Vandaag is de Internationale Dag van de Persvrijheid. Nederland staat van de 180 landen op de persvrijheidslijst op de vierde plek. Zijn er wel bedreigingen voor de persvrijheid in Nederland? En heeft het zin om aandacht te besteden aan de persvrijheid in het buitenland?

3 mei is traditiegetrouw de Internationale Dag van de Persvrijheid. Die is niet overbodig. Uit de jaarlijkse persvrijheidsindex van perswaakhond Reporters Without Borders blijkt dat in steeds minder landen journalisten hun werk nog vrijuit kunnen doen. Alleen al dit kalenderjaar werden er wereldwijd negen (burger)journalisten gedood en meer dan driehonderd gevangengezet. Nederland staat van de 180 landen op de persvrijheidslijst op de vierde plek en lijkt het dus nog niet zo slecht te doen. Of zijn er toch bedreigingen voor de persvrijheid in Nederland? En heeft het wel zin om aandacht te besteden aan de persvrijheid in het buitenland? De Kanttekening vroeg het aan Evert de Vos (redactiechef De Groene Amsterdammer en voorzitter van de Vereniging van Onderzoeksjournalisten, VVOJ), Sytske Sötemann (bestuurslid PEN Nederland), zelfstandig onderzoeker Marjolein Odekerken en Thomas Bruning, secretaris van de Nederlandse Vereniging van Journalisten (NVJ) en bestuurslid van Stichting Persvrijheidsfonds en het Comité 3 Mei.

Fysieke en verbale intimidatie

Waar ligt het meest directe gevaar voor de persvrijheid in Nederland? Daar hoeven Evert de Vos (VVOJ) en Thomas Bruning (NVJ) niet lang over na te denken: dat zijn de bedreigingen gericht tegen de misdaadjournalistiek. De Vos noemt misdaadjournalisten John van den Heuvel (de Telegraaf) en Paul Vughts (het Parool), die inmiddels permanent moeten worden beveiligd. Ook hadden we in 2018 aanslagen op de gebouwen van de Telegraaf en Panorama, volgens Thomas Bruning ‘te relateren aan de georganiseerde drugscriminaliteit, die steeds heftiger wordt’. Toch hebben daarnaast andere journalisten, hoewel beveiliging onnodig is, last van fysieke bedreigingen. Volgens Marjolein Odekerken, zelfstandig onderzoeker met expertise op het terrein van bedreigingen van journalisten, geldt dit zelfs voor vier op de vijf journalisten. ‘Denk bijvoorbeeld aan schoppen of slaan, of achtervolgingen op straat.‘

Odekerken bracht samen met Alex Brenninkmeijer in 2017 een rapport uit over de persvrijheid in Nederland en weet zodoende welke journalisten het meeste risico lopen om bedreigd te worden. Odekerken: ‘Bedreigingen zijn er in verschillende vormen en gradaties, waarmee allerlei categorieën journalisten te maken krijgen. Voorbeelden van groepen die veel bedreigd worden zijn, naast  misdaadjournalisten, columnisten, commentatoren, rechtbankverslaggevers en onderzoeksjournalisten. Maar ook journalisten met een migratieachtergrond en journalisten die over bepaalde onderwerpen schrijven zoals politiek en overheid, oorlog, veiligheid en immigratie.’

Daarnaast moeten ook vrouwelijke journalisten het relatief vaak ontgelden, vertelt Odekerken. Ze deed de afgelopen maanden speciaal onderzoek naar vrouwelijke journalisten en kwam erachter dat minstens de helft daarvan te maken heeft gehad met bedreigingen. ‘Het gaat om allerlei verschillende vormen van bedreigingen. Op nummer 1 staan bedreigingen via sociale media en op nummer 2 juridische bedreigingen. Verder ervaren vrouwelijke journalisten de bedreigingen als seksistisch en racistisch en veelal op de persoon gericht.’

De bedreigingen tegen journalisten hebben consequenties voor de persvrijheid. In Odekerkens rapport uit 2017 staat dat bedreigingen voor sommige journalisten (38 procent) de reden zijn geweest om een reportage af te breken, bepaalde locaties te mijden (32 procent) de berichtgeving uit angst aan te passen (16 procent) of zelfs helemaal niet te publiceren (15 procent).

Juridische dreiging

Naast fysieke en verbale intimidatie heeft de Nederlandse journalistiek ook steeds meer te maken met juridische dreiging. Zo was er recent de zaak die ex-VVD-senator Anne-Wil Duthler aanspande (en verloor) tegen Quote, dat Duthlers belangenverstrengelingen blootlegde. Evert de Vos noemt dit soort procedures ‘slapping’: het aanspannen van rechtszaken door bedrijven en mensen met diepe zakken, ook al maken die weinig kans. De gedachte erachter? ‘Ze doen dit om de journalist of het medium op kosten te jagen.’

Maar verder zie je toch nauwelijks rechtszaken tegen journalisten? Volgens De Vos is het dreigen met juridische procedures al bedreigend genoeg. ‘Journalisten kunnen denken: ‘Dan publiceren we toch maar niet. Van ‘slapping’ gaat dus een afschrikwekkende werking uit.’ Thomas Bruning vult aan: ‘Wanneer er een rechtszaak wordt gevoerd, dan is dat slechts het laatste stadium van deze juridische dreiging. Er zijn gevallen dat er publicaties worden gewijzigd of ingetrokken. Maar soms is het geval dat journalisten dan juist doorbijten.’

Wet Open Overheid

Evert de Vos ziet nog een juridisch pijnpunt voor de persvrijheid, één die vooral onderzoeksjournalisten raakt: de Wet Openbaarheid Bestuur (WOB). Nog te veel delen van geopenbaarde overheidsdocumenten worden volgens hem zwartgelakt. Er is wel een opvolger voor de WOB in behandeling bij de Tweede Kamer, de Wet Open Overheid (WOO), maar die kan volgens De Vos in de huidige vorm net zo goed naar de prullenbak. ‘De WOO is inmiddels zo geamendeerd dat alle verbeteringen eruit zijn. Het aantal te ‘wobben’ documenten en bestuursorganen wordt er niet door vergroot.’ En dat is wel nodig, vindt De Vos. ‘Op deze manier zullen er heel veel zaken onder de pet blijven.’

Ondermijning door populisme

Werken populistische partijen en politici niet ook mee aan een vijandig klimaat tegen journalisten? Zo is er Denk, dat vele journalisten weert, Geert Wilders die de – volgens hem ‘linkse’ – NPO stelselmatig boycot en Thierry Baudet die stelt dat ‘we worden ondermijnd door onze journalisten’. Thomas Bruning denkt dat dit een verkeerde trend is. Hij hekelt de ‘populistische tendens om de journalistiek neer te zetten als partijdige speler in plaats van observator. Dit voedt het publiek met wantrouwen en helpt journalisten neer te zetten als doelwit, als mensen waar je je tegen moet verweren.’

Wat zou het antwoord van journalisten hiertegen moeten zijn? Zouden zij hier niet harder tegenin moeten gaan? Dat lijkt Bruning niet verstandig. ‘Dan ga je juist mee in het populistische frame. Het is beter om je te blijven beperken tot afstand houden, registreren en vastleggen. Je zou Donald Trump nog bijna gelijk geven wanneer hij zegt dat journalisten tegen hem zijn.’ De Vos voegt daar nog een positieve noot aan toe: ‘Juist door populisme beginnen we de noodzaak van kwalitatieve journalistiek in te zien. Zo groeit The New York Times behoorlijk sinds Donald Trump president van Amerika is.’

Wat nu te doen?

Wat zou er moeten gebeuren om de persvrijheid in Nederland te waarborgen? Evert de Vos vindt dat de overheid financieel moet bijspringen om ‘slapping’ tegen onderzoeksjournalisten te betalen. ‘Het Persvrijheidsfonds heeft maar drie ton klaarliggen om hiertegen een verweer te leveren. En ook de NVJ is niet eindeloos rijk.’ Ook Odekerken heeft een aanbeveling: ‘Bedreigingen mogen niet als risico van het vak worden gezien, ook niet als deze bedreigingen niet voor de wet strafbaar zijn. Zowel de politiek als de journalistiek zelf zullen daar een actieve rol in kunnen spelen.’

