiteit, haalde Nahdlatul Ulama om die reden naar Nijmegen. In de aankondiging op de website van de Radboud universiteit rept Wijsen van een eenzijdig beeld in Nederland over de islam. ‘In Europa hebben we het feitelijk over de Arabische islam als we het over dé islam hebben, maar 85 procent van de moslims leeft helemaal niet in de Arabische landen. Het grootste moslimland ter wereld, Indonesië, ligt in Azië.’ De media zijn volgens hem gefixeerd op de islam in zijn extremistische vorm, terwijl het overgrote deel van de moslims nog altijd gematigd is.

Helaas voor Wijsen is er deze dag geen medium te bekennen – op de Kanttekening na, die zich afvroeg: hoe ziet deze ‘niet-Arabische islam’ van Indonesië eruit? En waarom komen de Indonesiërs dat graag hier vertellen?

Religie als medicijn voor de ziel, maar met mate

Na de korte opening door Nahdlatul Uluma-bestuurslid Fikri en ambassadeur Puja is het tijd voor een keynote speech door Indonesische minister van Religieuze Zaken, Lukma Saifuddin. Hij vertelt over zijn taak om de gematigde islam – wasatiyya – in Indonesië tot gemeengoed te maken. Saifuddin verstaat wasatiyya als ‘een denktrant, houding en gedrag om altijd een middenpositie in te nemen, rechtvaardig en gebalanceerd, niet extreem in religieuze interpretatie en uitoefening’. Wasatiyya is volgens hem nodig voor een ‘vredige wereld, vreedzaam en wederzijds respect voor verschillen en waardering voor de lokale, culturele diversiteit in wijsheden.’

Want zulke diversiteit is bijna nergens zo groot als in Indonesië. Saifuddin vertelt dat naast islam, christendom, hindoeïsme, boeddhisme en confucianisme Indonesië nog honderden verschillende stammen, talen en volksreligies kent. ‘En wie deze diversiteit afwijst, claimt dat er maar één ware interpretatie is of andermans religieuze praktijk afwijst, die zal enkel intolerantie en groeiend extremisme afdwingen.’ Tot aan 2050 zal de globale moslimpopulatie groeien van drieëntwintig naar dertig procent. Die groei is mede te danken aan de bevolkingsgroei in het overwegend islamitische Indonesië. Ziedaar: wasatiyya is nodig om deze ontwikkeling in goede banen te kunnen leiden, aldus de minister.

‘Religie, als medicijn voor de ziel, moet ingenomen worden in een gepaste dosering’

‘Indonesië is daarom geen staat die op religie is gebaseerd’, zegt Saifuddin, al tekent hij hierbij aan dat ‘religieuze waarden goed beschermd worden.’ De minister legt deze tweespalt uit aan de hand van een metafoor. ‘Religie, als medicijn voor de ziel, moet ingenomen worden in een gepaste dosering. Religieuze expressie moet in balans zijn met liefde voor Indonesië.’ Interpretaties van de islam mogen de nationale eenheid dus niet in de weg staan, vindt hij. Tegelijkertijd is een van de kenmerken van wasatiyya ‘de samensmelting van de islam met lokale cultuur.’

Deze spanning tussen nationale eenheid, lokale traditie en de rol van de islam hierin wordt duidelijk als we kijken naar het voorbeeld van de Indonesische provincie Atjeh. Sinds 2001 kent deze provincie een autonoom bestuur dat het shariarecht heeft opgelegd. Wie alcohol drinkt, overspel pleegt of openlijk homoseksueel is krijgt stok- of zweepslagen. Vorig jaar maakte Atjeh plannen om onthoofding voor moord in te voeren, maar deed dat toch niet – na een tik op de vingers van de federale overheid. De minister van Religieuze Zaken rept hier trouwens niet over in zijn speech.

