Waar 2020 al de boeken in kon als ‘rampjaar’, daar was 2021 niet veel beter. Zie de toeslagenaffaire, de voortsudderende coronapandemie, de Afghanistan-crisis, de wooncrisis, de recordbrekende formatie… En anders dan in 2020 daalde het overheidsvertrouwen, mede door een stuntelige aanpak van al deze crises, tot een dieptepunt – zeker onder biculturele Nederlanders. Welke schade is er in 2021 aangericht? En hoe kan het vertrouwen worden hersteld? We vroegen het aan elf prominente Nederlanders, met elk een eigen verhaal.

Aziz el Kaddouri, opiniepeiler bij de Etnobarometer

‘Als opiniepeiler onder bicultureel Nederland heb ik altijd ervaren hoe het gesteld is met het vertrouwen in politiek en overheid: deze is altijd belabberd. De algemene tendens leek wel de afgelopen jaren dat het met kleine stapjes vooruit ging. Het leek alsof een deel van Nederland met wortels elders zich steeds meer thuis ging voelen in Nederland. Ondanks de vele barrières gaven velen in onze onderzoeken aan dat ze over het algemeen tevreden zijn met hun verblijf alhier, hun genoten vrijheden, hun toekomstperspectief en het vertrouwen in de overheid. Ondanks uitsluiting, discriminatie en achterstelling hebben biculturele Nederlanders het gevoel dat de rechtsstaat, de overheid en hun verkregen stem in de plaatselijk een landelijke politiek hen een betere positie en bescherming heeft gegeven. Dit bleek ook uit de hogere opkomstcijfers bij de laatste verkiezingen van maart dit jaar.

‘Maar op dit moment keldert het politieke vertrouwen onder biculturele Nederlanders. Ik noem: de tweedeling door de coronamaatregelen, de toeslagenaffaire, de algoritmische datasegregatie, het gepolariseerde politieke speelveld en de undercoveronderzoeken naar radicalisering in moskeeën. Biculturele Nederlanders labelen deze zaken net wat negatiever dan autochtone Nederlanders.

‘Slechts 2 op de 10 biculturelen heeft nog vertrouwen in de politiek’

‘In onze laatste peiling naar het vertrouwen in de politiek gaf slechts 2 op de 10 respondenten met een migratieachtergrond aan nog vertrouwen te hebben in de politiek. En opvallend is de sympathie voor de partijen op de rechterflank, zoals FvD en Groep Van Haga. Kortom: er ligt een zware taak voor een komend kabinet met Denk, BIJ1, FvD én Van Haga om het vertrouwen te herstellen.’

Hizir Cengiz, masterstudent Straf- en strafprocesrecht en publicist

‘Ik kom uit de Schilderswijk in Den Haag. Onder meer in deze buurt is het aantal gevaccineerden veel lager dan het landelijk gemiddelde. Het heeft waarschijnlijk te maken met de samenstelling van de buurt. Mensen die sociaaleconomisch onder aan de ladder staan. Toch was het bevreemdend dat juist in deze buurt, waar veel stamgasten van de huisarts wonen, mensen zich minder laten vaccineren. Er is gewoon veel wantrouwen tegen alles wat uit de politiek komt, en juist veel geloof in complottheorieën.

‘Elke keer zagen we aan de talkshowtafels weer mensen die zeiden dat je je moest vaccineren. Het is ook lastig om aan mensen die wetenschappelijk niet onderlegd zijn, uit te leggen hoe het virus werkt, als je niet eerst uitlegt wat bijvoorbeeld wetenschappelijke consensus en andere fundamenten van de wetenschap zijn. Tel daarbij op dat er ook artsen actief waren die, tegen de wetenschappelijke consensus in, het wantrouwen hebben gevoed – dan heb je een vertrouwensbreuk waar je u tegen zegt. Bovendien irriteerde het me dat mensen die wél een academische studie hebben gedaan of enige wetenschappelijke achtergrond hebben, schaamteloos dachten dat ze het beter wisten.

