Ghana voert dit jaar de marketingcampagne The Year of the Return. Afstammelingen van slaven in de hele wereld worden gevraagd zich definitief in het Afrikaanse land te vestigen. Aanleiding is dat vierhonderd jaar geleden de eerste Afrikaanse slaven tegen hun wil van Ghana naar Amerika werden gebracht.

Is het wat voor Surinaamse en Caribische Nederlanders zijn om naar hun ‘moedercontinent’ te emigreren? De Kanttekening sprak twee nazaten hierover: De een is vertrokken, voor de ander hoeft het niet.

Thuiskomen

Emigreren naar Afrika was zeker iets voor haar. De Surinaams-Nederlandse Poema Jones (foto hierboven) vertrok ruim een jaar voor de Ghanese oproep naar Afrika. ‘Pas sinds kort hoorde ik van de marketingcampagne’, zegt ze.

Jones woont nu in Gambia, maar als ze nog in Nederland woonde had ze zeker gehoor gegeven aan de oproep. De 46-jarige kunstenares is geboren in Suriname en heeft vijfentwintig jaar in Amsterdam gewoond. Al die tijd heeft ze een verbintenis met Afrika gehad.

‘Afrika hield me in evenwicht in het Westen. De wetenschap dat er een plek op aarde was, vol met mensen die op jou lijken.’ Ze gaat verder: ‘Ik lach zoals hen, ik beweeg en dans zoals hen. En ik heb de Afrikaanse visie op het leven.’

Het verlangen naar Afrika werd steeds sterker. ‘Ik wilde ergens wonen waar ik de weerspiegelingen van mijzelf zag. Ik ervoer ontzettend veel stress in Nederland, in het Westen. Het werd me teveel.’

Jones gelooft daarnaast stellig dat er een ‘roep van ‘Mama Africa’ is geweest en dat ze daarnaar geluisterd heeft. ‘Ik begon allemaal landen in Afrika te bezoeken, hopende dat één van die naties mijn rijk was, het land waar ik zou willen blijven wonen. Ik ben in Ethiopië, Soedan en Eritrea geweest, maar voelde geen verlangen om mij in één van die landen te gaan settelen.’

‘Ik wilde ergens wonen waar ik de weerspiegelingen van mijzelf zag’

Het is bijzonder dat Jones naar Gambia, het kleinste land van Afrika, is geëmigreerd. ‘Eigenlijk wist ik niet eens dat dat land bestond’, geeft ze toe. Jones wilde voor een project naar Senegal, maar dat werd afgelast. ‘Ik baalde ontzettend. Tegen een vriendin zei ik dat ik alsnog wilde gaan, maar dat een ticket gewoonweg te duur was. Zij opperde toen dat ik dan maar naar Gambia moest gaan. Zo kon ik vervolgens makkelijk doorsteken naar Senegal.’

Jones vond online een goedkoop arrangement en toen was de beslissing genomen. Ze heeft Senegal nooit meer gezien. ‘Er was iets aan Gambia dat als thuis voelde. Ik ervoer een herkenning.’ Op de tweede dag van haar verblijf in het kleine Afrikaanse land besloot ze dat ze er definitief wilde blijven wonen.

In Nederland werkte Jones als kunstenares. In Gambia heeft ze een hoedencollectie opgezet en geeft ze samen met lokale kunstenaars trainingen in het weven en ontwerpen van tassen en hoeden. Ze heeft een ‘compound’ waar fruitbomen staan en waar haar honden en katten vertoeven. Elke dag is ze aan het strand te vinden en ze kan haar eigen tijd indelen. ‘Ik heb na twee jaar geen enkele behoefte om hier weg te gaan.’

Toch gaat niet alles gemakkelijk. Jones geeft toe dat ze een over-geromantiseerd idee had van Afrika. ‘Dat heb ik danig moeten bijstellen’, lacht ze. ‘Ik zie het nu allemaal een stuk realistischer.’ Ze vindt dit niet erg. ’Hier is mijn zwart-zijn geen punt, terwijl dat in het Westen wel zo was. En dat is het voor mij waard, ondanks alle uitdagingen die ik op mijn pad tegenkom.’

Thuisblijven

Doreen Dankerlui, die in de gezondheidszorg werkt en in haar geboorteland Suriname is als ik haar spreek, denkt er anders over dan Jones. Ze vindt de Ghanese marketingcampagne niettemin een geweldig idee.

‘Ik hoop dat mensen die zich in ‘witte’ contexten niet prettig voelen dit in overweging nemen. En als ze er echt gehoor aan geven, door naar Ghana of een ander Afrikaans land te gaan, dan hoop ik dat het hen brengt wat ze er zoeken.‘

Zelf heeft ze niet de behoefte om naar Ghana te gaan om er te gaan wonen. ‘Nee, dat hoeft voor mij niet. Bovendien ben ik daar nooit geweest. Ik weet dus niet of Ghana het juiste land voor mij is.’