‘Wasatiyya dreigt een loze term te worden’

Na de speech van Saifuddin volgen er enkele lezingen, waaronder van islam-historicus Carool Kersten die doceert aan het Londense King’s College. Hij vertelt dat wasatiyya een nieuwe notie is binnen de islamitische wereld, in de politiek voor het eerst uiteengezet door het manifest waarmee de Moslimbroederschap in 1996 aan de Egyptische verkiezingen meedeed. Voor de leken in de zaal kan dit voor verwarring zaaien, want de Moslimbroederschap heeft, anders dan de Indonesische staat zegt te beogen, er nooit een geheim van gemaakt een islamitische staat na te streven die gebaseerd is op de sharia. Wat is wasatiyya nu werkelijk? Kersten lijkt daar geen antwoord op te hebben en zegt zelfs dat de term tegenwoordig wordt ‘gekaapt’ door landen als Saudi-Arabië. ‘Wasatiyya dreigt een loze term te woorden’.

We moeten dus voorbij de termen kijken. Kersten benoemt de intellectuele fundatie van Nahdlatal Ulama, dat in enkele geschriften stelt dat ‘Indonesië geen islamitische staat moet worden, maar religie kan accommoderen.’ Er klinkt geklap vanuit de zaal, met name vanuit de vertegenwoordigers van Nahdlatal Ulama die naar Nederland zijn gekomen.

Het beeld staat in contrast met de tekenen dat Indonesië onder Ma’ruf Amin, de voormalig Nahdlatul Ulama-leider en tegenwoordige vicepresident, een heel andere kant op lijkt te gaan. Amin was als leider van Nahlatul Ulama verantwoordelijk voor enkele fatwa’s die opriepen tot het vervolgen van ‘LGBT-activisten’ en het ‘genezen’ van homo’s. Ook ondertekende hij, vanuit zijn andere functie als leider van de Raad van Schriftgeleerden, decreten voor stokslagen en zelfs de doodstraf voor homoseks, alsook het aanmerken van de religieuze Ahmadiyya-minderheid als ketters en afvalligen. Radicale moslimgroepen hebben deze fatwa’s gebruikt ter verdediging van hun aanvallen op homo’s en religieuze minderheden.

Tevens veroordeelde Amin de ‘blasfemie’ van de voormalige – christelijke – gouverneur Ahok van Jakarta. Ahok had gezegd dat de Koran gebruikt wordt door sommige politici om islamitische kiezers ervan te overtuigen dat ze niet op niet-moslims (zoals Ahok zelf) mogen stemmen. Amin trad zelf ook op als getuige in diens strafzaak, waarbij Ahok twee jaar cel kreeg. ‘Amin staat aan de basis van sommige van de meest intolerante elementen van de hedendaagse Indonesische religieuze en politieke cultuur, dus angst voor de negatieve impact die hij zou kunnen hebben op de rechten van religieuze en genderminderheden is zeker gefundeerd’, stelde de Aziatische afdeling van mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch vorig jaar.

Panels

Terug naar Nijmegen. In de middag staan er vele panels op het programma. Er wordt door wetenschappers, korangeleerden en Nadhlatul Ulama-leden gesproken over zaken als theologie, duurzaamheid en democratie. In de paneldiscussies waar de Kanttekening bij aanwezig is, over theologie en vrouwen, komen de woorden ‘gematigd’, ‘lokale culturen’ en ‘nationale eenheid’ geregeld aan bod, maar concrete voorschriften nauwelijks. Logisch wellicht, bij een organisatie met tientallen miljoenen leden en waar dus veel discussie over tal van thema’s zal bestaan.

De spanning daarover binnen Nadhlatal Ulama wordt treffend duidelijk bij een presentatie over polygamie van Dian Nafi, vertegenwoordigster van het vrouwennetwerk binnen Nahdlatal Ulam. Nafi deed onderzoek naar hoe polygamie onder Indonesische vrouwen wordt ervaren en maakt daarin een onderscheid tussen ‘good’, ‘modest’ en ‘bad practices’. In het eerste geval zijn de man en de eerste vrouw ‘gedreven door altruïsme, om de tweede vrouw en kinderen te helpen’, op het gebied van materiële of psychische behoeften. Dit kan overigens ook andersom, waarbij de tweede vrouw de eerste vrouw op deze gebieden komt versterken. In de ‘modest practice’ van polygamie toont de man ‘leiderschap’ en ‘gehoorzamen’ de vrouwen, en vormen de man en zijn vrouwen een organisch geheel. De ‘bad practice’ is, zoals het label al doet vermoeden, afkeurenswaardig volgens Nafi: vrouwen worden daarin slecht behandeld en soms zelfs gebruikt of gerekruteerd voor extremistische groepen.

