Politielinten. Gillende en rennende mensen. Tientallen ambulances. Een hinkend tienermeisje met een groot verband om haar been. Kinderen die huilend hun moeder in de armen vliegen… Het zijn beelden die ik al zoveel vaker heb gezien de laatste jaren. Beelden die me herinneren aan de aanslagen op het Bataclan theater in Parijs, het vliegveld van Brussel en de boulevard van Nice. Het went nooit.

Terwijl ik naar het ingelaste NOS-journaal kijk over de aanslag op de Manchester Arena, volg ik tegelijkertijd de liveblogs van verschillende Engelse en Nederlandse kranten op mijn computer. Woede en chaos vechten in mijn hoofd om de eer, maar verdriet wint zodra de eerste slachtoffers bekend worden gemaakt: de achttienjarige Georgina Calander en de achtjarige Saffie Rose Roussos. Onschuldigen die zich waarschijnlijk al weken van te voren verheugden op het concert van hun idool Ariana Grande, niet wetend dat dit het hen uiteindelijk fataal zou worden.

Ik durf nauwelijks op Twitter te kijken, want de recente geschiedenis heeft me geleerd wat ik daar zal aantreffen. Toch open ik de app op mijn telefoon. Het heeft iets weg van zelfkwelling, maar mijn nieuwsgierigheid is groter dan de angst. Tegen beter weten in hoop ik dat mensen elkaar opzoeken. Die illusie wordt in de kiem gesmoord als ik de eerste berichten lees. ‘Vergeet niet dat ALLE moslims dit soort acties gerechtvaardigd vinden! Want zo staat het geschreven’, schrijft een man met een emoticon van de Nederlandse vlag achter zijn naam. ‘If you are muslim you are shit’, meent iemand anders. Ik slaak een zucht. De extremisten van IS bereiken voor de zoveelste keer hun doel: verdeeldheid zaaien.

Een paar uur eerder plaatste ik een zonovergoten vakantiefoto op Facebook, maar ik verwijder hem en schrijf in plaats daarvan een hartenkreet: ‘Op dagen als deze zeggen veel mensen ‘zie je wel dat verbinden nergens toe leidt, er worden nog steeds mensen vermoord door terreur, dus houd je mond over dialoog en theedrinken’. Mijn antwoord is dat juist op dagen als deze verbinding ergens toe leidt. Terroristen doen toch wat ze willen, maar de rest van de samenleving mag zich niet uit elkaar laten drijven. Daarom moeten we doorgaan met ‘theedrinken’ tot het de normaalste zaak van de wereld is geworden.’ Een gematigde stelling vind ik zelf. Jammer genoeg duurt het niet lang voordat mijn tijdlijn wordt overgenomen door zogenaamde vrienden. Verschillende joodse kennissen reageren verontwaardigd. ‘In de islam is al 1.400 jaar geen ruimte voor ‘theedrinken’.’ Daar gaan we weer. ‘Hoeveel moslims ken je die joden openlijk een eigen staat gunnen met Jeruzalem als hun hoofdstad?’ Omdat ik altijd met iedereen probeer te praten tolereer ik doorgaans digitale bekenden met allerlei uitéénlopende meningen. Maar nu voel ik mijn hand naar de ‘ontvriendknop’ glijden. Ik heb geen zin meer in oeverloze discussies tussen mensen die steeds verder tegenover elkaar komen te staan, omdat ze persé hun eigen gelijk willen behalen.

’s Avonds lees ik in het gastenboek van het Jeugdjournaal een bericht van ene Peter: ‘Wie die aanslag heeft gepleegd is dom.’ Ik vraag me af hoe het komt dat kinderen vaak de beste opmerkingen maken. Misschien zijn kinderen de enigen die dat kunnen, omdat ze nog niet ten prooi zijn gevallen aan cynisme. Soms wil ik dat de wereld alleen uit kinderen bestaat, zodat we met elkaar kunnen spelen in de zandbak, ongeacht religie of politieke voorkeur van de ouders. Als we allemaal naar het kind in onszelf zouden luisteren, zou de wereld er een stuk mooier uitzien.

CDA-leider Sybrand Buma heeft het al vele malen gesteld: er is behoefte aan een maatschappelijke dienstplicht. Het leidt veelal tot het fronsen van wenkbrauwen en soms zelfs tot hoongelach. Dat is jammer, want we zouden het best eens serieus kunnen bestuderen. Formeel is inmiddels al wel het besluit gevallen dat de dienstplicht niet alleen meer voor jonge mannen geldt, maar evenzeer voor jonge vrouwen.