Toch staat de 53-jarige single, die nooit in Afrika is geweest, er niet helemaal afwijzend tegenover. ‘Ik ben heus wel geïnteresseerd in deze oproep. Als de situatie in het Westen zou verslechteren, zou ik erover nadenken.’ Maar de bestemming zal dan eerder Suriname worden.

‘Ik eer mijn voorouders’

In de Verenigde Staten is de back-to-Africa-beweging veel sterker. Begin twintigste eeuw had je Marcus Garvey, die in de tijd van het kolonialisme pleitte voor een zwarte staat in Afrika. De witte meerderheid in Amerika zou zwarte mensen toch niet accepteren, was zijn gedachte. Dankerlui wijst erop dat de context voor Afro-Amerikanen heel anders is.

‘Wij Surinaamse en Caribische Nederlanders hebben een connectie met bijvoorbeeld Suriname, de Nederlandse Antillen en Jamaica. Daar zouden wij dus eventueel naartoe kunnen emigreren of remigreren.’

Desondanks voelt Dankerlui zich ontzettend verbonden met Afrika. ‘Ik wil er wel degelijk verder naar op zoek.’ Zo is Dankerlui bezig met iets wat ze ‘het ‘reclaimen’ van haar roots noemt: ‘Ik eer mijn Afrikaanse voorouders’, legt ze uit. ‘Zo heb ik bijvoorbeeld thuis een altaar waar ik met hen praat en hen om hulp, advies en bescherming vraag.’

Ook nu, tijdens haar vakantie in Suriname, zegt ze hun aanwezigheid te merken. ‘Tijdens een bezoek aan een district werd er onderweg gestopt bij een gigantische Kankantrie-boom. Het was duidelijk dat hier geesten huisden, dus ik heb hen toegesproken en een wateroffer gegeven.’

Daarnaast houdt Dankerlui ook in haar dieet rekening met Afrikaanse elementen. ‘Ik probeer terug te gaan naar een meer originele Afrikaanse voedingswijze. Die is meer plantaardig, veganistisch.’ Ze is erg trots op haar voorvaderen. ‘Door alles wat zij hebben doorstaan, kan ik succesvol zijn.’

Wel interesse, geen actie

‘Heel veel Surinaamse en Antilliaanse Nederlanders zijn wel geïnteresseerd om naar het continent van oorsprong te gaan, maar ze nemen de stap niet’, zegt Gilo Koswal, de Surinaams-Nederlandse organisator van een Ghana-reis. Ook een woordvoerder van de Nederlandse ambassade in Ghana bevestigt deze observatie.

Volgens de ambassade kwamen er ongeveer 75 Surinaamse en Caribische Nederlanders op deze bijeenkomst af, maar geen enkele aanwezige heeft besloten om zich blijvend in Ghana te vestigen.

De komende weken en maanden zullen wellicht meer Nederlanders van Surinaamse en Caribische komaf Ghana bezoeken in het kader van de The Year of the Return. Maar het aantal Surinaamse en Caribische Nederlanders dat écht besluit om te emigreren zal vermoedelijk heel klein zijn.

In Egypte is de laatste tijd veel te doen geweest om de buikdanseres Safinaz, die werd aangeklaagd wegens ‘losbandigheid’. De situatie is tekenend voor een land dat weliswaar dol is op zijn danseressen, maar waar ‘zoon van een danseres’ een scheldwoord is.

Egypte is het land van de farao’s, van de Nijl én van buikdans. Hoofdstad Cairo is een pelgrimsoord voor buikdanseressen van over de hele wereld, die de haard van hun danskunst bezoeken om workshops te volgen en de sterren te aanschouwen.

Eén van de nieuwe sterren in het land is de van oorsprong Armeense Safinaz. Zij kwam afgelopen zomer in het nieuws vanwege een juridische aanklacht tegen haar. Er hing haar een veroordeling van drie jaar gevangenisstraf en deportatie uit Egypte boven het hoofd, maar is inmiddels vrijgesproken.

De aanklacht: aanzetten tot losbandigheid. De aanleiding: een filmpje op YouTube, waarop te zien is hoe ze tijdens een optreden aan de Egyptische noordkust spontaan vergezeld wordt op het podium door twee dansende dames in bikini.

Eerder werd Safinaz al veroordeeld door het gerechtshof voor het beledigen van de Egyptische vlag. Ze had opgetreden in een buikdanskostuum in de kleuren van de nationale vlag.

Niks nieuws onder de Egyptische zon, vindt Mohamed Fouadhelmy, advocaat uit Caïro en manager van buikdanseressen. Volgens hem bemoeien handhavers van de Egyptische wet zich wel vaker met buikdanseressen. Vooral de laatste jaren, in het nieuwe regime van president Abdel Fattah al-Sisi.