‘Er is gewoon veel wantrouwen tegen alles wat uit de politiek komt’

‘Jammer dat er geen goed verhaal was vanuit de politiek-wetenschappelijke wereld om al die wilde complotten te ontkrachten. Hoe gaan we ooit hieruit komen? Het is te belachelijk als het aan moet komen op een paar prikbussen met daaromheen een paar mensen met een migratieachtergrond die het verhaal moeten vertellen, omdat politiek Den Haag en de wetenschap falen groepen te bereiken in zo’n fundamentele gezondheidskwestie.’

Quinsy Gario, kunstenaar

‘Toen de vraag kwam om hieraan mee te doen, en te schrijven over ‘vertrouwen’, moest ik even nadenken. Ten eerst omdat ik recentelijk betrokken was bij een vrij ernstige publieke vertrouwensbreuk. En ten tweede omdat ik vorig jaar medeschrijver was van een tekst voor deze reeks aangeleverd door iemand anders (Sylvana Simons, red.). De uitnodiging om toen met die tekst te helpen leek op een kans om een strijdbare collectieve visie te presenteren. Achteraf bleek het een uitnodiging om een script te schrijven voor een rol. Er werd toen werkelijke verandering beloofd, terwijl het nu duidelijk is dat het om een paar baantjes ging.

‘Waarschijnlijk is dat inmiddels ook een gedachte bij veel ambtenaren bij de verschillende ministeries. Met hun kennis worden zij ingezet om de macht te beschermen en niet de samenleving te dienen. De kritische blik die nodig is om dat te doorzien, wordt tevens vertroebeld. In het ene geval door emotionele manipulatie en het misbruiken van een afhankelijkheidspositie. In het andere geval door gaslighting en het misbruiken van een machtspositie. Vertrouwen is een goed dat opgebouwd wordt met daden, en tot nu toe zijn we getuige geweest van ingestudeerde handelingen van achteloos onverschillige wreedheid.

‘We hebben genoeg van weggelakte informatie’

‘De daaruit volgende vertrouwenscrisis kan alleen hersteld worden door het nastreven van macht te doorzien en feiten weer leidend te laten zijn. We hebben genoeg van weggelakte informatie. Alleen door alles op tafel te krijgen verlossen we onszelf van ongeschikte leiders, onbekwaam bestuur en ongekend onrecht. Het is de zeggingskracht van daden die valse beloftes kan ontmaskeren. Ook van het (zogenaamd) demissionair kabinet.’

Achraf el Johari, jongerenburgemeester Amsterdam

‘Ik ben etnisch geprofileerd door de Amsterdamse politie dit jaar, en dat heeft tot een vertrouwensbreuk geleid. Maar eerlijk gezegd ervaar ik al veel langer een vertrouwenscrisis in Nederland. Als je bijvoorbeeld kijkt naar wat de NCTV doet met het bespioneren van moskeeën, of naar de vijandigheid waarmee het islamitische Haga Lyceum wordt bestookt vanuit het Amsterdamse stadsbestuur. Er zijn genoeg voorbeelden te noemen. Ik kan helaas niet anders stellen dan dat de Nederlandse overheid islamofoob is.

‘En dat is pijnlijk. Dit raakt mij persoonlijk. We leven in een giftig politiek klimaat dat het resultaat is van Bolkestein, Fortuyn, Wilders, en dat verder na 9/11 meer terrein won. Alsof deze giftigheid inherent is aan de benadering van de Oriënt in het Westen: een oriëntalistische en koloniale kijk op moslims en biculturele Nederlanders in het algemeen, die structureel vernederend is.

‘Ik kan niet anders stellen dan dat de Nederlandse overheid islamofoob is’

‘Ik ben geboren in Amsterdam, in het OLVG. En het enige wat ik wil is dat ik van Nederland kan houden. Dat mijn broertje, zusje, en als ik ooit kinderen krijg, ook zij van Nederland kunnen houden. Maar het is zo’n slopend proces, het slurpt energie om die vorm van algehele emancipatie te bereiken. Ik heb zelf altijd van Nederland gehouden. Maar Nederland heeft bijna alles gedaan om dat met een zekere argwaan te begroeten. Ook in Amsterdam, mijn stad, die ik altijd immuun heb gewaand tegen xenofobie.