Op dit moment zijn verschillende partijen al bezig om de persvrijheid te bevorderen. Uit Odekerkens persvrijheidsonderzoek uit 2017 vloeide het project ‘PersVeilig’ voort. Op initiatief van de NVJ, het Genootschap voor Hoofdredacteuren, het Openbaar Ministerie en Politie is er op 1 april dit jaar een meldpunt geopend voor agressie en geweld tegen journalisten. De politie en het OM zullen ook meer prioriteit geven aan het opsporen en vervolgen van dit soort zaken. Bovendien is sinds 1 april de strafeis verdubbeld voor gewelds- en agressiedelicten tegen journalisten. Thomas Bruning geeft aan dat de NVJ, vanwege de toegenomen juridische dreiging, deze zomer een ‘balie voor juridische dreiging’ zal openen, wederom in samenwerking met het Genootschap voor Hoofdredacteuren, het Openbaar Ministerie en Politie. Journalisten bij wie een rechtszaak boven het hoofd hangt kunnen daar juridisch advies inwinnen. Deze balie kan vooral voor de ‘kleinere’ journalistieke spelers handig zijn. Bruning: ‘Grote redacties hebben vaak al fulltime juristen in dienst die journalisten kunnen bijstaan. Kleinere redacties en freelancers hebben dat niet.’

Aandacht voor het buitenland

Op de Dag van de Persvrijheid staan we niet alleen stil bij de persvrijheid in Nederland, maar ook bij die in het buitenland. Maar heeft het wel zin om aandacht te besteden aan de persvrijheid in het buitenland? We vroegen het aan Syske Sötemann. Zij is bestuurslid van PEN Nederland, onderdeel van PEN International, dat zich inzet tegen de vervolging van schrijvers, academici en journalisten wereldwijd, dus ook in Europa. Sötemann noemt ‘schrijnende gevallen’ als Hongarije, Polen, Malta en met name Turkije. ‘Niet voor niets bungelt Turkije onderaan de internationale persvrijheidslijst. Sinds de mislukte coup worden daar journalisten aan de lopende band opgepakt en vastgezet.’ In april was er nog een afvaardiging van PEN in Istanbul aanwezig bij het proces van journalist Ahmet Nesin, professor Sebnem Korur Fincanci en Erol Önderoglu van Reporters Without Borders. Hun proces is om onduidelijke reden aangehouden tot juli, maar Sötemann geeft ze alsnog weinig kans. ‘Er zijn nauwelijks vrijspraken in Turkije.’

PEN vraagt ook aan de Nederlandse instanties en ministers om zich in te zetten voor het vrijlaten van gevangenen in het buitenland. Maar ook als PEN antwoord krijgt dat dit gebeuren zal, alsnog is het effect dan beperkt omdat er vaak ook andere belangen in het geding zijn. Sötemann grijpt terug naar het voorbeeld van Turkije: ‘Hoewel het kabinet-Rutte de persvrijheid in Turkije ter sprake heeft gebracht is er vooralsnog geen zichtbaar resultaat.’ Al had Sötemann daar ook eigenlijk geen illusie over: ‘We zitten met Turkije in een migratiedeal, Turkije is NAVO-lid en we hebben handelsbetrekkingen met dat land. Dus dat soort belangen prevaleren dan.’

Sötemann kent niet zoveel voorbeelden van gevangenen die zijn vrijgesproken of vrijgekomen dankzij de inspanningen van PEN, dat vaak samen optrekt met andere mensenrechtenorganisaties als Amnesty International en Reporters Without Borders. ‘De Azerbeidzjaanse blogger Rashad Ramazanov, die na zes jaar onterecht gevangen gezeten te hebben gratie kreeg, is een van de uitzonderingen.’ Heeft het dan nog wel nut om je, zoals PEN en andere mensenrechtenorganisaties of overheden, in te zetten voor de vrijheid van journalisten en schrijvers in het buitenland? Sötemann vindt van wel: ‘Het blijft belangrijk om stelselmatig aandacht te besteden aan misstanden en in te spelen op actuele ontwikkelingen, zoals de moord op de Maltese journaliste Daphne Caruana Galizia of de hongerstaking van de in Rusland gevangen gezette Oekraïense filmer Oleg Sentsov. Net zoals het jaarlijks uitreiken van de Oxfam Novib/PEN Awards aan monddood gemaakte schrijvers en journalisten. Van ex-gevangenen horen we vaak dat ze door de aandacht die ze tijdens hun gevangenschap kregen de moed erin konden houden, dat ze voelden niet vergeten te zijn.’

Op woensdag 8 mei vindt het Festival van het Vrije Woord plaats in museum Beeld en Geluid in Hilversum. Een van de sprekers daar is Marjolein Odekerken, die de resultaten zal presenteren van haar onderzoek naar de bedreiging en intimidatie van vrouwelijke journalisten. Opgeven voor het Festival van het Vrije Woord kan via www.persvrijheid.nl

Twentse nazaten van de Assyrische genocide vertellen de aangrijpende verhalen van hun ouders, die de slachtpartijen hebben overleefd.

Tijdens de Eerste Wereldoorlog besloten de machthebbers van het Ottomaanse Rijk, de voorloper van het huidige Turkije, om de Armeniërs en andere christelijke minderheden uit te roeien. Veel mensen hebben inmiddels van de Armeense Genocide gehoord, maar in Twente wonen naar schatting twintigduizend overlevende kinderen en kleinkinderen van dezelfde genocide, die geen Armeniërs zijn. Met Armeniërs hebben zij geen raakvlakken, behalve het belijden van hetzelfde geloof. Zij zijn bekend onder verschillende namen, onder andere Assyriërs, Syrisch-orthodoxen of Suryoye. In Enschede, Hengelo, Oldenzaal en Rijssen vormen zij de grootste etnische minderheid. Uitgerekend dankzij de vader van een van hen hebben de voorouders van de huidige twintigduizend Assyriërs in Twente de moorden overleefd. Zonder de vader van de Hengeloer Isa beth Grigo zouden er nauwelijks Assyrische overlevenden meer zijn. De Enschedese wijk Wesselerbrink zou nu een andere samenstelling hebben. De Kanttekening sprak met nazaten van de overlevenden van de Assyrische Genocide.

Assyrische Genocide

‘De genocide’, zoals de Assyriërs, Armeniërs en het Nederlandse parlement het noemen; ‘de kwestie’ zoals de Turkse en Nederlandse regering het noemen, begon in Istanbul met het aanhouden van circa tweehonderdvijftig Armeense intellectuelen, op 24 april 1915. Vervolgens werden de christenen overal in het Aziatische deel van het rijk vermoord. Ottomaanse militairen en Koerdische milities zagen geen verschil tussen de Armeniërs enerzijds en anderzijds de Assyriërs en Grieken. Zij waren immers toch allemaal christenen.

De meeste Assyriërs woonden in Zuidoost-Turkije, onder meer in de steden Malatya, Van, Kayseri, Sivas, Adiyaman, Urfa, Harput, Diyarbakir, Mardin, Batman, Nusaybin en Midyat. Binnen circa twee maanden werden de meeste Assyriërs in de genoemde steden uitgemoord of gedwongen te vluchten naar andere delen van het Ottomaanse Rijk, zoals het huidige Irak, Syrië en Libanon.

Een deel van de Assyriërs bekeerde zich noodgedwongen, in een soort flitsprocedure, tot de islam. Dit deden ze om te overleven. De Zweeds-Assyrische onderzoeker Eliyo Eliyo stelt dat nu meer dan twee miljoen Assyriërs als moslim in Zuidoost-Turkije door het leven gaan, waarvan de voorouders tijdens de genocide moslim zijn geworden. Een uniek voorbeeld hiervan is de oprichting van een Assyrische Vereniging in Diyarbakir door islamitische Assyriërs. Zij hebben paar jaar geleden gedurfd om ‘uit de kast’ te komen. ‘Onze voorouders zijn in de genocide gedwongen door het leven te gaan als moslims. Wij proberen nu door het oprichten van deze vereniging in ieder geval onze identiteit terug te krijgen. Wij zijn geen Koerden’, aldus een woordvoerder van de vereniging, die zich op de vlakte houdt over een eventuele hernieuwde bekering tot het christendom.