Ze kunnen zomaar een inval doen in een club om te controleren of de regels van de officiële censuur wel nageleefd worden: of de werkvergunning wel in orde is, of de danseres zich wel aan de kledingvoorschriften houdt – en of haar lingerie wel in orde is, bijvoorbeeld.

‘Niet alleen is dragen van ondergoed bij wet verplicht, het moet officieel ook voldoen aan bepaalde regels. Het mag bijvoorbeeld niet huidkleurig zijn,’ legt Fouadhelmy uit. Het is trouwens niet zo dat de meeste danseressen zich iets aantrekken van deze regels – zeker niet degenen met een bekende naam.

‘Egyptenaren zouden hun werk als buikdanseres zo opgeven om op een kantoor te kunnen werken’

Volgens Fouadhelmy wordt een overtreding vaak afgehandeld met een geldboete of met wat smeergeld. Maar soms belanden buikdanseressen in de gevangenis. Zo werd een bekende Russische danseres laatst gearresteerd omdat haar danskostuum niet aan de voorschriften voldeed.

De gevolgen? ‘Meer geld en meer werk,’ antwoordt Fouadhelmy droogjes. ‘Dat danskostuum van die Russische is een onmisbaar onderdeel van haar act geworden en haar prijzen zijn omhooggeschoten als een raket. Ze is laatst geboekt voor een bruiloft voor 200.000 Egyptische pond (ongeveer 11.000 euro, red.).’

Hij vervolgt: ‘Geen buikdanseres wil een smet op haar reputatie. Maar een schandaal kan goed voor business zijn. Heel goed.’

Respectabel? ‘It’s complicated’

Zo’n sterdanseres wordt geboekt door de elite als een teken van prestige. Ze danst in dure clubs en op elitaire feesten, waar de gastheer kan pronken met haar naam. Maar buikdanseressen zijn ook te vinden op feesten in simpele volkswijken.

‘Buikdans is onderdeel van onze cultuur, maar Egyptenaren hebben een gekke relatie met buikdanseressen. It’s complicated,’ legt de Egyptische buikdanseres Mervat uit. Tot voor kort was ze werkzaam in de toeristische badplaats Sharm El Sheikh, nu is ze met zwangerschapsverlof. Hoewel ze uitsluitend in prestigieuze vijfsterrenhotels heeft gedanst, is er wat haar betreft geen sprake van prestige in haar werk.

‘Tijdens mijn optredens geeft het publiek me niets dan liefde. Mensen klappen voor me, ze overladen me met complimenten, ze dansen met me mee en ze dringen zich na afloop om me heen om een foto met me te nemen: kinderen, jonge mannen, stellen en oudere vrouwen met hoofddoek. Maar mijn werk wordt door de samenleving niet gezien als respectabel. Elke Egyptische moeder wil een buikdanseres op de bruiloft van haar zoon. Maar ze zal een buikdanseres nooit als schoondochter accepteren.’

Ook Mervat zelf zegt last te hebben van een schizofrene houding ten opzichte van haar werk. Ze twijfelt er niet aan dat ze een respectabele vrouw is – ze gaat rechtop zitten als ze dit zegt en steekt haar kin vooruit -, maar ze geeft toe dat ze zich vaak schaamt voor haar werk.

Mervat slaakt een zucht als ze vertelt hoe ze een keer tijdens een optreden opeens haar oom zag zitten in het publiek. Terwijl iedereen aan het klappen en juichen was en er kinderen aan het meedansen waren, draaide hij zijn hoofd van haar weg. ‘Ik kon wel door de grond zakken van schaamte’, vertelt ze. Na afloop in de kleedkamer barstte ze in huilen uit.

Behalve schaamte voelt Mervat ook weleens schuld, vertelt ze, vooral tijdens de heilige maand ramadan. Tijdens het vasten bedekt ze zich van top tot teen en draagt ze geen make-up. Maar ’s nachts plakt ze nepwimpers op en trekt ze een glinsterend pakje aan om een show te geven.

Als de show goed gaat, valt Mervat meestal met een glimlach op haar gezicht in slaap. Maar soms wordt ze wakker gehouden door de stem van haar geweten. Ze legt haar hand op haar buik: ‘Ik hoop dat mijn kind later werk zal hebben waar het trots op is.’ Ze denkt even na en vervolgt: ‘Ik ben een artiest en ik ben goed in mijn werk. Maar in het Arabisch is ibn ra’aasa (‘zoon van een danseres’, red.) een scheldwoord.’