‘Niemand is perfect. Ik ook niet. Iedereen heeft gebreken. Een bepaalde intolerantie als gevolg van het misvormen van onze geesten. Maar ik probeer dat elke dag weg te nemen. Ik zie dat stukje zelfreinigend vermogen in Nederland niet terug. De haat is genormaliseerd. Je kan dat bijvoorbeeld ook zien in de situatie rondom Peter R. de Vries. Iedereen loopt nu weg met zijn nalatenschap. Maar wie volgt hem nu daadwerkelijk op?’

Ewoud Butter, politicoloog en zelfstandig onderzoeker

‘Ik ben graag optimistisch. En meestal lukt me dat ook wel, maar het afgelopen jaar viel dat geregeld niet mee: het gestuntel van het kabinet tijdens de coronacrisis, een bestuurlijke crisis die geïllustreerd wordt door het toeslagenschandaal en de ellenlange kabinetsformatie, de klimaat-, de vluchtelingen- en de wooncrisis, racisme, polarisatie en steeds meer groepen die zich niet gezien of gehoord voelen. En dan moet een winter met nieuwe lockdowns nog beginnen.

‘Toch zie ik lichtpunten. Al die crises kunnen het begin van verandering zijn. Ze zorgen ervoor dat de schijnwerpers vol komen te staan op uiteenlopende en structurele misstanden, ze bevorderen de urgentie om snel tot actie over te gaan en ze vergroten het draagvlak voor structurele veranderingen. Het is steeds moeilijker geworden te ontkennen dat de zorg door jarenlange marktwerking en de macht van verzekeraars is uitgekleed, dat het water bijna aan onze voeten staat door de opwarming van de aarde, dat door structurele ongelijkheid op de woningmarkt een dak onbereikbaar is geworden voor grote groepen Nederlanders, dat het Europese vluchtelingenbeleid tot onmenselijke drama’s leidt en dat macht altijd tegenmacht nodig heeft. Tijd voor verandering dus.

‘Al die crises kunnen het begin van verandering zijn’

‘Wat me vooral hoop en vertrouwen geeft, is dat die tegenmacht steeds meer wordt gevormd door de koplopers van een nieuwe generatie. Jongeren die vooropgaan in de klimaat- en emancipatiebewegingen, die niet cynisch aan de kant blijven staan, maar verantwoordelijkheid nemen, die niet alleen aan zichzelf denken, maar die solidariteit tonen en ook de mensenrechten van anderen agenderen. Deze nieuwe generatie heeft de toekomst.’

Annebregt Dijkman, radicaliseringsexpert

‘Soms gebeuren er dingen die zo pijnlijk zijn dat je er maar het beste om lacht, zeker als je de ironie ervan ziet schitteren. Zo lachte ik mijzelf begin dit jaar door de diagnose chronische evenwichtsaandoening heen, terwijl ik mijn nieuwe boek De radicaliseringsindustrie van pionieren naar professionaliseren, presenteerde. Half zwevend, half zittend op een te hoge kruk bij debatcentrum Pakhuis de Zwijger. ‘Goh knap, en je was zo beheerst!’ Ik nam het compliment glimlachend aan. Mijn beheerstheid was het resultaat van angstvallig vastklampen aan mijn tafeltje om maar niet te vallen, maar dat zei ik niet. Pijn is kwetsbaar. Maar kwetsbaarheid verbergen en ironie zijn allebei niet gratis. Het kostte mij dan ook dit hele jaar om mijn balans te zoeken.

‘Blijven glimlachen naar elkaar: ons collectieve kunstwerk voor de lange termijn’

‘Maar toch. Op diezelfde avond gold een avondklok en mocht ik alleen over straat als ik twee verklaringen had. Eén van de rijksoverheid en één van Pakhuis de Zwijger. Op die laatste kruiste ik bij beroep ‘artiest’ aan. Een hokje dat me troostte: ik was officieel een kunstenaar! Maar geldt dat hokje niet voor ons allemaal? Zijn we niet allemaal levenskunstenaars die zich momenteel een weg proberen te communiceren naar anderen? Die nieuw evenwicht, vertrouwen en zekerheid verbeelden, dwars door de warboel van klimaatdreiging, complotmythes, geweld, digitale revolutie, huizencrisis, institutioneel racisme, overdrijving, verbrokkelde politiek, migratie, energiecrisis en corona heen? Als het ons lukt te blijven glimlachen naar elkaar, dan is dat ons collectieve kunstwerk voor de lange termijn. Geweven uit pijn, woede en verdriet: kostbaar én schitterend.’