Ook het dorp Gerza, in de buurt van Batman, is een ander voorbeeld van de islamisering gedurende de genocide. Het dorp is nu volledig islamitisch. ‘Mijn vader vluchtte na de genocide uit Gerza naar Syrië’, vertelt de zestigjarige G. Gabriel, die sinds 1985 in Nederland woont. ‘Mijn oom en andere familieleden bleven in Gerza. In Syrië ging mijn vader gewoon door het leven als christen. In Gerza werden mijn familieleden moslim en dat zijn zij nog steeds. Na bijna een eeuw is het niet makkelijk terug naar het christendom te keren. Onze kerk doet ook geen moeite om hen te benaderen, zij durft niet. Wij hebben decennialang geen contact met onze familie in Turkije gehad. Nadat wij naar Nederland zijn gekomen, heb ik mijn familie in Gerza bezocht. In het dorp is er nog steeds een kerk. Jarenlang werd de kerk verwaarloosd, maar nu wordt het gebouw weer goed onderhouden.’

Verzet

De Assyriërs waren in 1915 totaal niet voorbereid op dergelijke grootschalige moordpartijen. Er was dan ook amper sprake van verzet. Een uitzondering was het dorpje Iwardo, dat op zo’n tien kilometer van de stad Midyat ligt (tegenwoordig heet het Gülgöze, red.). Hier boden de Assyriërs uit puur lijfsbehoud succesvol verzet, net zoals de Armeniërs dat deden bij de berg Musa Dagh. Het Armeense verhaal is vele malen bekender, dankzij de roman Die vierzig Tage des Musa Dagh (De veertig dagen van Musa Dagh) uit 1933 van de Oostenrijkse schrijver Franz Werfel. Het sprookje van het dorpje Iwardo heeft echter een directe erfgenaam, Isa beth Grigo (83) die sinds 1978 in Hengelo in Twente woont.

Net als veel van zijn generatiegenoten weet Isa beth Grigo zijn geboortedatum niet. ‘Alleen mijn geboortejaar is bekend, ik ben van 1935.’ Isa beth Grigo werd dus twintig jaar na de verschrikkelijke gebeurtenissen geboren, waarbij vele Assyriërs om het leven kwamen. Isa’s vader Gallo speelde echter een doorslaggevende rol in het verzet tegen de Ottomanen, waardoor de laatste christenen in de regio konden overleven. De nazaten van die groep christenen, die dankzij zijn vader de slachtingen hebben overleefd, wonen nu in Twente. Isa heeft besloten om het verhaal van zijn vader en van zijn volk op papier te zetten. ‘Schrijven lukt mij helaas niet, maar ik heb het verhaal verteld en op papier laten zetten. Binnenkort wordt het in het Nederlands, Turks en Engels uitgegeven.’ Vol trots laat hij de tekst van zijn boek zien. Hij is ongetwijfeld de oudste schrijver van de Lage Landen die laaggeletterd is.

Het dorpje Iwardo werd ongewild het epicentrum van het Assyrische verzet. De overlevenden uit de omliggende dorpen trokken naar dit dorp. Gallo beth Grigo was in 1915 ongeveer 28 jaar oud. Hij vormde onder leiding van Mesut Mirza een zeven man tellend verzetscomité. ‘Zij werden op democratische wijze gekozen door alle hoofden van de families,’ zegt Isa beth Grigo over zijn vader en de andere verzetsleden. Ondanks zijn hoge leeftijd is Isa zeer helder van geest en hij vertelt zijn verhaal vol passie. ‘Jammer dat mijn vader niet meer leeft. Hij zou het nog beter kunnen vertellen. Maar alles wat ik u vertel, heb ik van hem gehoord. Ik kan niks verzinnen. Ik ben geen romanticus, maar iemand die jarenlang zijn verhalen heeft gehoord.’

In het dorpje Iwardo woonden oorspronkelijk ongeveer tweehonderdvijftig gezinnen, waarvan ongeveer dertig Koerdische moslims. ‘Aan het begin van de genocide werden de moslims in Iwardo gewisseld met de christenen van het nabijgelegen dorp Mozizah. De Koerden in Iwardo mochten veilig vertrekken, als de christenen van Mozizah ook veilig naar Iwardo mochten komen. Het was de eerste deal in oorlogstijd gesloten tussen de christenen en moslims in de regio. Na deze ruil stroomde het dorp verder vol met mensen uit de omliggende dorpen, die de genocide daar hadden overleefd. Mijn vader noemde een aantal van acht- tot negenduizend mensen in het dorp. Voordat ons dorp op 9 juli 1915 werd omsingeld door ruim dertienduizend Turkse soldaten, plus een even grote groep Koerden, werden vanuit het dorp een aantal bevrijdingsacties verricht, om volksgenoten in andere dorpen te bevrijden. Sommige acties waren succesvol, anderen mislukten. Zo werd geprobeerd om Midyat uit de wurggreep van de Turkse soldaten te bevrijden, zonder succes. De omsingeling door dertienduizend troepen was te vergevorderd om de stad nog te kunnen ontzetten. In Midyat zijn daarom helaas veel mensen vermoord. De bevrijding van de mensen in het dorp Bote lukte deels wel, maar de mensen die niet wisten te ontsnappen werden in de kerk en in een ondergrondse loopgraaf vergast. Eén grote groep uit het dorp Kafarze werd door middel van een gevangenenruil gered. Een zus van een Koerdisch clanleider was een paar dagen eerder door het verzet gevangen genomen. Zij mocht gaan op voorwaarde dat de mensen uit Kafarze veilig naar Iwardo mochten komen, wat ook gebeurd is. De bevrijding van het dorp Dermuske slaagde ten slotte volledig. Alle bewoners konden meekomen naar Iwardo.’ Isa beth Grigo vertelt het verhaal over de bevrijdingsacties van zijn vader en diens kameraden emotioneel, alsof hij zelf aanwezig was bij de verschillende acties.

65 dagen

Het beleg van Musa Dagh duurde meer dan 50 dagen, maar hier maakte Werfel 40 van vanwege de Bijbelse symboliek. De Armeniërs konden uiteindelijk worden geëvacueerd, dankzij tussenkomst van de Franse marine. In Iwardo, dat in dezelfde tijd werd belegerd, liep het net even anders.

Volgens Beth Grigo werd zijn geboortedorp precies vijfenzestig dagen door het Ottomaanse leger belegerd. ‘Mijn vader vertelde mij dat zij aan alles een tekort hadden. Er was amper eten en water. De verdedigers waren zwak qua bewapening. Tegelijkertijd moesten de gewonden verzorgd worden en de doden begraven. Dit alles gebeurde in een gebied van nog niet eens een paar voetbalvelden groot. De christenen hadden zich in een aantal gebouwen met hoge muren verschanst. De zeven leiders hadden elk de leiding over één of meerdere gebouwen. Om met elkaar in contact te blijven werden er gaten in de muren van de huizen gemaakt, waar men doorheen kon kruipen om met elkaar te kunnen communiceren. Bovendien kon men zich ook door deze gaten verplaatsen, in geval van nood. Ondertussen werden in de nachtelijke uren wapens gekocht van de Koerden die met het leger samenwerkten, deze waren niet altijd betrouwbaar. Op het ene moment verdienden zij geld aan ons en het andere moment hielpen zij het leger.’

