Het klinkt misschien gek uit de mond van iemand die voor de klas staat, maar ik wil heel graag dat mijn kinderen praten. Praten in de les? Moeten ze niet gewoon luisteren? Ja, ze moeten luisteren, maar ik vind een gesprek minstens zo belangrijk. Praten, leren een mening vormen, je uitspreken, argumenteren, luisteren naar elkaar. Tuurlijk, alles op z’n tijd, maar als je kinderen leert praten, dan kom je ergens. Dan kan je niet alleen over luchtige onderwerpen een gesprek hebben, maar ook over ingewikkelde en lastige onderwerpen. Ik schrok van de reacties in mijn klas na de aanslagen in Parijs, maar ik vond het goed dat mijn leerlingen erover praatten en dat komt volgens mij omdat we dat praten oefenen. Ik begin de les daarom steevast met roddelen. We pakken een onderwerp en ik vraag de kinderen wat ze ervan vinden. Iedereen mag zijn mening geven wel graag ondersteund met argumenten. Ze vinden het altijd weer jammer als de ‘echte’ les begint.

Een paar weken geleden was ik uitgenodigd door het programma De nieuwe maan. Het zou gaan over het nieuwe regeerakkoord – Vertrouwen in de toekomst. Daarin wordt voorgesteld om het Wilhelmus verplicht te stellen, net zoals uitstapjes naar het Rijksmuseum en de Eerste en Tweede Kamer. Wat ik daarvan vond. ‘Tja, het is natuurlijk symboolpolitiek’, zei ik. ‘Maar we zijn het er allemaal over eens dat sommige jongeren, zeker van allochtone komaf, zich niet thuis voelen in Nederland. En als er dan iets gebeurt, ook al is dat symboolpolitiek, dan ben ik al blij dat er iets gebeurt.’ Ik was door naar de volgende ronde en mocht aanschuiven bij het programma. ‘Mag ik ook wat kinderen meenemen?’, vroeg ik. Dat doe ik vaak, want er wordt zo vaak óver ze gepraat in plaats van mét ze. Het mocht.

Van tevoren had ik het onderwerp met mijn leerlingen besproken tijdens het roddelen. ‘Jongens, ik ben uitgenodigd door een televisieprogramma, het is live en we gaan het hebben over het nieuwe regeerakkoord, het verplichte Wilhelmus en bezoek aan het Rijksmuseum en zo, wat vinden jullie daar nou van?’

De meningen waren verdeeld. ‘Ik vind dat dat geld veel beter aan de zorg besteed kan worden’, zei Aram. Nou, dat is een argument. En Sara zei: ‘Als je mensen dwingt, dan werkt het niet.’ Vind ik ook een argument. Rwan was heel erg voor. Rwan is een leerling uit de schakelklas. Ze komt uit Syrië en is vanwege de oorlog naar Nederland gevlucht. ‘Als je hier leeft, in een land dat veilig is, dan besef je pas hoe belangrijk dat land is. En daar mag dan best een verplichting tegenover gesteld worden’, vond Rwan. Ook een argument, eentje waar je als niet-vluchteling niet meteen aan denkt. Niet alleen mijn leerlingen, ook ik hoor nieuwe dingen tijdens het roddelen. ‘Goed, we hebben dus argumenten tegen en voor,’ zei ik. Er wilden wel tien leerlingen mee naar de uitzending en twee zouden hun zegje doen. ‘Maar juf, ik wil ook best andersom doen hoor’, haastte Sara zich te zeggen – ze was in discussie mijn tegenstander gebleken. Maar dat hoefde natuurlijk niet. ‘Jij hebt jouw argument, en dat is goed, en Rwan heeft haar argument,’ zei ik. ‘Zeg maar gewoon wat je vindt.’ Dus zo zaten er een voor- en een tegenstander bij De nieuwe maan, met ieder hun eigen mening maar zonder ruzie. Geleerd met roddelen.

De roem van roddelen verspreidt zich ondertussen als een olievlek. Zo hoorde ik laatst van een leerling van onze school, die inmiddels op het ROC zit, dat ze het onderwerp had aangeroerd bij haar lerares Nederlands. De lessen waren niet om door te komen, zo saai, en de leerling had wel een idee om de boel wat te verlevendigen. ‘Kunnen we niet gaan roddelen’, had ze voorgesteld.