Melissa Koutouzis, organisator van het woonprotest

‘Stel, ik zou een paar miljoen over hebben. En ik zou dan online opzoeken hoe ik dat het beste kan investeren. Grote kans dat vastgoed en huisjes melken dan op nummer 1 staat.

‘Waarom? Ten eerste kan ik elke maand bij alle pandjes die ik heb opgekocht de huur opvragen, en die huurinkomsten worden niet belast. Top! Ten tweede: ik kan de huur vragen die ik zelf wil, want reguleren, daar doen we niet aan. Gewoon: wat een gek ervoor wil geven. Chill! Drie: mochten enkele huurders op een gegeven moment moeilijk gaan doen, huurverlaging vragen of onderhoud, kan ik ze er na korte tijd gewoon weer uitflikkeren. Go flexcontracten! Ten vierde koop ik een pandje voor mijzelf en kan ik hypotheekrente afschrijven. Daar zit namelijk geen maximum op. Dus ook villabewoners krijgen deze subsidie! Lovely! En ten slotte, mijn huurinkomsten stapelen zich op, dat wordt dan samen met die pandjes mijn vermogen – en vermogen belasten we in Nederland ook nauwelijks. Fabulous!

‘Verzet is nu niet enkel een recht maar een plicht’

‘Conclusie: de grootste facilitator van huisjesmelkers is de Nederlandse overheid en haar perverse woonbeleid. Waarom zouden we vertrouwen hebben in een overheid die dat soort keuzes maakt? Een overheid die een cowboylandschap creëert voor vastgoedheren die snel willen verdienen en ondertussen sociale huur belast met de zogenaamde verhuurdersheffing. Die leidt tot de verkoop, liberalisering en de sloop van sociale huurwoningen, waardoor betaalbaar aanbod flink afneemt en de wooncrisis erger wordt. Zolang de overheid haar grondwettelijke plicht om te voorzien in voldoende en betaalbaar aanbod niet nakomt, is verzet niet enkel een recht maar een plicht. Ook daarom: kraken gaat door!’

Ahmed Abdillahi, bewoner van de Tweebosbuurt

‘23 jaar geleden verhuisde ik naar Rotterdam-Zuid. Ik voel mij 100 procent Rotterdammer, maar mijn liefde voor de stad is door negatieve ervaringen nu enigszins bekoeld. Dat komt door de wijze waarop de politiek en de wooncorporaties omgaan met de bewoners van de Tweebosbuurt. Want nadat alles van bovenaf was beklonken, werd ons medegedeeld dat onze buurt zou worden gesloopt. En dat terwijl zowel de politiek als de woningcorporatie zeiden inspraak van de bewoners belangrijk te vinden.

‘Ook stoor ik mij aan het dominante verhaal dat achterstandswijken moeten wijken, omdat er een concentratie zou zijn van armoede, werkloosheid en bijstandstrekkers. En nu, in het coronatijdperk, is daar het vooroordeel bijgekomen dat mensen in deze wijken zich niet laten vaccineren, terwijl de bewoners een diverse groep vormen. We worden, kortom, met hardnekkige stigma’s geconfronteerd.

‘Van bovenaf werd ons medegedeeld dat onze buurt zou worden gesloopt’

‘Een ander voorbeeld is de Belastingdienst. Ik heb ingezien hoe institutionele vooringenomenheid en vooroordelen werken. Zonder dat ik er erg in had ben ik in het systeem Fraude Signalering Voorziening (FSV) terecht gekomen. De Belastingdienst heeft hier inmiddels excuses voor aangeboden, maar ik wil graag weten hoe ik in dit systeem beland ben.