Na 65 dagen belegering wilde het Ottomaanse leger een einde maken aan de omsingeling van het dorp, zonder gezichtsverlies te lijden. Waarom? ‘Omdat de Turkse soldaten, net als mijn vader en de andere mensen in het dorp, volkomen uitgeput waren. Het Ottomaanse leger had bijna geen eten meer en beschikte niet over schoon drinkwater. Dat kwam omdat de Assyriërs het water in de putten van Iwardo en de omgeving ondrinkbaar hadden gemaakt, door er dode dieren in te gooien. Als je hier wel van dronk werd je erg ziek. Bovendien was het in de tijd dat er om Iwardo werd gevochten – de maanden juli, augustus en begin september – heel erg warm. Zonder water konden soldaten niet vechten. Veel Turkse soldaten kwamen dan ook om het leven.’

Het Ottomaanse leger kon Iwardo dus niet veroveren. ‘Om gezichtsverlies te voorkomen werd Sheg Fathulla, een Koerdische geestelijke, ingeschakeld om te bemiddelen. Het was de derde poging van het leger om een overgave van de christenen af te dwingen. De eerste twee keer vertrouwden de christenen het niet en mislukten de onderhandelingen. De derde keer slaagde Sheg Fathulla er wel in om de christenen te overtuigen. Het Ottomaanse leger wilde vijfhonderd wapens hebben, zodat men aan de bevelhebbers duidelijk kon maken dat de christenen zich hadden overgegeven. Mijn vader en zijn zes medebestuurders wilden echter niet meer dan driehonderd wapens overdragen. Uiteindelijk werd er een overeenkomst bereikt over een wapenstilstand. De onderhandelaars gingen akkoord en er werden voor ons huis driehonderd geweren aan het leger overhandigd. Hierna trok het Ottomaanse leger zich terug.’

 Doordat de slag om Iwardo in feite door het leger werd verloren kwam er een einde aan de actieve moordpartijen op de christenen in de directe regio. Zo bleven ongeveer tien Assyrische dorpen in de Izla-gebergte ongemoeid. Veel van de kinderen en kleinkinderen van deze genocideoverlevenden wonen tegenwoordig in Twente.

De herder als postduif

Het verhaal van de ouders van de tachtigjarige Basse beth Golo (ze is in het jaar van het overlijden van Kemal Atatürk geboren, in 1938 dus, maar op haar paspoort staat dat ze van 1928 is) heeft een happy end. Basse woont sinds 1980 in Nederland. Haar vader woonde in een van de Assyrische dorpen, die dankzij het verzet in Iwardo ongemoeid werden gelaten. Haar moeder was, toen de genocide begon, bij haar broers, die herder waren. Zij zaten gevangen in een overwegend islamitisch dorp. ‘Mijn ouders waren al een paar jaren verloofd. Mijn moeder woonde te voet berekend ongeveer vijf uur van mijn vader in het dorpje M’are (Marinbogazi). Samen met haar moeder, haar vader, haar vier broers en de vrouw van een van haar broers was zij tijdelijk in het dorp, omdat er daar genoeg ruimte en weidevlaktes waren voor het grazen van hun geiten.’

De moeder van Basse beth Golo kwam echter in de problemen, toen de Koerdische clanleider Yusuf besloot dat zij maar met zijn broer moest gaan trouwen. ‘Mijn vader hoorde van dit plan en probeerde in contact te komen met zijn verloofde. Hij schakelde hiervoor een jezidi-herder in. De jezidi’s leefden toen nog in redelijke veiligheid, want zij werden niet direct als vijanden van de islam gezien, zoals de christenen. De herder fungeerde als postduif, hij gaf de boodschap van mijn vader door aan mijn moeder. Mijn moeder kreeg een dag en een tijdstip door, waarop mijn vader met een grote groep Assyrische strijders naar het dorp zou gaan om haar te bevrijden. Zij verzon een smoes om in de avonduren nog eens water te halen uit een nabij gelegen put. Ook nam ze ruim een kilo zilver mee. Bij de put kwam een van de militieleden van mijn vader haar ophalen. Dezelfde nacht wandelden mijn moeder, mijn vader en alle militieraden veilig terug naar klooster Mor Malke. Ze werden niet aangevallen. Volgens de gebruiken van toen moesten zij nog dezelfde dag in de kerk trouwen. In het klooster woonde een monnik, hij zorgde voor de kerkelijke inzegening.’

Auteur: Abraham Beth Arsan

‘Thuis zijn’ was het thema van de Anil Ramdas Essayprijs, een tweejaarlijkse wedstrijd ter ere van de Surinaams-Nederlandse intellectueel Anil Ramdas (1958–2012). De uitreiking vond plaats in debatcentrum De Balie. Daar werd ook een nieuwe documentaire over Ramdas leven vertoond.

Het is inmiddels alweer zeven jaar geleden dat Anil Ramdas zijn tragische zelfmoord beging, maar zijn herinnering is nog lang niet uitgedoofd. Ter ere van de Hindoestaanse schrijver (o.a. De Groene Amsterdammer, NRC en de roman Badal), televisiepresentator en voormalige Balie-directeur is de tweejaarlijkse Anil Ramdas Essayprijs uitgeschreven, waarvan de winnaar bekend wordt gemaakt in De Balie. 18 april was het zover en de Kanttekening trok naar het Amsterdamse debathuis voor een avond waarin ‘thuis zijn’ centraal stond.

Dit thema past helemaal bij de uit Suriname afkomstige Ramdas. Hij stond, als een van de eerste bi-culturele intellectuelen van Nederland, bekend om zijn worsteling met zijn dubbelzijdige identiteit: Nederlander, maar onherroepelijk ook migrant die hier zijn plek probeerde te vinden. ‘Je probeerde aan een Surinaamse identiteit te werken, omdat Nederland je met de vraag confronteerde: wie ben je, wat is je positie in de wereld?’, zei Ramdas hierover in een interview in Trouw (1995). Maar: ‘Eerlijk gezegd is zo’n Surinaamse identiteit gedoemd te mislukken. Een van de vormen die ze aannam, heeft mij altijd benauwd: de anti-Nederlandse identiteit als Surinaamse identiteit.’

Niet thuis in de wereld

De Surinaams-Nederlandse schrijfster Karin Amatmoekrim, die werkt aan een biografie over Ramdas, bijt in De Balie het spits af. Ze legt deze worsteling uit aan de hand van – letterlijk – een portret van een jong en tenger ogende Ramdas, een portret dat hangt in een gang onder De Balie: ‘Zoals Ramdas zich niet thuis voelde in zijn lichaam, voelde hij zich niet thuis in de wereld.’ Hij ‘zocht de breedte op in woorden’ en daardoor ‘schreef hij geschiedenis’ als ‘een van de scherpste en humaanste essayisten van Nederland.’ Maar Ramdas is niet alleen geschiedenis, benadrukt Amatmoekrim, nee, Ramdas heeft de tijdsgeest nu mee. Want na een periode van onbeschaafdheid ‘is het weer tijd voor zelfkritiek.’ Ramdas heeft volgens Amatmoekrim dat pad geëffend, nu is het aan anderen om dat te volgen: ‘Anil was nooit thuis, maar door zijn werk heeft hij een huis neergezet voor debat, twijfel, intellectuele groei en waar we kunnen schuilen, en voor wie dat nodig heeft ook een plek om thuis te komen.’

Nooit meer thuis

Na de inleiding door Amatmoekrim is het tijd voor de voorvertoning van de documentaire Nooit meer thuis, gemaakt door cineast Paul Cohen, deze week te zien op televisie. Wie daarin veel informatie verwacht over Ramdas’ achtergrond, zijn werk, zijn succes, zijn falen, zijn strijd tegen vooroordelen en racisme, die komt bedrogen uit. Anders dan de aankondiging impliceert (‘Hoe heeft het zover kunnen komen?’), wordt er ook geen nieuw, definitief antwoord op de redenen van Ramdas’ dood gegeven. Zijn teleurstellingen als NRC-correspondent in India (‘Ik heb niets met het land van mijn voorouders, hoegenaamd niets’), de drankzucht die hij daar opbouwde en meenam naar Nederland, de vervreemding van het Nederland dat hij toen aantrof (het land van Theo van Gogh, Pim Fortuyn, later Rita Verdonk en Geert Wilders) en de erkenning die hij tevergeefs zocht met zijn mislukte roman Badal (2011) – ze maakten zijn toon harder (PVV-stemmers waren ‘white trash’) en zijn mentale toestand instabieler, maar dit zijn geen nieuwe feiten.