‘Roddelen? Hoezo dat?’, had de lerares verbaasd gereageerd. ‘Nou, het is heel goed voor de spreekvaardigheid en om te leren argumenteren’ en ze wist nog wel een paar andere redenen; ze had echt alles uit de kast gehaald om haar juf te overreden. Er begon iets te dagen. ‘Heb jij soms les gehad van juf Trudy?’, vroeg de lerares. ‘Nee, hoor’, corrigeerde de leerling, ‘ik had les van juf Coenen’. Respect!

De namen in deze column zijn gefingeerd.

Als u dit leest, is de langverwachte bordesscène achter de rug en kan eindelijk het nieuwe kabinet gaan regeren. Maar wat moet het kabinet doen? Weinig onderwerpen komen in dit regeerakkoord zo uitvoerig aan de orde als de komst en de opvang van vluchtelingen. De koers die het nieuwe kabinet daarbij gaat varen is echter verre van helder.

Natuurlijk wil ook dit kabinet bijdragen aan het terugdringen van het aantal vluchtelingen in de wereld door conflicten tegen te gaan en ontwikkeling te bevorderen. Wie wil dat niet? De bijdrage die Nederland daaraan kan leveren is per definitie beperkt en het is ook nog een kwestie van lange adem. Daarom moet ook op de kortere termijn iets worden gedaan. Maar wat?

Nederland is als lid van de EU in zijn vluchtelingen- en migratiebeleid gebonden aan talloze EU-regels en afspraken. Dat sommige lidstaten die met voeten treden is voor de opstellers van het regeerakkoord – gelukkig – geen argument om hetzelfde te doen. Wel zal Nederland zich ervoor inspannen een betere naleving van de EU-regels af te dwingen, maar of dat veel effect zal hebben….. De belangen van de lidstaten zijn soms behoorlijk tegenstrijdig en het gewicht van Nederland in de Europese besluitvorming is beperkt. Eigenlijk is het verwonderlijk dat GroenLinks eerder in de formatie juist is afgehaakt wegens het door de EU te voeren migratiebeleid. De dames en heren waren toch een regering voor Nederland aan het formeren en niet voor de EU? Ik verwacht eigenlijk dat per saldo in de komende regeerperiode weinig zal veranderen rond het asielbeleid. Ups en downs in de aantallen zullen voorlopig ook blijven.

Op andere punten kan de Nederlandse regering de positie van asielzoekers en vluchtelingen echter wel wezenlijk beïnvloeden en juist daar is het regeerakkoord heel tegenstrijdig. Zo mogen asielzoekers voortaan niet meer vanaf het begin van hun asielprocedure gebruik maken van rechtsbijstand. Dat druist in tegen alle beginselen van de rechtsstaat. In de praktijk kan het betekenen dat asielzoekers, bijvoorbeeld door stress of wantrouwen jegens elke autoriteit belangrijke feiten verzwijgen of verkeerde antwoorden geven. In dat geval wordt de asielaanvraag afgewezen; punt uit.

Voor degenen die die vaak moeilijke eerste dagen in Nederland wel goed doorkomen stelt het regeerakkoord enkele verbeteringen voor. Gepoogd zal worden kansrijke asielzoekers minder vaak van hot naar her te slepen en ze te huisvesten in een stad of regio waar ze later ook zullen kunnen blijven. Ook mogen ze al meteen met lessen Nederlands beginnen; het regeerakkoord voorziet daarvoor per jaar zelfs vijfitg tot zeventig miljoen euro extra.

Verrassend is dan weer wel dat de minimale taalles voor inburgering wordt opgetrokken van A2- naar B1-niveau. Voor veel vluchtelingen blijkt A2 al een te hoge horde. Waarom dan die horde nog hoger maken met alle individuele frustraties van dien? Vreemd is ook dat de eerste verblijfstitel voor een vluchteling niet meer vijf, maar nog slechts drie jaar geldig zal zijn. Waarom die beperking, gegeven het feit dat vrijwel geen vluchteling na drie jaar alweer terug kan naar het land van herkomst?

Tenslotte zullen vluchtelingen gedurende de eerste twee jaar van hun verblijf niet meer in aanmerking komen voor bepaalde uitkeringen en toeslagen. In plaats daarvan zullen ze van de gemeente verzorging in natura ontvangen. Enerzijds worden vluchtelingen zo nog afhankelijker van de overheid, maar anderzijds kan men ook redeneren dat vluchtelingen zich nu niet meer door bergen onbegrijpelijke aanvraagformulieren hoeven worstelen en zich kunnen concentreren op andere zaken, zoals het vinden van werk.