‘Zo’n 240.000 burgers zijn door de Belastingdienst gedupeerd, waaronder buitenproportioneel veel biculturele Nederlanders zoals ik. Het is een goede zaak dat de toeslagenaffaire veel aandacht krijgt in de media. Ook de racistische kant ervan. De Black Lives Matter-protesten van 2020 zijn niet voor niets geweest.

‘Volgend jaar maart zijn er weer gemeenteraadsverkiezingen. Wij, gewone Rotterdammers, gewone Nederlanders, moeten deze thema’s onder de aandacht brengen van de politieke partijen.’

Imane Nadif, raadslid Groenlinks Amsterdam

‘Als raadslid kom je overal in de stad. Ik heb veel gesprekken mogen voeren met organisaties, ondernemers en bewoners, en als er iets is waar iedereen het met elkaar over eens is, is het streven naar een rechtvaardige stad. We hebben gezien dat als we een rechtvaardige stad willen, we alert moeten zijn op de verschillende manieren waarop ongelijke machtsstructuren groepen mensen kunnen benadelen. De overheid is in dienst van de burger en moet daarom mensen met vertrouwen behandelen. Maar het vertrouwen in de overheid is de afgelopen jaren door rechts beleid juist steeds meer afgebroken.

‘Gelukkig zien we dat lokale overheden er alles aandoen om de mensen te helpen, en als lokale politiek zit je er veel dichter op. Als we het vertrouwen willen vergroten, dan ligt het antwoord bij lokaal. We hebben gezien hoe wethouders verantwoordelijkheid hebben genomen om de gezinnen betrokken bij de toeslagenaffaire te helpen, waar Den Haag juist enorm tekortschiet. Gemeenten wachten niet op landelijk beleid om aan de slag te gaan met klimaatverandering en hebben al veel ambitieuze plannen uitgevoerd. De horeca en kunst- en cultuursector zijn hard geraakt in deze tijden van crisis, maar zowel op provinciaal als gemeentelijk niveau is er extra financiële steun aangeboden.

‘Als we het vertrouwen willen vergroten, dan ligt het antwoord bij lokaal’

‘We zien steeds meer verdeling in onze samenleving, maar tegelijkertijd zien we ook steeds meer mensen zich hiertegen verzetten door met elkaar in gesprek te gaan. Als er iets is wat ik geleerd heb de afgelopen tijd, dan is het dat als we het vertrouwen en de verbinding tot elkaar willen vergroten, dit lokaal begint tussen de mensen.’

Ugur Ümit Üngör, hoogleraar Holocaust- en Genocidestudies

‘De vertrouwenscrisis was op verschillende niveaus al vrij ernstig en dat is ook de afgelopen jaar achteruit gegaan. Als je alleen al kijkt naar het vertrouwen in de internationale rechtsorde… dat is misschien wel de grootste vertrouwenscrisis die we meemaken op dit moment, denk ik. Overal op de wereld worden nog steeds vrij ernstige oorlogsmisdaden gepleegd. En daar wordt eigenlijk niks aan gedaan. Dit leidt tot een fundamentele crisis in het vertrouwen dat mensen hebben in de internationale gemeenschap.

‘De toespraak van de Palestijnse activist Mohammed el Kurd onlangs bij de Verenigde Naties, die hij begint met ‘Hello, international community’ is natuurlijk exemplarisch wat betreft het cynisme en sarcasme dat heerst. Maar het is ook wel terecht, omdat er niks gebeurt tegen de schendingen van de mensenrechten daar.

‘En wat betreft humanitaire interventie: daar gaat het ook niet zo lekker mee. Ook gaat het niet goed in de internationale rechtspleging. Mensen die misdaden hebben gepleegd komen niet voor de rechter; die kunnen ‘gewoon’ vrij rondlopen, want de macht regeert. Dat zie je in China, maar ook in Syrië, waar Assad nog steeds aan de macht is na tien jaar het halve land te hebben uitgemoord.

‘Dit alles heeft natuurlijk een enorme impact op hoe mensen kijken naar onrecht en onrechtvaardigheid. Onrechtvaardigheid blijft en ettert voort. Dat wekt wantrouwen, het doet afbreuk aan vertrouwen. Niet alleen in één samenleving, maar mondiaal. Dat Donald Trump zich bijvoorbeeld terugtrok uit het klimaatakkoord, dat is ook zoiets waardoor mensen vertrouwen verliezen.