Het gebrek aan nieuwigheid heeft te maken met de korte duur van de documentaire (50 minuten), maar ook met de opzet. Zoals documentairemaker Paul Cohen zelf aangeeft bestaat de film voor de helft uit oude fragmenten, en voor tien minuten uit oud radiomateriaal van Ramdas. Daarbij is te zien hoe Ramdas’ vertrouwelingen – zoals Xandra Schutte, Stephan Sanders (allebei oud-collega’s van Ramdas bij de Groene Amsterdammer) en Amatmoekrim – weg zwijmelen bij de woorden van hun oude vriend. Voor de links-intellectuele kring die bijeen was in De Balie is dit beeld wellicht herkenbaar en onderhoudend. Het valt echter te bezien of dit voor mensen buiten deze kring ook zo is, zeker voor diegenen die onbekend zijn met Ramdas en diens werk.

Een van de weinige interessante fragmenten uit Nooit meer thuis is Ramdas’ Zomergasten-optreden uit 1992, dat hem tot nationale ster bombardeerde. In dit fragment komt Ramdas verrassend uit de hoek wanneer hij stelt: ‘Alleen westerlingen kunnen het zich veroorloven om het Westen te haten.’ Presentator Peter van Ingen slikt en stamelt even, waarna Ramdas vervolgt dat het Westen niet alleen voor uitbuiting en uitsluiting, maar ook voor zaken als democratie en zelfontplooiing staat. ´Er wordt te veel nadruk gelegd op de destructieve kant van kolonisatie.’ Cohen heeft dat fragment niet voor niets uitgekozen voor zijn documentaire. Aan de hand van dit fragment zegt hij: ‘Een verrassend geluid als Ramdas mist nu.’

Het Zomergasten-interview, zo memoreert Xandra Schutte in Nooit meer thuis, deed iets met het zelfvertrouwen van Ramdas. ‘Hij leek opeens breder, hij werd een mooie jongen’. Ramdas was nu eenmaal op slag ‘de beroemdste allochtoon van Nederland.’ Maar die roem en dat zelfvertrouwen sijpelden weg toen hij voor NRC correspondent werd in India. Ramdas’ oude vriend Pieter Hilhorst, figurerend in de documentaire, zegt daarover: ‘In India was Ramdas een nobody, geen bekende intellectueel. Hij was daar alleen maar aan de drank.’ Het was diezelfde drankzucht die Ramdas’ aansluitende dienstverband als directeur van De Balie (2003 – 2005) tot een flop maakte. Ook zag Ramdas volgens Stephan Sanders tot zijn afgrijzen hoe Ayaan Hirsi Ali inmiddels ‘de nieuwe troetelallochtoon’ van Nederland was geworden.

De sterk autobiografische roman Badal, uitgebracht een jaar voor Ramdas’ dood, was misschien wel zijn grootste teleurstelling. In Nooit meer thuis herinnert Stephan Sanders ons er overigens aan dat Ramdas dat autobiografische zelf anders zag – of wilde zien, wellicht? Sanders: ‘Badal (de hoofdpersoon, die aan het einde van het boek de zee in loopt, red.) pleegt immers zelfmoord’, zo zou Ramdas hem hebben gezegd. Toch geeft Sanders aan dat Ramdas wel degelijk zijn hele wezen in Badal had gestopt: ‘Badal was het grote boek dat hij wilde schrijven, het was een afrekening met alle mismatches van voorheen. Het boek moest veel goedmaken, zijn leven goedmaken. Maar dan had het zo ongeveer de Nobelprijs moeten krijgen – en dan nog weet ik het niet, hoor.’ Die Nobelprijs kwam er uiteraard niet, wel viel het boek slechte kritieken en verkoopcijfers ten deel. Badal was Ramdas’ laatste grote wapenfeit, en het einde van het boek bleek een ijzingwekkende link naar het echte leven.

De nieuwe Ramdas

De uitreiking van de Anil Ramdas Essayprijs vormt het sluitstuk van de Balie-avond. Het was Münise Yavuz, afgestudeerd filosofe, die de eer en de 2500 euro mocht komen ophalen. Het thema ‘over thuis zijn’ kwam volgens de jury mooi naar voren in Yavuz’ essay over haar Turkse roots, die ze zelf zo goed als verdrongen had – totdat ze op een hipsterfestival geraakt werd door de klanken van Turkse muziek die ze van huis uit meekreeg. Ze had zich hiervoor eerst altijd geschaamd, zo geeft ze aan. ‘In Nederland kon dit eerst niet. Maar nu blijkt Turkse muziek opeens bij de smaak-elite te horen’, aldus Yavuz. Ze zegt te zijn geschrokken van wat ze hierbij voelde: ‘Ik ben zo Nederlands, ik voel me zo thuis in deze culturele omgeving’, dit vermengd met gevoel dat ze Turkse muziek nu ineens wél leuk mag vinden, nu dit onder de Nederlandse culturele elite blijkbaar ook bon ton is.

Yavuz’ essay is titelloos, omdat ze zelf ‘telkens al wordt betiteld’ zonder dat ze daar zelf erg in heeft. Maar waar Ramdas nooit wilde kiezen tussen zijn verschillende identiteiten, daar doet Yavuz dat wel: ze is in cultureel opzicht op en top Nederlandse. Yavuz wijdt dit aan de ‘beperkte tijd’ voor cultuur die je kunt nemen, en die tijd was nu eenmaal voor het overgrote deel in Nederland. Een cruciaal verschil met Anil Ramdas, die de eerste twintig jaar van zijn leven in Suriname doorbracht – en misschien wel symbolisch voor het verschil tussen de eerste generatie bi-culturele intellectuelen en de generaties van daarna.

Paul Cohens documentaire ‘Nooit meer thuis’ wordt op 2 mei uitgezonden tijdens Het Uur van de Wolf (NTR), om 22.55 op NPO 2.

Pasen is weer achter de rug. En net zoals ieder jaar, was het ook nu weer de vraag – althans, volgens Syp Wynia – of het klassieke, christelijke Paasfeest in Nederland niet onder druk staat, omdat scholen en winkels hun viering en reclamecampagnes zouden aanpassen aan islamitische Nederlanders. Deelt het Kanttekening-panel de angst voor een verdwijnend Paasfeest?

Ook meedoen in het online panel van de Kanttekening? Meld je aan via: [email protected].

Naci Yilmaz (30), online marketingdocent, online marketeer

‘Ik ben zelf belijdend moslim, maar ik ben er echt op tegen om het Paasfeest een andere naam of een andere invulling te geven. Waarom zouden we Pasen opeens het ‘lentefeest’ noemen? We gaan het Offerfeest toch ook geen ‘lentefeest’ noemen, of ‘winterfeest’? Kijk, die paranoia in de media waarbij de islam er de schuld van krijgt dat sommige scholen en winkels hun viering of folders aanpassen, vind ik ook te ver gaan. Maar ik snap de zorgen wel van de mensen die denken: wat gebeurt hier nou?

Als marketeer denk ik dat de HEMA destijds een beetje doorsloeg toen ze het in hun folders opeens niet meer gingen hebben over Pasen. Natuurlijk, als je klanten iets willen, dan doe je het. Maar ik kan mij echt niet voorstellen dat moslims op welke manier dan ook last hebben van het Paasfeest. Jezus speelt ook binnen de islam een belangrijke rol. Hij – wij noemen hem Isa – is daar een van de boodschappers van God. Het verhaal van Isa wordt in de Koran niet precies zo verteld als in de Bijbel, maar wij geloven wel dat Jezus de eenheid van God heeft aangekondigd. Ook zijn moeder Maria heeft een heel eigen verhaal in de Koran.