De opkomstplicht voor de militaire dienstplicht in Nederland is opgeschort, dus niet afgeschaft, op basis van een besluit van de Tweede Kamer in 1993. De tenuitvoerlegging van de dienstplicht is opgeschort zolang de veiligheidssituatie dat toestaat. Dat betekent dat als Vladimir Poetin zijn legers gereed maakt om West-Europa binnen te vallen, de opkomstplicht zomaar weer zou kunnen worden ingevoerd. Hoewel de kring rond Poetin veelvuldig oorlogstaal lijkt te bezigen, ziet het er voorshands niet naar uit dat hij de verovering van West-Europa aan zijn twijfelachtig palmares wil toevoegen.

De veiligheidssituatie is wél veranderd sinds 1993. Destijds stelden veiligheidsadviseurs dat het wel tien tot vijftien jaar zou kosten aleer het ernstig verzwakte Rusland weer een bedreiging voor het Westen zou kunnen vormen. Die ‘wijsheid’ heeft ertoe geleid dat het Westen, en met name Nederland, het vredesdividend maximaal heeft uitgebuit. De Nederlandse krijgsmacht werd gedecimeerd. De ene bezuiniging was nog niet afgerond of de volgende stond al weer voor de deur. Ook VVD-regeringen hebben gretig gesneden in het defensiebudget. En sinds 2014 weten we dat de strategische veiligheidssituatie heel wat sneller kan verslechteren dan we in de jaren negentig dachten. Binnen vier maanden manifesteerde het Rusland van Poetin zich als een serieuze dreiging voor alle voormalige Sovjet- en Oostblok-staten. De geopolitiek is terug van weggeweest.

In de argumentatie van Buma speelt de hernieuwde dreiging vanuit Rusland een rol. Maar niet alléén. Door hem wordt ook het argument van integratie en socialisatie aangehaald. Daar zit iets in. Als jonge officier heb ik veelvuldig met dienstplichtigen gewerkt. Wat mij daarbij opviel was het nivellerende karakter van de dienstplicht. Jonge mannen, vaak jongens nog, kwamen op de dag van opkomst naar de kazerne in burgerkleding. Daaraan kon je vaak goed zien uit welk milieu ze afkomstig waren. Eenmaal binnen werd het burgerkloffie omgeruild voor een groen pak. En ineens was iedereen gelijk. Nog geen strepen verdiend, brevetten gehaald, geen onderscheidende tekens op het uniform, alleen dat uniforme, groene pak. In de weken die daarop volgden werd het belang van de groep boven dat van het individu gesteld, werden ze mentaal en fysiek onder druk gezet en leerden ze samenwerken in alles wat er van een soldaat werd verwacht. De belangrijke les: samenwerken is overleven! Het groepsbelang gaat voor het eigen belang. Natuurlijk bleek na verloop van tijd ook wie er over de sterkste mentaliteit beschikte, wie fysiek het meest vaardig was, wie de beste vooropleiding had en over speciale vaardigheden beschikte en, niet te vergeten, wie er kon leidinggeven. Dat werd dan ook beloond met een streep of een brevet of andere vormen van erkenning. Belangrijke les: wie presteert wordt beloond!

Ik zag jongens uit verschillende milieus met elkaar samenwerken, elkaar opvangen en steunen, met elkaar dollen en stappen als de gelegenheid daar was. Jongens die elkaar in het normale burgerleven niet tegengekomen zouden zijn, laat staan dat ze met elkaar zouden hebben samengewerkt. Laten we wel wezen, de krijgsmacht is er niet om de integratie van ‘nieuwe’ Nederlanders te bevorderen of om de emancipatie van vrouwen een duwtje in de rug te geven. Maar het kunnen welkome neveneffecten zijn.

Daar komt bij dat de dienstplicht niet persé binnen de krijgsmacht zou moeten worden vervuld; het zou niet per definitie een militaire dienstplicht hoeven te zijn. Er zijn diverse andere sectoren binnen de Nederlandse maatschappij waar ‘handjes’ zeer goed kunnen worden gebruikt. Denk bijvoorbeeld aan de politie, de zorg, mogelijk ook de brandweer en andere hulpdiensten. Me dunkt dat bij veel van dat soort instellingen jonge mannen en vrouwen na een korte opleiding nuttig werk kunnen doen. Dan kunnen de professionals worden ontlast en zich bezighouden met hun kerntaken.