Kortom, het regeerakkoord is behoorlijk dubbel over de vluchtelingen. Verwonderlijk is dat niet als men zich realiseert dat iedereen rond de formatietafel een beetje zijn zin moest krijgen: Wilhelmus-klanten en kosmopolieten, maar ook zij die migratie vooral als een veiligheidsrisico zien en zij die meer oog hebben voor de humanitaire aspecten.

Wonderlijk is wel dat bijna vier volle bladzijden van het regeerakkoord zijn gewijd aan de komst van asielzoekers, terwijl alle andere vormen van migratie nog geen acht regels toebedeeld krijgen. Gemiddeld maken vluchtelingen amper tien procent uit van alle niet-Nederlandse migranten die jaarlijks Nederland binnenkomen. Zelfs in het topjaar 2015 ging het nog maar om minder dan een kwart van alle nieuwkomers. Kennelijk vormen al die andere nieuwkomers – inclusief de Polen, voor wie drie jaar geleden nog een veelbesproken meldpunt bestond – nu geen probleem meer. De wegen van de politiek zijn soms ondoorgrondelijk.

Wie de paragraaf ‘Menswaardig en effectief migratiebeleid’ in het regeerakkoord doorleest, zou de indruk kunnen krijgen dat de kop de lading dekt. Door de wereldwijd sterk toegenomen migratiedruk kunnen we immers niet meer op de oude voet doorgaan. Er komen eenvoudigweg veel te veel vluchtelingen naar Nederland. Dat zet volgens het nieuwe kabinet ‘de verhoudingen binnen de Nederlandse samenleving op scherp’. Al die vluchtelingen leiden tot grote verontrusting bij de bevolking en ondermijnen de sociale cohesie. Dat betekent dat we het VN-Vluchtelingenverdrag moeten aanpassen aan de moderne tijd en ons dienen te richten op ‘opvang in de eigen regio’, de mantra die de VVD, bij monde van Zijlstra, Rutte en Azmani, al jaren herhaalt. Daar, in Afrika en het Midden-Oosten, moet het Westen in een betere opvang investeren en de mensen ‘zelfredzaam’ maken door ze ter plekke toegang te geven tot arbeid en onderwijs. En voor degenen die ook daar niet veilig zijn, bestaat er een kansje dat ze naar Europa mogen komen, waarbij het jaarlijkse UNHCR-quotum van 500 naar 750 zou mogen stijgen. Tegelijkertijd worden (nog meer) afspraken met ‘veilige derde landen’ in die regio aangekondigd, bedoeld om migranten tegen te houden. Door al deze maatregelen, zo hoopt het nieuwe kabinet, zal de migratiedruk afnemen en de bereidheid in Nederland en Europa om iets voor vluchtelingen te doen weer toenemen.

Dit moge voor veel mensen heel redelijk en humanitair klinken, maar als je ook maar even aan de oppervlakte van deze tekst gaat krabben, dan ontstaat een heel ander beeld. Natuurlijk kan Europa, en Nederland, niet onbeperkt vluchtelingen en arbeidsmigranten opvangen, maar in hoeverre is het rampzalige scenario dat door de tekst heen schemert reëel? Zijn er momenteel ‘ongekend veel mensen in beweging’ in de wereld? En betekent dit dat Europa de muren nog hoger moet optrekken om niet overlopen te worden? Volgens de UNHCR zijn er momenteel zo’n 65 miljoen mensen gedwongen verplaatst, als gevolg van oorlogen en conflicten waarbij het Westen overigens een dikke vinger in de pap heeft. Verreweg de meesten daarvan bevinden zich in de ‘eigen regio’, zoals dat al decennia het geval is. Kijken we naar het aantal asielzoekers in Europa, dan blijken die aantallen eerder lager dan hoger dan in de jaren negentig en is de hoofdoorzaak van de plotselinge stijging in 2015 de gruwelijke burgeroorlog in Syrië en in delen van Irak. Samen met vluchtelingen uit Afghanistan en Eritrea zijn zij verantwoordelijk voor zo’n 70 procent van alle aanvragen sinds 2014. En kijken we naar Afrika, dan zien we dat het aantal mensen dat een asielaanvraag in de EU heeft ingediend al sinds 1992 tussen de 50.000 en 200.000 schommelt, jaarlijks dus 0,01 procent van de Afrikaanse bevolking en 0,03 procent van die van de EU. Het idee dat er een run op het Westen aan de gang is klopt eenvoudigweg niet. Zelfs van de Afrikanen die de gevaarlijke tocht door de Sahara ondernemen wil slechts één op de vijf naar Europa. De rest hoopt op werk in de olie-industrie van Libië, volgens het eerder dit jaar gepubliceerde rapport Turning the tide van de denktank Instituut Clingendael.