Die paniekzaaiers in de media, die het Paasfeest opeens gaan omvormen tot daad van verzet tegen de islam, gaat het volgens mij helemaal niet om Jezus. Die willen gewoon iets waarmee ze moslims kunnen afschilderen als bedreiging. Laten we stoppen met zeuren. Ik kan op school gewoon een extra dag vrij krijgen om het Suikerfeest te vieren. Dus het omruilen van de ene feestdag voor de andere is helemaal niet nodig. En niemand zegt tegen moslims: je moet eieren gaan verstoppen met je gezin. Zelf koop ik trouwens wel paaseieren. En mijn buurman is bakker en die maakt heel lekkere paasbroodjes. Daar heb ik er ook een paar van besteld. Verder kom ik in mijn islamitische omgeving echt helemaal niemand tegen die bezwaar maakt tegen Pasen. Zelfs niet in kringen van de meer conservatieve moslims. Ik denk dat ze het daar ook meer pragmatisch bekijken. Gewoon een extra dagje vrij.’

Lieke Huizinga (50), moeder van twee, groenvoorzieningsmedewerker

‘Het klinkt misschien raar, maar ik lees en zie over deze hele discussie alleen maar mensen die iets roepen op het internet en in de media. In het echte leven heb ik er helemaal niks van gemerkt. In de klas van mijn kinderen zag ik gewoon paashazen rondhuppelen en iedereen op school zat gezellig aan het paasontbijt. Kinderen met een islamitische achtergrond, kinderen met een christelijke, joodse of seculiere achtergrond. Geen enkel probleem.

Zelf werk ik veel samen met moslims. Niemand die moeilijk doet over Pasen. Ik snap die ophef over die feestdagen nooit zo. Straks krijg je ook weer het gezeur over het Suikerfeest en de vraag of de winkels daar wel of geen reclamecampagne op mogen richten. Dan gaat zo’n Wierd Duk (journalist van de Telegraaf, red.) weer op zoek naar gekkies in het land, die voor een camera willen roepen dat DE MOSLIMS ONZE WINKELS OVERNEMEN! Waarom zou je als winkelier niet willen dat moslims hun spullen in jouw winkel komen halen? Ze zouden wel gek zijn om die groep consumenten te negeren, alleen omdat Wierd Duk anders in zijn bedje plast.

Weet je, ik ben daar misschien te nuchter voor. Ik woon dan ook in een rustige stad, Hengelo. Daar wonen heel veel moslims. Maar er is nooit gedoe. Ik hoor hier ook nooit Nederlanders klagen over de moskee, wel over dat klokgebeier op de zondagochtend. Er werken hier ook allemaal meisjes met een hoofddoekje bij de HEMA en de Albert Heijn. Daar hoor je ook nooit iemand over klagen.

Wat ik zelf doe met Pasen? Ik heb mij altijd verdiept in allerlei soorten religies, omdat ik dat heel interessant vind – maar de laatste jaren ben ik zelf een beetje de heidense kant opgegaan, de paganistische religie van de oude Kelten. In het paganistische jaarwiel vier je een aantal jaarfeesten rondom de verschillende jaargetijden. Dat voelt voor mij het meest natuurlijk aan. Dus nee, mijn ‘Paasfeest’ heb ik al gevierd rond 21 maart, toen de dagen langer werden.’

Peggy Wessels (47), mental coach

‘Kijk, het probleem met Pasen is – en dat doen we in het westen met heel veel dingen – dat het een marketingverhaal is geworden. Het feest wordt heel speels gepresenteerd – eitjes zoeken, eitjes schilderen – maar we moeten uitkijken dat we met dit grote marketingverhaal de essentie niet uit het oog verliezen. Ik denk dat het voor allochtonen – mensen van buiten de Nederlandse cultuur, ook moslims – soms best moeilijk is om hoofd- en bijzaken van elkaar te onderscheiden bij dit soort feesten. Daarenboven is er veel angst voor elkaar. Je moet eigenlijk socioloog zijn om dat echt goed te doorgronden, want er zijn binnen verschillende culturele groepen ook weer verschillende geluiden te horen.

Wat ik wel belangrijk vind om te zeggen is dat er heel veel culturen zijn in Nederland die weinig aan bod komen. Daarbij denk ik ook dat bij moslims de angst leeft dat ze moeten veranderen. Het gevaar is dat deze angst een barrière kan zijn om echt open te staan voor wat er hier op ze afkomt. Het zou slim zijn om daar rekening mee te houden, met die angst. En dat we dan ook meer ruimte creëren voor immigranten in het algemeen om open te staan voor de westerse cultuur. Dat begint al op scholen. Als je het Paasfeest wil laten voortbestaan, dan moet je op jonge leeftijd beginnen met het delen van informatie en kennis over allerlei religies, op een gelijkwaardige basis. Zelf hoop ik dat alle feesten gewoon naast elkaar kunnen blijven bestaan. Ik denk ook dat er genoeg ruimte zou moeten zijn om allerlei soorten feestdagen naast elkaar te vieren.’

Kirti Singh (20), student filosofie in Nijmegen
‘Het Paasfeest is een christelijk feest, een van de belangrijkste zelfs. Maar je ziet dat het inmiddels vooral een seculier feest geworden is. Slechts een klein deel van de bevolking is tegenwoordig nog belijdend christen. Ik denk dan ook dat veel mensen die je hoort klagen dat het Paasfeest verdwijnt, het meer hebben over de Nederlandse cultuur die onder druk staat, dan over de christelijke cultuur – want die staat al vijftig jaar onder druk.

De hamvraag is: in hoeverre moeten we meegaan in de eventuele wensen en beleving van nieuwe Nederlanders als het gaat om traditionele feesten? Moeten we de Nederlandse cultuur aanpassen aan hun behoeften? Wat is de Nederlandse cultuur anno 2019? Hoe staat het met het wij-zij-denken tussen Nederlanders zonder migratieachtergrond en Nederlanders met een migratieachtergrond? Het zijn dezelfde vragen die je ook ziet rondom de discussie over Zwarte Piet. Zelf vind ik het lastig. Intuïtief zou ik zeggen dat je zoveel mogelijk mensen moet cateren met een feestdag. Ik kan mij dus goed voorstellen dat op sommige scholen, waar meer islamitische kinderen zitten, een andere invulling wordt gegeven aan het Paasfeest. Op zo’n school is de islam gewoon onderdeel van Nederland.

Als filosoof ben ik weinig gevoelig voor de ‘drogredenering van de traditie’ als primaire onderbouwing voor het behoud van een feestdag. Traditie – ‘we veranderen niets, omdat de mensen dat niet willen’ – is geen geldig argument om voor eeuwig vast te houden aan het traditionele, christelijke Paasfeest. Want wat je ziet is dat de meeste mensen in Nederland helemaal niet willen vasthouden aan de christelijke traditie, zoals die ooit echt gemeengoed was. De meeste autochtone Nederlanders gaan met Pasen niet drie dagen in de kerk zitten om de wederopstanding van Christus te vieren.

Zelf ben ik nooit naar de kerk geweest met Pasen. Mijn ouders zijn niet christelijk. Wel deden wij aan een paasontbijt en eieren zoeken, zowel bij mijn ouders thuis als op school. Iets vieren is altijd leuk. En een feest als Pasen is een mooie en handige manier om aan je naasten te denken, of je nu in God en Jezus gelooft, of niet.’

Avital Elbaz (46), natuurgeneeskundige en systemisch opsteller

‘Het lijkt mij een ontzettend goed idee om met zijn allen eens te kijken naar hoe Nederland er nu voorstaat. Wie of wat Nederland nu eigenlijk is. Alle oude regeltjes, gewoontes en tradities onder de loep nemen en kijken of we met zijn allen een nieuwe modus vivendi kunnen vinden. Nederland is immers een multireligieuze samenleving. Veel mensen geloven niet meer. Moet alles dan nog steeds om die christelijke feestdagen heen gebouwd worden? In de Verenigde Staten hebben ze niet eens een Tweede Paasdag of een Tweede Kerstdag. Die twee dagen kunnen we toch best inruilen voor een ander feest? Wat zou er gebeuren als we een keer ophouden met elkaar van alles opdringen en we eens zelf kiezen welke feestdag we willen vieren? Ik woon in een wijk met relatief veel moslims. Met kerst is de Albert Heijn gewoon open, omdat moslims dat feestje niet vieren. Ideaal toch? En als zij Suikerfeest vieren kunnen de christenen werken. Kunnen zij ook boodschappen doen als ze onverhoopt iets zijn vergeten. Handig geregeld toch?!