Door sommigen wordt maatschappelijke dienstplicht echter als ‘dwangarbeid’ gezien. En dat mag niet op grond van artikel vier van het Europese Verdrag voor de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden. Dat bepaalt dat niemand in slavernij of dienstbaarheid gehouden mag worden of gedwongen mag worden dwangarbeid of verplichte arbeid te verrichten. Voor militaire dienstplicht wordt een uitzondering gemaakt, evenals voor ‘elk werk of elke dienst, welke deel uitmaakt van normale burgerplichten’. De overheid heeft echter nagelaten duidelijk te maken wat normale burgerplichten precies inhouden. Emeritus hoogleraar Staats- en Bestuursrecht Gio ten Berge heeft ooit gesteld dat burgerplichten normale vormen van participatie van burgers in de behartiging van het algemeen belang door de overheid betreffen. Volgens hem mag de overheid bij het scheppen van burgerplichten de rechtspositie van de individuele burger niet nodeloos en onevenredig aantasten. Er zal volgens Ten Berge evenwicht moeten bestaan tussen het doel en de noodzaak van de plicht en de belangen en mogelijkheden van de burger.

Als de Nederlandse overheid jonge burgers voor twaalf maanden van hun leven verplicht tot dienstverlening aan de staat door het betaald verrichten van werkzaamheden in het algemeen belang en hen de mogelijkheid geeft te kiezen hoe zij die dienstplicht willen vervullen, dan lijkt mij te zijn voldaan aan de uitzonderingsvoorwaarden, zoals genoemd in dat artikel vier.

Als bovendien rekening wordt gehouden met het volgen van opleidingen en studies, waarvoor uitstel kan worden verleend, lijkt ook de rechtspositie van die jongere burgers niet nodeloos en onevenredig te worden aangetast.

Tot welk kabinet het de komende maanden ook gaat komen, het loont de moeite hier nog eens goed in te duiken.

De Amsterdamse hoofdcommissaris Pieter-Jaap Aalbersberg heeft met zijn oproep om in de toekomst te overwegen – hij formuleerde het zéér voorzichtig – het dragen van een hoofddoek aan vrouwelijke moslimagenten toe te staan, meteen – zoals te voorspellen viel – de nodige discussie losgemaakt. Of beter: eigenlijk juist amper discussie losgemaakt. Want de suggestie werd door vrijwel alle om commentaar gevraagde politici meteen neergesabeld. De achterliggende gedachte dat de politie naar meer diversiteit moet streven om in de cultureel steeds diversere samenleving goed vertegenwoordigd te zijn, werd door de meeste partijen wel onderschreven, met de PVV uiteraard als luidruchtige uitzondering. Maar het voorgestelde middel werd een stap te ver geacht. En laat ik meteen zeggen dat ik het in dit geval met die meerderheid eens ben.

Het voornaamste dubbelargument van Aalbersberg en de medestanders die zich sindsdien in de media hebben gemeld: in een aantal andere westerse landen bestaat de mogelijkheid ook en zonder die mogelijkheid worden moslima’s gediscrimineerd. Dat zouden we even onwenselijk moeten vinden als discriminatie op grond van huidskleur, geslacht, leeftijd, lichaamsbouw of seksuele oriëntatie. Er is echter een belangrijk verschil: bij al die andere zaken betreft het aangeboren eigenschappen, waaraan je niets kunt doen. Ook al bestaat inmiddels de mogelijkheid tot geslachtsverandering, dat voor een baan verlangen, vinden we te ver gaan. Dat geldt voor godsdienst nadrukkelijk niet: dat is ten principale een persoonlijke keuze, ook al wordt die in de praktijk meestal niet nadrukkelijk gemaakt. De meeste moslims zijn islamitisch en de meeste christenen zijn christelijk, omdat hun ouders dat al waren; bekeerlingen vormen een kleine minderheid. En dat van die persoonlijke geloofskeuze geldt nog meer voor de uiterlijke kentekenen ervan, wat alleen al blijkt uit het feit dat er ook moslima’s zijn die de onder orthodoxe gelovigen bestaande hoofddoekjesvanzelfsprekendheid onzin vinden.