Geen keuze, het zit in het bloed

Maar als het werk van een buikdanseres blijkbaar zo veel kritiek krijgt en zo weinig status heeft in de samenleving, waarom kiest ze er dan voor? Dat is nou typisch een vraag van een buitenlander, zegt Mervat. De meesten van de Egyptische buikdanseressen kíezen er niet voor – ze doen het juist omdat ze geen andere opties hebben. ‘Velen kunnen hun eigen naam niet eens spellen.’

Het zijn de buitenlanders die uit allerlei beschikbare opties een bewuste keuze maken om als buikdanseres te werken. Ze geven hun kantoorbanen in hun land op en trekken naar Egypte om daar te werken als danseres, omdat ze het als een droombaan zien. Voor Egyptenaren is het gewoon een baan, vertelt Mervat. ‘Zij zouden juist hun werk als buikdanseres zo opgeven om op een kantoor te kunnen werken.’

Hoe zit het dan met Egyptische danseressen die de hele wereld over reizen om op buikdansfestivals lessen te geven aan hordes van buitenlandse fanaten? Ze worden op een voetstuk gezet en bejubeld, mensen betalen veel geld om een workshop van twee uurtjes van ze te volgen in een overvolle zaal. Mervat moet er om lachen.

‘Voor ons is dansen niet iets wat we moeten leren via een dure workshop, het zit in ons bloed. Elk Egyptisch meisje kan buikdansen.’ Maar het voetstuk waar dat handjevol Egyptische buikdanseressen op staat, bestaat volgens Mervat alleen buiten Egypte.

In Egypte zelf kent niemand ze, zegt ze, daar is de tijd van Egyptische buikdans-supersterren voorbij. Er is maar één uitzondering: dé superster, één van de bekendste vrouwen van Egypte, de veteraan die de vijftig al is gepasseerd maar nog steeds op het podium staat, door velen gekopieerd, geadoreerd en verguisd: Dina.

‘Ik ben twee keer uit mijn appartement gezet toen de verhuurder erachter kwam dat ik buikdanseres was’

Verslaafd, maar ook weer afgekickt

Dina lijkt in niets op het beeld dat Mervat schept van de doorsnee Egyptische buikdanseres: ze is intelligent, heeft filosofie gestudeerd, spreekt Engels en ze zet zich in voor de erkenning van buikdans als respectabele kunstvorm in Egypte. Ze heeft meerdere malen geprobeerd een buikdansschool te openen in Cairo, maar is altijd tegengewerkt door de regering. Degenen die van haar willen leren, moeten zich inschrijven voor één van de vele internationale buikdansfestivals.

Ook Dina is in het verleden meerdere malen in het nieuws gekomen. In 2006 bijvoorbeeld, toen vele vingers beschuldigend naar haar wezen nadat er op een plein in Cairo massaal meisjes waren aangerand. Het incident vond plaats tijdens de openingsceremonie van een film waarin zij te zien was. Dina werd aangeklaagd voor medeplichtigheid aan seksuele intimidatie – ze zou de jonge mannen opgehitst hebben en medeverantwoordelijk zijn voor het drama dat zich had voltrokken.

Hoewel ze vrijgesproken werd, hield het incident de gemoederen wekenlang bezig. Dina liet zich niet uit het veld slaan en legde tijdens interviews haarfijn uit dat problemen in de Egyptische samenleving niet afgeschoven moeten worden op buikdanseressen of op vrouwen in het algemeen.

Dina is weleens de laatste Egyptische buikdans-ster genoemd, want tegenwoordig wordt de markt in Egypte gedomineerd door buitenlanders – voornamelijk Russinnen en Oekraïners. Net als velen van hen verliet ook de Amerikaanse Diana Esposito, beter bekend als ‘Luna of Cairo’, huis en haard om in Cairo te werken. Ze bereikte de top en werd geprezen om haar authentiek Egyptische stijl. Volgens Diana zijn Egyptenaren naturals, maar zijn buitenlanders professionals.

‘Buitenlanders steken veel tijd in technische training, veel geld in hun kostuums en veel energie in het onderhouden van professionele contacten’, vertelt ze. ‘Ze zijn bereid om veel op te offeren, omdat buikdans hun passie is. Ze zien het als een privilege om dit werk te mogen doen, terwijl de meeste Egyptische danseressen het als een noodzaak zien.’

Diana was bereid veel te verduren omdat ze verslaafd was aan de optredens. Ze voelde zich bevoorrecht. Maar na een carrière van tien jaar is ‘Luna of Cairo’ niet meer in Cairo. Op de vraag waarom ze weg is gegaan uit Egypte, antwoordt ze: ‘Ik ben naar Egypte gegaan uit liefde voor de dans, ik ben er weggegaan voor mijn mentale gezondheid.’

En het voetstuk waar ze op stond? ‘Daar gaf ik niet om. Ik was dat andere zat: het slijk.’