Van mij mag de boel best een keer opgeschud worden. Zelf ben ik half Marokkaans-Joods (Israëlisch) en mijn moeder is een Volendamse, opgevoed als katholiek. Toen ik vier was is ze Jehova’s getuige geworden, dus ik ben als kind zonder feestdagen opgevoed. Nu vier ik zelf wel alle christelijke feestdagen, want ik houd wel van een feestje en van samenzijn met familie en vrienden.

Maar als ik ergens uitgenodigd word bij andersgelovigen, feest ik daar ook gewoon mee. Ik heb respect voor ieders religie en uit verschillende tradities pak ik wat mee, mits het aansluit op mijn idealen: empathie, menselijkheid, zorg. Waar ik wars van ben zijn dogma’s. Dat heb ik al genoeg meegemaakt in mijn jeugd als Jehova’s getuige.

Toen mijn kinderen op de lagere school zaten werd er zo moeilijk gedaan als islamitische kinderen vrij wilden hebben met Suikerfeest. Doe niet zo moeilijk, dacht ik dan. Geef mensen gewoon vijf vrije feestdagen per jaar. De een neemt ze op met Joods nieuwjaar, de ander met kerst en Pasen en de ander met Suikerfeest. Een dagje vrij gaat echt niet ten koste van leerprestaties. Geef elkaars feestdagen ook meer aandacht op school. Wat vieren we nu eigenlijk allemaal? We moeten echt af van het idee dat het christendom tegenwoordig nog de leidende basis zou moeten zijn van onze cultuur. Ik denk dat dit allang niet meer zo is in Nederland. Kijk maar eens hoe leeg die kerken zijn en hoe klein de christelijke partijen. En ja, ik begrijp dat ik hiermee tegen heilige huisjes aanschop. Maar die hele discussie – ‘onze paasdagen worden afgepikt door de moslims’ – het is helemaal niet aan de orde. Het is alleen maar een nieuw excuus om moslims ergens weer de schuld van te geven. Nee, ik maak aan zo’n Syp Wynia of Wierd Duk helemaal geen woorden vuil. Dat vind ik echt zo’n zonde van mijn tijd en energie, haha. Of is dat nou heel lelijk om te zeggen?’

Steeds meer kinderen groeien op in armoede. Vanessa Umboh helpt deze kinderen met stichting Stem Zonder Gezicht. Marjorie Malbons van Mijn Administratie Is Top zet zich in voor hun ouders, die in de schulden zitten.

In Rotterdam groeit één op de vier kinderen op in armoede. Vanessa Umboh, in het verleden betrokken bij jeugdhulpverlening, wil hier iets aan doen. Tijdens haar werk als vrijwilliger werd zij eens gevraagd om tijdens de kerstdagen eieren te regelen, zodat gezinnen die in armoede leven met kerst een eitje konden eten. Ze schrok toen ze ontdekte hoeveel kinderen dat niet krijgen. Naar schatting groeien in Rotterdam veertigduizend kinderen op in armoede, een deel van hen gaat met een lege maag naar school. Tijd om actie te ondernemen, vond Umboh.

Een wijk met veel problemen

Umboh heeft een stichting opgericht, stichting Stem zonder Gezicht. ‘Voor veel mensen heeft armoede geen gezicht, ook omdat het een taboe is om erover te praten. De stichting, die zich richt op kinderen, probeert de stad Rotterdam bewust te maken wat opgroeien in armoede betekent en wat deze kinderen mislopen. Een dagje naar Diergaarde Blijdorp en een kerstcadeautje, daar kunnen we toch samen voor zorgen?’

‘Stichting Stem zonder Gezicht vindt dat alle kinderen deze ervaring verdienen en roept de samenleving op om samen verantwoordelijkheid te nemen, juist voor die kinderen die onzichtbaar blijven en die wij vaak niet horen’, staat er op de website van de stichting.

Dit statement komt rechtstreeks uit het hart van Umboh, zelf opgevoed met het idee dat je verantwoordelijkheid voor elkaar draagt. Dit leidt tot een veilige leefomgeving, met als gevolg dat je als kind zorgeloos en enthousiast het leven tegemoet treedt. Na grondig onderzoek besloot Umboh om haar missie om kinderen die opgroeien in armoede te helpen te starten in Lombardijen, wat valt onder het gebied IJsselmonde. ‘Lombardijen is een van de uithoeken van Rotterdam. We zijn hier vlakbij Barendrecht’, vertelt Umboh. ‘Lombardijen is een wijk met veel problemen, maar er zijn hier ook een heleboel initiatieven om mensen die in armoede leven te helpen. Die krachten moeten gebundeld worden. De stichting werkt samen met andere organisaties en initiatieven zoals stichting Talentzskool, die zich ontfermt over talentontwikkeling in deze wijk. Ik ben nu een tijdje bezig en heb een netwerk opgebouwd. Er komen telefoontjes binnen van allerlei organisaties met de meest uiteenlopende verzoeken en aanbiedingen, zoals van een failliete kringloopwinkel. Binnen drie dagen was de opslagruimte leeg en hebben we veel mensen blij kunnen maken, ook met behulp van het wijkteam. Een van de moeders was dolblij met een kinderzitje voor op de fiets. Zoiets had ze nog nooit gehad.’

Schulden

Het gesprek vindt plaats in de ruimte van Ief Kinderkledingbank van KIDS, Kinderen In de Stad, die ze ter beschikking heeft gekregen. Oorspronkelijk was dit een kinderkledingbank, maar het assortiment is uitgebreid omdat daar vraag naar was. KIDS opereert onder de paraplu van de stichting van Vanessa Umboh. Naast kleding verkoopt KIDS ook speelgoed, dekbedden en dekbedovertrekken, kleding voor volwassenen, (school)tassen, kleine huishoudelijke apparaten, noem maar op. ‘De vraag is standaard groter dan het aanbod’, vertelt vrijwilligster Ief Lakker.

Haar collega’s beamen dit. Ze hebben zelf kinderen én vaak geldzorgen. Er zijn enkele zaken die hen storen. Mensen met schulden blijven regelmatig veel langer dan nodig is met schulden kampen, omdat de rente en de boetes het schuldbedrag doen stijgen. Verder wordt er voor mensen die in armoede leven bepaald wat ze nodig hebben, in plaats van dit individueel te bekijken. Mensen die in armoede leven en in de schulden belanden zijn vaak laaggeletterd en beheersen de Nederlandse taal slecht. Laaggeletterdheid is echt een groot probleem, want mensen met schulden kunnen de correspondentie niet lezen, waardoor ze niet altijd begrijpen dat er betaald moet worden. ‘Het gaat om zowel allochtonen als autochtonen’, benadrukken Umboh en de vrijwilligsters van KIDS.

Vaak schamen mensen zich te veel voor hun financiële situatie om actie te ondernemen. Geen verstand hebben van computers en de digitale wereld zijn ook deel van het probleem. ‘Sommige ouders bezitten geen computer en hebben zelfs geen e-mailadres’, weet Lakker.

In Rotterdam kunnen mensen een Rotterdampas aanschaffen, die veel voordelen biedt. Rotterdammers met een laag inkomen krijgen hem bijna voor niets. Behalve kortingen op allerlei uitjes krijgen de ouders met geldproblemen ook bepaalde bonnen. ‘Vroeger was het vrij te besteden geld, maar dit tegoed biedt nu minder vrijheid’, vindt een vrijwilligster. ‘Er zitten bijvoorbeeld bonnen bij voor Footlocker en Daka Sport. Gevolg: kinderen hebben gympen van 140 euro aan hun voeten, maar moeten met een lege maag naar school. Die dure schoenen op Marktplaats zetten is eigenlijk geen optie. De kinderen moeten iets aan hun voeten hebben én ze laten zich zoiets moois niet zomaar afnemen. Een ander voorbeeld: bij de Hema kun je een bepaald bedrag besteden, hoewel de productgroepen voorgeschreven zijn. Je mag wel kinderkleding kopen, maar geen sporthanddoek. Er wordt voor jou besloten wat je nodig hebt, in plaats van dat er aan je wordt gevraagd wat je nodig hebt. KIDS en stichting Stem zonder Gezicht informeren bij de ouders wat ze nodig hebben.’