De cruciale vraag is dan: hoe ver gaat de vrijheid van godsdienst? Europa kent het fundamentele recht van alle burgers om hun godsdienst uit te oefenen. Maar dat betekent niet automatisch altijd en overal. Geen enkel recht is namelijk onbeperkt. Zoals ook de vrijheid van meningsuiting niet betekent dat je iemand valselijk van iets mag beschuldigen of bedreigen. Ook impliceert het niet het recht op belediging. Waar precies de grenzen liggen, is dan vervolgens een punt van discussie, zoals de processen tegen Wilders illustreren.

Ook de vrijheid van godsdienst kan op andere grondrechten botsen of op het even fundamentele uitgangspunt van de politieke en religieuze neutraliteit van de staat. Dat is overigens binnen Europa van land tot land verschillend, met Engeland aan het ene uiteinde en Frankrijk aan het andere. Frankrijk kent als uitvloeisel van de Franse Revolutie een heel strikte interpretatie van de scheiding van kerk en staat: de befaamde laïcité. Manifestaties van godsdienst in de openbare ruimte zijn bijna verboden. In Engeland daarentegen mogen inderdaad zelfs politieagenten een tulband (sikhs) of hoofddoek (moslima’s) dragen, als zij dat als een essentieel onderdeel van hun geloofsbeleving ervaren.

Nederland neemt met zijn verzuiling en daarmee samenhangende religieuze versplintering een middenpositie in. We polderen en spelen dat soort zaken meestal niet te hoog op. Wat de befaamde handen-schudden-kwestie betreft, wordt de weigering van orthodoxe joden vanouds bijvoorbeeld getolereerd. Ook met religieuze kentekenen wordt in de regel betrekkelijk soepel omgesprongen, en dat lijkt mij verstandig. Wat de overheid betreft zou ik een strikt verbod dan ook willen beperken tot die overheidsdienaren, die uit hoofde van hun functie over speciale bevoegdheden beschikken, wat niet toevallig in een uniform tot uitdrukking komt: militairen, politie en de rechterlijke macht. Zij moeten neutraliteit uitstralen. Dat is ook de functie van hun uniform. Niet toevallig treffen we in hun gelederen ook geen priesters, rabbijnen of nonnen aan, de legeraalmoezenier uitgezonderd, maar in dat geval geniet de legerimam dezelfde vrijheden.

Dus inderdaad: geen geüniformeerde agenten op straat met hoofddoekjes óf keppeltjes. Voor bureaumedewerkers die niet geüniformeerd zijn, ligt dat bij die overheidsdiensten voor mij anders, zoals men ook achter de balie van het stadhuis kan dragen wat men wil. Een portier idem dito. Die heeft soms wel een soort van uniform, maar ontleent daar geen bijzondere bevoegdheden aan.

En wat agenten en rechters buiten diensttijd aantrekken, is geheel hun eigen zaak. Als het uniform in de kast hangt, zijn zij immers niet meer herkenbaar als vertegenwoordigers van de neutrale staat. Zij mogen dan ook best als mensen met eigen religieuze of politieke opvattingen bekend staan. In functie zijn ze echter niet ‘zichzelf’, maar het onpartijdige verlengstuk van de staat.

De nadruk op het belang van de hoofddoek door de draagsters zelf maakt overigens een cruciaal verschil duidelijk tussen de islam en het christendom, zeker in zijn – in Nederland dominante – protestantse variant. De eerste draagt een in hoge mate wettisch karakter. Wat de islam met het jodendom gemeen heeft: het navolgen van religieuze gedragsregels is essentieel, of het nu om kledij of voedsel gaat. Het christendom heeft dat duidelijk veel minder. Ook de meest orthodoxe protestanten mogen in beginsel alles eten. Zij kennen geen heilige koeien of onreine varkens en kosher of halal eten. Dat men in Europa niet zo ver gaat als pakweg in China – bij ons geen hond in de pot of insecten als lekkernij op tafel – heeft meer met sentimentele en esthetische bezwaren te maken dan met religieuze principes.