Bovendien maakt het sluiten van wat eufemistisch ‘migratieovereenkomsten’ wordt genoemd met autoritaire regimes in de Afrikaanse regio de situatie eerder slechter dan beter. Het uitbesteden en naar het zuiden toe opschuiven van de EU-grenscontrole leidt juist tot meer doden. De VN liet onlangs nog weten dat daardoor in de Sahara twee keer zoveel migranten verdrogen dan er in de Middellandse Zee verdrinken. Wat humanitair lijkt, is in werkelijkheid dodelijk. En in het Midden-Oosten houdt het vermeend ‘veilige derde land’ Turkije de grens intussen angstvallig gesloten en drijven duizenden Syriërs zelfs weer terug in de armen van een moordzuchtig regime, zoals Henk van Houtum en ik in ons boek Voorbij Fort Europa hebben laten zien.

Deze bedoelde en onbedoelde effecten van beleid worden gerechtvaardigd met de onbewezen stelling dat al die vluchtelingen onze sociale cohesie ondergraven en er geen draagvlak meer is. Maar waarom gebeurde dat dan niet in de jaren negentig, toen er zelfs meer kwamen, uit ruwweg dezelfde regio’s? En hoe komt het dat verreweg de meesten van deze ‘nieuwe’ Nederlanders, zeker cultureel, inmiddels geruisloos zijn opgegaan in de samenleving, zoals onderzoek van het SCP en de WRR laat zien?

In plaats van naar haar eigen denktanks te luisteren, lijkt het nieuwe kabinet liever mee te surfen op de populistische golven. Zoals de kersverse rector van het Netherlands Institute of Advanced Studies Jan-Willem Duyvendak in zijn deze week uitgekomen boek Thuis constateert, zijn het juist politici die ons aanpraten dat ‘we ons niet meer thuis voelen in ons land’. Zo wakkeren zij de gevoelens van angst en verlies van controle alleen maar verder aan. Het is opmerkelijk dat de ChristenUnie en D66, die als oppositiepartijen het vluchtelingenbeleid van het vorige kabinet sterk bekritiseerden, tijdens de formatie hun principes en inzichten als wisselgeld hebben ingezet. Want in de praktijk is met dit regeerakkoord een menswaardig en effectief migratiebeleid verder weg dan ooit.

De verwachtingen waren voorafgaand aan de bekendmaking van het regeerakkoord niet bepaald hoog gespannen. Bezien vanuit het perspectief van multicultureel Nederland viel er niet al te veel te verwachten. Een kabinet van VVD, CDA en ChristenUnie met D66 en zonder GroenLinks, dat leek immers weinig veelbelovend. Toch waren de eerste reacties na de presentatie van het regeerakkoord niet onverdeeld negatief. Ja, op sociaal-economisch vlak was er kritiek, maar niet zozeer op cultureel vlak. Wanneer we het over het beleid hebben waar met name multicultureel Nederland direct mee te maken zal krijgen zien we op veel punten vooral een voortzetting van het vorige kabinet (VVD-PvdA) met hier en daar andere accenten.

Een opvallend punt dat naar voren komt uit het regeerakkoord is het feit dat het kabinet gaat investeren in natievorming. In het akkoord valt te lezen dat de taal, de vlag, het volkslied, de herdenkingen en de Grondwet meer zijn dan symbolische relicten uit het verleden, namelijk tekenen van trots, vrijheden, rechten en plichten die horen bij Nederland en het Nederlanderschap. Het kabinet zet erop in om deze door te geven ‘aan elkaar en aan nieuwkomers’. Vooralsnog wordt niet duidelijk hoe dat zal geschieden, maar het leren van schoolkinderen over het Wilhelmus en het bezoeken van het Rijksmuseum en de Tweede Kamer door scholen is er in ieder geval onderdeel van.