‘Belangrijk dat nieuwe leiders het wantrouwen niet voeden’

‘Dus op internationaal gebied zijn er ernstige zorgen. Het is belangrijk dat nieuwe leiders dat wantrouwen niet voeden en daar hun politieke carrière op bouwen. Ze moeten juist het tegenovergestelde doen: het vertrouwen terugwinnen van mensen. Dat gaat, zoals het gezegde luidt, te voet.’

Sujet Shams, publicist en schrijver

‘Als ik een blik mag werpen op het afgelopen jaar, dan kan ik behalve het falende coronabeleid van de regering alleen nog maar denken aan de val van Kabul. Natuurlijk hebben wij het als land lastig gehad met deze crisis, maar een crisis elders deed ons toch even stilstaan bij het feit dat het hier nog best oké is.

‘Verbijsterd over de lakse houding van Buitenlandse Zaken’

‘Ik was enigszins verbijsterd over de lakse houding van Buitenlandse Zaken. Het is natuurlijk spijtig dat Sigrid Kaag het in dezen voor het zeggen had, want ik voel me enigszins bezwaard om die vrouw, die van alle kanten al wordt aangevallen, terecht te wijzen, maar het is niet anders. Dat Nederland als klein landje weinig zeggenschap heeft in proxy-oorlogen door zijn NAVO-lidmaatschap, begrijp ik heel goed. Maar dat de val van een hoofdstad in een land waar je al twintig jaar betrokkenheid toont, zo ontzettend desastreus moest verlopen? Ik vind het puur gezichtsverlies.

‘Dit neemt niet weg dat ik verwonderd was over de reacties van mensen op sociale media. Van links tot rechts spraken mensen hun steun uit voor vluchtelingen die de Nederlandse missie, met gevaar voor eigen leven, hebben bijgestaan.’

Op 1 januari treedt het radicaal-rechtse Ongehoord Nederland toe tot ons omroepbestel. Volgens sommigen hangt er een zweem van racisme en geweld rond deze omroep. Tot hoe ver mag ON straks gaan? Kan de omroep haar uitzendrecht ook zomaar weer verliezen?

ON, dat zich richt op de achterbannen van de PVV en Forum voor Democratie, is controversieel. En niet alleen door het Zwarte Pietenjournaal. Begin november stapte bestuurder Taco Dankers op, nadat bekend werd dat hij in de leiding zit van de Gefira Foundation, een extreemrechtse stichting die antisemitische theorieën verspreidt. Zijn opvolger Gert Jan Mulder is niet veel minder radicaal. Mulder liet zich in het verleden op Twitter bijzonder negatief uit over moslims: zo sprak hij over ‘tiefus moskeeën’, ‘pleinen bevolkt met booslims en tering soepjurken’ en ‘scholen voor laag iq moslimjeugd’.

Volgens journalist Coen van de Ven van de Groene Amsterdammer past ON niet in het Nederlandse omroepbestel. ON koestert de journalistiek en de media als vijanden, waardoor de omroep tegenover alle andere omroepen en het omroepsysteem op zich staat, schrijft hij. Ook hangt er om voorzitter Arnold Karskens een ‘zweem van geweld’, aldus Van der Ven: ‘Zijn achterban bonst tijdens demonstraties steeds agressiever op NOS-busjes, al lange tijd protesteren ze elke week bij het redactiegebouw zelf.’

Aan de Kanttekening vertelt Van de Ven op zich te begrijpen dat ons pluralistische bestel straks ook een omroep voor de PVV- en FvD-stemmer herbergt. ‘Als boos nationalisme grofweg 25 zetels in de Tweede Kamer telt, hebben ze dan niet gewoon recht op een eigen zuiltje bij de publieke omroep?’ Maar omdat ON het systeem wil opblazen, hadden we misschien toch strenger moeten zijn bij het toelaten van de omroep, vindt Van de Ven. Hij wijst op het concept ‘weerbare democratie’ van de Leidse rechtsfilosoof Bastiaan Rijpkema.