GASTCOLUMN

In Nederland en de rest van onze West-Europese samenlevingen is de hoofddoekdragende vrouw symbool geworden van de zogenaamde botsing der beschavingen. Dit stuk draagt ook bij aan de collectieve obsessie met de hoofddoekdragende vrouw. Vanuit verschillende hoeken worden standpunten over haar gevormd. Maar besef wel: wanneer zij wordt gereduceerd tot een symbool, ontstaat ontmenselijking. Want zij is dan niets meer dan de vrouw met een hoofddoek. Zij is het onderwerp van gesprek. Haar individualiteit, kansen en ambities voor ons land en de rest van de wereld worden daarmee ingeperkt.

Dat werd onlangs pijnlijk geïllustreerd door de weerstand tegen het plan van de Amsterdamse politie om het hoofddoekverbod voor agenten ter discussie te stellen. Daarmee wil de politie een etnisch diverser korps realiseren. Hoofddoekdragende vrouwen zijn onderdeel van Nederland en verdienen het ook om bij de politie dienstbaar te zijn, zo luidt de gedachte. Onder het mom van neutraliteit en de scheiding tussen kerk en staat is vanuit verschillende hoeken weerstand geboden tegen het plan. ‘Een hoofddoek, maar ook een keppeltje of kruisje, past niet bij een instituut dat zijn bestaansrecht mede ontleent aan neutraliteit’, zo stelt schrijver Ozcan Akyol.

Maar wat is neutraliteit en wie bepaalt wie neutraal is? Onder het mom van neutraliteit sluiten we bepaalde mensen uit, omdat we niet kunnen accepteren dat ze volledig onderdeel van de samenleving zijn. De veronderstelling dat een vrouw met een hoofddoek bij voorbaat niet neutraal kan zijn, maar een (witte) man wel, dateert uit de vorige eeuw. Nederland is in transitie, maar het besef dat deze assumptie uit de vorige eeuw niet meer heilig is, is niet doorgedrongen bij hen die onder het mom van neutraliteit hoofddoekdragende vrouwen uitsluiten.

Het is enorm te prijzen dat we streven naar een samenleving die zo neutraal en inclusief mogelijk is. Maar we moeten niet vergeten dat het dragen van een hoofddoek onderdeel is van iemands identiteit. Een volwassen samenleving dient al haar burgers, inclusief de hoofddoekdragende vrouwen, door hen de ruimte te geven volledig zichzelf te kunnen zijn. Een volwassen samenleving dient in staat te zijn om te gaan met haar demografische en culturele transitie. Een samenleving die tegen moslima’s impliciet zegt dat ze geen agent mogen worden louter omdat ze een hoofddoek dragen, is verre van volwassen. Zo’n samenleving zegt in feite tegen sommige van haar leden dat ze pas dienstbaar mogen zijn als ze een deel van hun identiteit wegpoetsen.

Als we echt inclusie en emancipatie willen, dan moeten we niet alleen streven naar gelijke kansen, maar ook naar gelijke uitkomsten en billijkheid. Dat houdt in: het maakt niet uit wie je bent, wat je geloof of geslacht is, je bent onderdeel van de samenleving, die je mag dienen. Juist met onze verschillen vormen wij samen een samenleving. Inclusie en emancipatie vereist dat we mensen accepteren om wie ze zijn en niet ondanks wie ze zijn. Onderdeel daarvan is het accepteren van de hoofddoek, bij de politie, maar ook in andere delen van de samenleving. Dat is een teken van vooruitgang en emancipatie. Niet alleen voor de moslima, die anders buitengesloten zou worden om haar geloof, maar voor onze samenleving als geheel, omdat het laat zien dat we de transitie die we meemaken, omarmen. Dan geven we niet alleen Jan, Rosanne en Ahmed de mogelijkheid helden te worden bij de politie, maar ook Naima en Tugba, die ook het Nederlandse volk willen dienen.

De verantwoordelijke wethouder Ronald Schneider is intussen over heel iets anders gesneuveld en het monsterverbond in de maasstad tussen Leefbaar Rotterdam en D66 is slechts ternauwernood gered, maar ‘zijn’ campagneposters die onder de slogan ‘in Nederland kies je je partner zelf’ kussende paren tonen, hangen er nog steeds.

Ze hebben de nodige ophef veroorzaakt, bij mensen die er aanstoot aan nemen en –
misschien nog meer – bij mensen die vooral vrezen dat ànderen er aanstoot aan nemen. Daarbij wordt mede vanwege de boodschapper de boodschap gewantrouwd.