Op het gebied van terrorismebestrijding en deradicalisering zien we vooral een voortzetting van het beleid van het voorgaande kabinet. Er wordt gekeken naar hoe haatpredikers en terugkeerders het best aangepakt kunnen worden. Het uitgangspunt van het nieuwe kabinet zal zijn om ervoor te zorgen dat middels nieuwe wetgeving terugkeerders zo lang mogelijk vastgezet kunnen worden, een maatregel die ook nadrukkelijk genomen wordt vanwege de potentiële veiligheidsdreiging die uitgaat van deze groep.

Een derde onderwerp waarvan er direct effecten uitgaan voor multicultureel Nederland is de aanpak van financiering uit het buitenland van politieke, maatschappelijke en religieuze organisaties. Het kabinet acht het onwenselijk dat beïnvloeding vanuit onvrije landen en organisaties plaatsvindt in de Nederlandse samenleving, via social media of door de financiering van organisaties, en wil dat gaan aanpakken door geldstromen transparanter te maken en, voor zover mogelijk, te beperken. Wat ook aangepakt gaat worden is haatzaaien. ‘Voor homohaat, antisemitisme, moslimhaat, eerwraak, genitale verminking, kinderhuwelijken, gedwongen huwelijken, haat zaaien en geweld tegen andersdenkenden en tegen minderheden’ is volgens het nieuwe kabinet geen plaats. Heel concreet wordt men in het regeerakkoord op dit punt overigens niet. Wat in dit verband wel een opvallend punt is, is het plan voor een verbod op anti-democratische partijen of groeperingen.

Een tot slot cruciaal punt uit het regeerakkoord dat direct betrekking heeft op multicultureel Nederland is de aanpak van discriminatie op de arbeidsmarkt. Het kabinet zegt ‘niet te willen berusten’ in het feit dat jongeren met een niet-westerse achtergrond het lastiger hebben om aan een baan of stage te komen. Naast een harde aanpak van discriminatie wil het kabinet een voorbeeldrol gaan spelen met een actief diversiteits- en anti-discriminatie-beleid. In de woorden van het kabinet: ‘Een democratische samenleving kan alleen functioneren als vrijheden van de ander worden bedreigd, als iedereen meedoet en discriminatie wordt bestreden.’

De hier besproken punten zullen overwegend positief uitpakken voor multicultureel Nederland. Van het aanpakken van discriminatie, het promoten van diversiteit, het aanpakken van haatzaaien en het langer proberen vast te zetten van terugkerende jihadisten zullen immers positieve effecten uitgaan. Wat betreft de aanpak van de financiering van buitenlandse organisaties is dit wellicht niet direct het geval, maar op langere termijn kan het wel weer een positieve impact hebben op de beeldvorming over minderheden. De voorstellen die betrekking hebben op natievorming kunnen voordelig zijn voor de onderlinge sociale cohesie in de samenleving en daarmee de polarisatie direct tegengaan.

Als we ons in politieke discussies organiseren op basis van gender en etniciteit, dan verwordt politiek tot een primitieve identiteitenstrijd. Een potje trefbal op de basisschool tussen de meisjes en de jongens, maar dan in de publieke ruimte tussen volwassenen. De Amerikanen noemen het culture wars. In zulke oorlogen is er geen ruimte voor patriottische en kritische burgers. Patriottisme veronderstelt namelijk een onbaatzuchtige inzet voor het gemeenschappelijk belang; kritisch burgerschap een bedaarde, onpartijdige oriëntatie op beleidsvraagstukken. Identiteitspolitiek heeft dus terecht een slechte naam. Maar hoe kunnen we haar overstijgen?

Gemeenschappelijkheid
Het meest voor de hand liggende antwoord is het benadrukken van onze gemeenschappelijkheid. Dat is ook de aanbeveling van de Amerikaans ideeënhistoricus Mark Lilla in zijn nieuwste boek The once and future liberal: after identity politics. Voor Lilla vat het symbool van de linkse ‘diversiteitspolitiek’, de regenboogvlag, het probleem samen. Het is ‘een uiteengespat spectrum zonder hart’. Dat hart moet Amerika terugvinden. Het had zo uit de mond kunnen komen van Wierd Duk die het in een recente radiodiscussie met Nourdin el-Ouali had over ‘diversiteit organiseren met een basis in gemeenschappelijkheid’. Nieuwe Nederlanders moeten ‘gewone’ Nederlanders worden.