‘In zijn proefschrift betoogt Rijpkema dat het zelfreinigend vermogen van de democratie niet aangetast mag worden door partijen die de democratie willen ondermijnen. ON doet precies dat, door de onafhankelijke nieuwsvoorziening van de NOS structureel te diskwalificeren. De Raad van Cultuur, die de omroepaanvraag van ON heeft goedgekeurd, stelde de omroep als eis hiermee te stoppen, maar Karskens gaf aan hier zich niets van aan te zullen trekken. ‘Elke keer als de achterban van ON bonst op de ruiten van NOS-busjes ontstaan er barstjes in de journalistiek’, schreef ik. Het is een gevaarlijk idee om dat te institutionaliseren.’

Maar het intrekken van de omroepstatus is gemakkelijker gezegd dan gedaan. Alle omroepen in het bestel, zittende en de nieuwe toetreders, hebben zich gecommitteerd aan de Mediawet en bijbehorende codes, te weten de Governance Code Publieke Omroep en de journalistieke code van de NPO. Dat vertelt Annemieke Kooper, mediawoordvoerder van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

‘De Ombudsman ziet erop toe dat omroepen de journalistieke code van de NPO naleven. Het Commissariaat voor de Media controleert of de omroepen zich aan de Mediawet en aan de Governance Code van de NPO houden. Zij zijn hierin volledig onafhankelijk.’

Pas als blijkt dat een omroep de wet herhaaldelijk overtreedt, heeft de minister de bevoegdheid de erkenning weer in te trekken, vertelt Kooper. Dit kan de minister doen als na twee evaluaties van de evaluatiecommissie blijkt dat een omroep zich onvoldoende inzet voor de gezamenlijke publieke media-opdracht. Of wanneer de NPO aangeeft dat een omroep onvoldoende bereid is tot samenwerking. Een andere mogelijkheid: wanneer de NPO twee keer binnen een erkenningsperiode een sanctie heeft opgelegd omdat de betreffende omroep bindende besluiten van de NPO niet opvolgt.

‘De NPO kan als sanctie maximaal 15 procent van het jaarbudget van de omroep inhouden’, aldus Kooper. ‘Ook kan de minister de erkenning van de omroep intrekken als het Commissariaat voor de Media een omroep binnen een jaar tweemaal een sanctie heeft opgelegd. Een sanctie kan een geldboete zijn of last onder dwangsom.’

‘De NPO kan het Zwarte Pietenjournaal niet verbieden, maar je kunt hier als burger of belangengroep wel aangifte tegen doen’

Edgar van de Pas, woordvoerder van het Commissariaat voor de Media, vult aan: ‘We houden toezicht op de naleving van de Mediawet. Daaronder valt de naleving van de verplichting van publieke omroepen om passende maatregelen te nemen om te voorkomen dat media-aanbod aanzet tot geweld of haat tegen een groep of een lid van de groep. Of sprake is van haatzaaien, wordt beoordeeld door het Openbaar Ministerie en de rechterlijke macht.’

De NPO gaat hier dus niet over en kan hiertegen ook niet optreden, zegt mediahistoricus Huub Wijfjes. Hij is als bijzonder hoogleraar Geschiedenis van Radio en Televisie verbonden aan de Universiteit van Amsterdam. ‘De NPO is een overkoepelende organisatie en heeft enkel zeggenschap over de inhoud. De NPO kan alleen met formele beletselen komen, bijvoorbeeld dat er geen voldoende zendtijd is, of dat het programma op een ander tijdstip moet worden uitgezonden.’

Ook kunnen we volgens Wijfjes met de huidige Mediawet fake news en de frontale aanval van Ongehoord Nederland op het omroepbestel en de onafhankelijke nieuwsvoorziening door de NOS niet tegengaan. ‘Daarvoor zou de wet moeten worden aangepast. Ik ben geen voorstander van een verbod op ON, maar ik vind dat het handvest voor de publieke omroepen moet worden versterkt. Dan kunnen omroepen gedwongen worden zich aan een set basisbeginselen te committeren. Op die manier kun je wellicht voorkomen dat een omroep als ON het bestel van binnenuit ondergraaft. Overigens heeft ON zich in zijn omroepaanvraag gecommitteerd aan artikel 1 van de Grondwet, ontdekte ik toen ik die aanvraag inzag. Je zou ze aan deze belofte kunnen houden.’