‘Een Leefbaar-wethouder die een campagne voert voor diversiteit. Geloof je het zelf?’, aldus de Rotterdamse partij Nida. Anderzijds kon Schneider rekenen op steun uit onverdachte hoek, van Shirin Musa van Femmes for Freedom.

Met de leus en de strekking lijkt mij ook weinig mis. Er zijn bewust vier foto’s uitgekozen van stelletjes die in eigen omgeving problemen kunnen verwachten, bijvoorbeeld van een joodse jongen en een moslima. De gekozen combinaties zijn door enkele critici als stigmatiserend en het zoenen als aanstootgevend voor minderheden afgedaan. Maar een deel van de boze reacties illustreert juist dat zowel het recht op openlijk zoenen als op vrije partnerkeuze in bepaalde kringen inderdaad nog omstreden is. Dat maakt voor eenieder die beide rechten onderschrijft zo’n campagne dan ook legitiem.

De cruciale vraag is, hoeveel inwoners beide rechten NIET onderschrijven en waar die vooral te vinden zijn. Zoenen in het openbaar was vroeger ook niet voor alle autochtone Nederlanders een vanzelfsprekendheid en als het om homo’s gaat, ziet een groot deel hunner dat nog steeds liever niet. De spreekwoordelijke tolerantie blijkt dan niet alleen onder traditionele katholieken of protestanten op grenzen te stuiten. In dat opzicht reageren alle orthodoxe gelovigen eender.

Met de vrije partnerkeuze ligt het wat gecompliceerder. In een nog niet zo ver verleden werd het ook in autochtone kring vaak als problematisch ervaren, indien de eigen zoon of dochter als partner iemand van een andere ‘soort’ uitkoos, of dat nu om een andere stand ging of een ander kerkgenootschap.

‘Naar beneden trouwen’ gold in adellijke of goedburgerlijke kringen als ongepast, pas met het geleidelijk slijten van de standsverschillen vanaf de jaren zestig is dat veranderd. Toch vond Beatrix indertijd het huwelijk van haar zus Margriet met de burgermanszoon Pieter van Vollenhoven eigenlijk ongepast – ofschoon haar keuze voor Claus nu ook niet bepaald een keuze voor hoge Europese adel was.

‘Twee geloven op één kussen, daar slaapt de duivel tussen.’ Die oude volkswijsheid is nu vooral voor de meeste Nederlanders passé, omdat zij helemaal niet meer geloven of het geloof op een vrijzinnige wijze zijn gaan belijden. Maar in de tijd dat men het nog veel serieuzer nam, stuitte een gemengd huwelijk tussen katholieken en protestanten vaak nog op heftige bezwaren, niet minder dan nu menig moslim het zou betreuren, als zijn kind met een christen trouwt – en zich bekeert – of omgekeerd. Dat is op zich ook niet onlogisch: wie het eigen geloof echt serieus neemt, meent dat er ook maar één weg naar het heil voert, anders verliest elk orthodox geloof met al z’n leefregels veel van zijn zin. Ook in zwaar-gereformeerde kring leidt geloofsafval nog vaak tot familiedrama’s die in sociale uitsluiting kunnen resulteren.

Wel is er één cruciaal aspect waarin zich het Westen al veel langer van de meeste andere culturen onderscheidt: de ‘trouwplicht’ als zodanig bestaat hier maatschappelijk niet. Dat verschil valt met harde cijfers te illustreren. Het aantal ongetrouwde vrouwen van boven de dertig. Dat bedraagt in onze contreien al eeuwen twintig tot dertig procent. Met andere woorden, het is volstrekt normaal, iedereen heeft ze in de familie. Zodra je de Karpaten oversteekt, daalt dat percentage meteen naar drie.

Ervan uitgaande dat de hormonen bij Arabische moslims niet anders functioneren dan bij Europese christenen en dit verschil dus geen genetische oorzaak heeft – dat zou pas racistisch zijn! – moeten er dus culturele factoren zijn. Die hebben te maken met een vanouds veel sterker individualisme bij ons versus een patriarchale cultuur elders, waarbij het eigen leven geen persoonlijke kwestie, maar een collectieve van de hele familie is, omdat alle familieleden erop afgerekend worden. Een hoofdcriterium voor culturele integratie van migranten is dan ook, of in dat opzicht ook westerse normen dominant worden. Dat vergt tijd.