In de Volkskrant legt Martin Sommer in een recensie van Lilla’s nieuwe boek de vinger op de zere plek: ‘Deze geest gaat moeilijk de fles weer in.’ Het is gemakkelijker om een bestaande gemeenschappelijkheid te conserveren dan om het te scheppen op het moment dat het ontbreekt. Veel Nederlandse buurten zijn al een gedesintegreerd mengelmoesje. De grootste voorstanders van het benadrukken van een gemeenschappelijke Nederlandse identiteit zijn het meest kritisch op rappe massa-immigratie uit verre culturen, maar de mosterd wordt erg laat opgediend.

Empathisch verbinden
Dan is er empathie. Als je weinig met iemand deelt, kun je die ander nog steeds empathisch benaderen. Het idee is dat je zo bruggen kunt slaan. Empathie voor een andere groep vereist natuurlijk wel kennis van die andere groep. Omdat het veel moeite en kunde vereist om andere culturen te doorgronden, laten we ons informeren door onderzoeksjournalisten en antropologen. Die duiken een voor de buitenwereld onbekende groep in en berichten vervolgens over de aangetroffen waarden, gebruiken en identiteiten. Dat heet etnografie.

Een voorbeeld van een antropoloog die veel gedaan heeft om het grotere publiek te informeren over een ongeliefde en ontoegankelijke groep is Martijn de Koning, die etnografisch onderzoek doet naar radicaliserende islamitische jongeren in Nederland. Maar zijn publieke engagement toont ook meteen de zwakte van de empathische benadering. Als je vanuit etnografisch onderzoek het publieke domein betreedt om de empathie voor een bepaalde groep te vergroten, verword je tot een soort advocaat. Zo eentje die altijd wijst op verzachtende omstandigheden en om meer begrip vraagt. De Koning verdedigt zijn onderzoeksobjecten trouwens niet alleen in interviews en online opiniestukken, maar zelfs letterlijk in de rechtszaal. Toen hij in 2015 als getuige-deskundige optrad in een rechtszaak tegen Nederlandse IS-strijders en ronselaars die hij jarenlang van dichtbij had onderzocht, beschreef hij die als slechts een ‘vriendengroepje’. De rechters oordeelden dat ze een ‘terroristische organisatie’ vormden. De expertise en goede bedoelingen van De Koning waren niet in het geding, maar empathie alleen leidt niet tot wijsheid of een objectief oordeelsvermogen.

Als een culturele groep meer weet over een andere, dan schept dat trouwens ook niet automatisch meer sympathie. Integendeel, het kan de vijandigheid juist vergroten als de andere groep veel naarder blijkt dan verwacht. Onwetendheid zorgt er ook voor dat we positiever zijn over groepen waar we veel negatiever over zouden zijn als we ze beter zouden kennen. Ik zal geen voorbeelden noemen.

Zelfoverstijging
Empathie is onvoldoende, omdat het op het identitaire niveau blijft hangen. Om identiteitspolitiek te overstijgen, moeten we onszelf boven de strijd der identiteiten uittillen – onszelf overstijgen. Identiteitspolitiek leeft van narcistische zelfvieringen. Via de zelfvieringen van prominenten met wie we ons identificeren of die bij ‘onze’ groep horen, vieren we onszelf. Als onze identiteit bevestigd wordt, voelt dat even lekker, maar het verkleint. Bij goed burgerschap hoort een weidse blik, een zekere afstandelijkheid tot het eigene.

Het klassieke model van de intellectuele zelfoverstijging is dat van Plato’s grotanalogie. De filosofen klimmen omhoog uit de grot van hun specifieke cultuur met haar mythen, bias en identiteiten. Ze scheppen afstand om vanuit een grotere distantie over maatschappelijke rechtvaardigheid en burgerschap na te denken. Het ware kritische, verheven denken is universaliserend, het ontstaat op het moment dat we minder met de eigen en andermans identiteit bezig zijn. Om Plato te parafraseren: fuck identiteit.

De politieke praktijk is geen filosofie, maar een verheven politieke praktijk is evenzeer afhankelijk van een distantie tot identitaire behoeften om tot objectieve analyses, gewogen politieke oordelen en visionair beleid te komen. Het probleem met verheven burgerschap is natuurlijk dat het een hoge aanspraak maakt op intellectuele vaardigheden en zelfdiscipline. Uiteindelijk zullen de mensen ‘in de grot’ de zwaarbevochten hogere objectiviteit vaak niet eens herkennen voor wat het is. Het is hopeloos. Ach, identiteitspolitiek hoort bij onze al te menselijke kleinheid.