Hoe dan ook gaan we met ON spannende tijden tegemoet. ‘De NPO kan het Zwarte Pietenjournaal niet verbieden, maar je kunt hier als burger of belangengroep wel aangifte tegen doen – of tegen een ander programma’, zegt Wijfjes. ‘We zouden, hypothetisch, in een situatie kunnen belanden waarin Omroep Zwart aangifte doet tegen ON vanwege Zwarte Pieten in de uitzending. Dan krijg je een hele rare situatie die ik zeer ongewenst vind vanuit het publieke belang. Ik wens de rechter die zich daarover moet buigen heel veel succes.’

Ongehoord Nederland heeft niet gereageerd op vragen van de Kanttekening.

De Nederlandse overheid heeft eerder van twee omroepen de zendtijd ingetrokken: de Vrijdenkers Radio Omroepvereeniging (VRO) in 1936 en LLiNK in 2010.

‘De in 1928 opgerichte VRO propageerde het atheïsme, wat in de hoogtijdagen van de verzuiling nogal gevoelig lag bij de katholieke en protestantse zuil’, vertelt Huub Wijfjes. ‘De radiocommissie, de voorloper van wat nu het Commissariaat voor de Media heet, erkende het recht van de vrijdenkers om hun ongeloof in God te uiten, maar ze mochten andersdenkenden niet beledigen. Als dat wel gebeurde, zouden uitzendingen deels of helemaal worden geschrapt. Ook het beledigen van een bevriend buitenlands staatshoofd – Adolf Hitler of Benito Mussolini – mocht niet. Katholieke groepen en de NSB pleitten – onafhankelijk van elkaar – voor een verbod op de VRO. In 1936 besloot de minister, vooral vanwege de katholieke druk, om de zendtijd van de VRO in te trekken.’

Sowieso trad de overheid in de jaren dertig veel strenger op tegen omroepen dan nu. Wijfjes: ‘De socialistische VARA mocht van premier Hendrikus Colijn niet het revolutionaire strijdlied de Internationale draaien, omdat deze Antirevolutionaire minister-president er grote moeite mee had. Hij dacht dat het de opkomende fascistische bewegingen zou stimuleren om tot actie over te gaan. Uiteindelijk besloot de VARA, na een hevige interne discussie, water bij de wijn te doen. Anders was de omroep in 1933 verboden geweest.’

Begin 1934 verloor VARA alsnog een dag zendtijd omdat de omroep één minuut stil was voor Marinus van der Lubbe, de communistische activist die de Rijksdag in brand zou hebben gestoken en daarom in nazi-Duitsland werd onthoofd. ‘Door Van der Lubbe te herdenken zou de VARA de rechtsgang in Duitsland en het Duitse staatshoofd – op dat moment nog Paul von Hindenburg – hebben beledigd.’

De in 2005 opgerichte groene omroep LLiNK verloor zijn zendtijd vanwege financiële en organisatorische perikelen. Wijfjes: ‘Het lag niet aan de boodschap van LLiNK. Ze wilden een groene omroep zijn met oog voor het milieu en voor de wereld, het geluid dat ook door GroenLinks en de Partij voor de Dieren wordt gepropageerd.’

Er zijn ook omroepen door intern geruzie ten onder gegaan – denk aan de Nederlandse Moslimomroep in 2010. Weer andere omroepen zijn opgegaan in grotere omroepen. Neem de Joodse Omroep, die gedwongen samenwerkt met de EO, besluit Wijfjes.

‘Er mogen maar acht omroepen zijn, dus kleinere omroepen worden gedwongen om met grotere samen te werken. Het is moeilijk voor kleine omroepen om in die samenwerking de eigen identiteit te behouden. Omroep Zwart werkt nu samen met BNNVARA. Maar het is de vraag welke omroep bereid is om met ON samen te werken, omdat Karksens en co aan Hilversum de oorlog hebben verklaard.’