‘Don’t try this at home!’

Nafi’s advies? ‘Vrouwen zouden empowered moeten worden, en daarnaast goed geschoold.’ Maar op de vraag of polygamie niet sowieso een onaanvaardbaar groot risico vormt voor het welzijn van de vrouw, komt ze lachend met een nieuw advies: ‘Don’t try this at home!’

Haar verhaal schuurt met wat onderzoeker Muhammad Mu’tasimbillah (Sanata Dharma University) kort daarvoor nog zegt, namelijk dat ‘ambivalentie in de heilige teksten gendergelijkheid rechtvaardigt, diezelfde ambivalentie waardoor heilige teksten het patriarchaat rechtvaardigen’. Hijzelf zit in het eerste kamp, blijkens hoezeer hij met trots een plaatje laat zien van hoe mannen en vrouwen in een Indonesische moskee zij-aan-zij het gebed beleven.  Mu’tasimbillah pleit dan ook voor ‘het herlezen van de heilige teksten’.

In ieder geval lijken zowel het verhaal van zowel Nafi als van Mu’tasimbillah een ander beeld van Nahdlatul Ulama weer te geven dan hoe deze club in de media bekend staat. Zo stelde Nahdlatul Ulama in 2006 nog over polygamie dat dit door Allah is toegestaan en niet verboden mag worden, en zei het in 2010 dat vrouwenbesnijdenis een goede religieuze traditie is. Als leden maar ‘niet te veel’ snijden.

Missie geslaagd

Het slotwoord in de middag is voor Yahya Cholil Staquf, voorzitter van Nahdlatul Ulama. Kan hij een antwoord geven op wat wasatiyya precies is? Zijn boodschap lijkt in ieder geval kraakhelder: er is volgens hem een probleem binnen de islam. ‘Sommige landen hebben problemen met de klassieke orthodoxie in de islam. Er zijn issues met de gelijkheid tussen moslims en niet-moslims. Sommige landen hebben de doodstraf voor afvalligheid. En jullie klagen over islamofobie!’, schampert Staquf. Het probleem met de klassieke orthodoxie zit hem volgens Staquf niet enkel in de landen waar overwegend moslims wonen. ‘Veel moskeeën in Europa worden gecontroleerd door de Saudi’s, die de Saudische islam leren aan Europese moslims.’ Ook zegt Staquf dat er binnen de islam ‘problemen zijn met gender, LGBT – dat is waarom we deze conferentie hebben.’

Staquf heeft vier pijnpunten paraat die hij met het publiek wil delen. ‘De status van niet-moslims. De dominante norm binnen de klassieke orthodoxie is vijandigheid en segregatie.’ Ook hekelt hij het politieke ideaal van het kalifaat: ‘Binnen de klassieke orthodoxie is dit de ultieme staatsvorm’. Tevens zegt hij dat de sharia in de moderne tijd voor problemen zorgt. ‘Deze heeft een andere dynamiek dan moderne politieke processen. Parlementsleden kunnen ook wetten maken.’ Ten slotte vindt Staquf dat veel moslims verkeerd aankijken tegen brandhaarden zoals het Israël-Palestinaconflict. ‘Moeten moslims werkelijk deelnemen aan de strijd tegen ‘de ongelovigen’, om medemoslims te helpen?’ vraagt hij zich af. Wat hem betreft moeten deze zienswijzen ‘veranderen in de klassieke orthodoxie. En verwerkt in de wet’.

‘Promoot dit type islam en het is goed, goed voor zowel Nederland als voor de wereld’

Religiewetenschappers Frans Wijsen, de man van de ronkende aankondiging, komt daarna het podium op en zwaait iedereen uit met de woorden: ‘Iedereen die denkt dat de gematigde islam niet bestaat, die had hier moeten zijn. De meerderheid in Indonesië is voor nationale eenheid en de gematigde islam.’ Hij richt zich, tot slot, tot de leden van Nahdlatul Ulama: ‘Promoot dit type islam en het is goed, goed voor zowel Nederland als voor de wereld.’ Missie geslaagd, kunnen ze in Indonesië zeggen.