Prostitutie

Lombardijen komt hier en daar troosteloos over, maar aan de buitenkant lijkt het een nette buurt. Als buitenstaander heb je niet altijd door wat er op de loer ligt. ‘Er zijn in deze buurt moeders die af en toe seks voor geld hebben, vrijwel altijd omdat hun kinderen iets nodig hebben’, aldus de vrijwilligers. ‘Het gaat bijna altijd om alleenstaande moeders, maar kinderen zijn nóg gevoeliger voor bepaalde zaken.’

Umboh knikt instemmend. Begrijpelijk, want kinderen die doorlopend in armoede leven zijn eerder bereid om bijvoorbeeld tegen betaling ‘een boodschapje te doen’. Volgens Umboh en de vrijwilligers zijn de kinderen trots als het hen gelukt is. Op de vraag of dit betekent dat loverboys makkelijker scoren bij meisjes die opgroeien in armoede, wordt eenstemmig ‘ja’ geantwoord. (Loverboys zijn jongens die doen alsof ze het nieuwe vriendje van een meisje zijn. Eerst worden ze overspoeld met mooie cadeautjes, maar de bedoeling is om hen de prostitutie in te krijgen, red.)

‘Niet alleen vanwege de cadeautjes. Zeer zeker ook vanwege de aandacht. In veel gezinnen waar armoede heerst, draait alles om overleven. Daardoor krijgen de kinderen niet altijd genoeg aandacht, dus daar zijn ze zeer gevoelig voor’, vertelt Umboh. ‘Opgroeien in armoede komt vaak door schulden, scheidingen of een combinatie van die twee, maar ook door een laag inkomen. De zogenoemde working poor en zzp’ers.’

Bij KIDS krijgen de vrijwilligers regelmatig hartverscheurende verhalen te horen. De kledingstukken kosten twintig eurocent, maar zelfs dat kan niet iedereen betalen. Mensen die heel erg in de problemen zitten, hebben soms een verklaring van een instantie bij zich. Dan is het gratis. ‘Daar schuilt vaak veel ellende achter’, vertelt Ief Lakker. ‘Ik kreeg een keer een mevrouw bij mij, die na de orkaan Irma op Sint Maarten haar neefje en nichtje in huis had genomen. Hun moeder had haar auto en nog wat dingen verkocht om de vliegtickets naar Nederland te kunnen betalen. Het dak van het huis bestond uit marktzeil, een onhoudbare situatie voor haar kinderen, die niets anders hadden dan de kleding die ze aan hadden. Bij ons heeft ze de nodige kleding gekocht, want dat kon ze ergens anders niet betalen. Hetzelfde gold voor de dekbedden en dekbedovertrekken. In het begin hadden ze zelfs geen bed. Dit soort dingen maakten we ook mee met Syrische vluchtelingen. Die hadden ook niets. En zo zouden we nog wel uren door kunnen gaan.’

Mijn Administratie Is Top

Eén van de belangrijkste oorzaken van opgroeien in armoede is, zoals gezegd, het hebben van schulden. Wie mensen met schulden helpt, helpt dus ook hun kinderen. Daarom trekt stichting Stem zonder Gezicht vaak samen op met stichting MAIT, een afkorting van Mijn Administratie Is Top. Oprichtster Marjorie Malbons was getrouwd, had een goede baan en er stonden wat reserves op de bank. Deze idyllische situatie werd ruw verstoord toen haar huwelijk stukliep. Ze waren getrouwd in gemeenschap van goederen, dus ze draaide op voor de schulden die haar ex had gemaakt omdat hij zich had uitgeschreven en onvindbaar was. Bovendien werd ze ziek, raakte ze arbeidsongeschikt en had ze voor het eerst van haar leven schulden. Op basis van al haar ervaringen richtte ze stichting MAIT op. Iedereen kan bij haar terecht, van vluchteling tot autochtone Nederlander. ‘Mensen die al in de schulden zitten worden gratis geholpen. Ik wil hen niet verder belasten. Vaak doen ze, als hun ellende voorbij is, uit zichzelf een donatie. Als mij om advies gevraagd wordt en ik merk dat er sprake is van een goed inkomen, dan wordt het wat anders.’

De werkzaamheden van stichting MAIT zijn divers. Het helpen van mensen met schulden, budget coaching aan mensen die moeite hebben om met geld om te gaan, mensen begeleiden om ervoor te zorgen dat ze niet opnieuw in de schulden belanden én het geven van voorlichting – op scholen en op centrale plekken aan jongeren, aan hun ouders en aan iedereen die hier behoefte aan heeft. ‘Ik probeer te achterhalen waar het verkeerd is gelopen, zodat ik het kan rechttrekken’, zegt Malbons. ‘Er is geen minimumbedrag waarvoor je in de schuld moet zitten om bij stichting MAIT terecht te kunnen. Je bent ook welkom als je nog geen schulden hebt, maar reden hebt om te geloven dat je schulden gaat krijgen. Als mensen in de schulden komen dan kan dit heel hard gaan. Een oorspronkelijke schuld van tweeduizend of drieduizend euro die niet wordt betaald mondt makkelijk uit in een schuld van tienduizend euro; als gevolg van boetes en rente. Wie een goed inkomen heeft is in staat om een schuld sneller af te lossen. Zodra ik denk dat mensen het met de juiste begeleiding zelf kunnen oplossen meld ik hen niet aan bij de Kredietbank. Dan maak ik een plan, waarbij ze zelf mogen aangeven wat haalbaar is.’ Als je aan de voorwaarden van de Kredietbank voldoet dan kun je via hen je schulden binnen drie jaar aflossen. ‘Alleen moeten al je schuldeisers meewerken. Banken en de Belastingdienst zijn vaak de grootste schuldeisers en zij weigeren vaak medewerking,’ verzucht Malbons.

Voorlichting

Een tijdje geleden gaf Malbons voorlichting op een school. ‘Eén van de aanwezige ouders antwoordde bevestigend op de vraag of ze schulden had. Gezien de schaamte rondom schulden een daad waar moed voor nodig is. Een aanwezige medewerkster van de school zei glashard niet te snappen dat mensen schulden hebben en dat ze die vaak zelf veroorzaken. Dit irriteerde mij zodanig, dat ik in het kort vertelde hoe ik zelf in de schulden was beland. De medewerkster stond met haar mond vol tanden. Ze had niet verwacht dat ook ik schulden had, omdat ik degene was die voorlichting gaf en ze weet van mijn stichting.’

Volgens Malbons is er welbeschouwd slechts een klein percentage mensen met schulden dat op te grote voet heeft geleefd. En het probleem groeit. ‘Er komen steeds meer mensen in de schulden, waardoor aanvragen voor de bijzondere bijstand vaker worden afgewezen. Het gevolg is dat er meer mensen aankloppen bij fondsen, die hierdoor meer belast worden met dingen die door de gemeente opgepakt moeten worden. Veel mensen weten de weg niet. Ze denken dat ze de juiste informatie krijgen via de gemeente, wat lang niet altijd zo is. Juist daarom wil ik een stem voor deze mensen zijn en hen helpen. Mondiger worden, durven bellen, post openen. Sommige beslissingen van instanties leiden haast onvermijdelijk tot nieuwe problemen, zoals wanneer de jeugdreclassering toekijkt hoe jongeren met niks buiten worden gezet. Geen werk, geen onderdak, geen uitkering. Dan is de kans groot dat je weer gekke dingen gaat doen.’

Armoede hoeft volgens Malbon niet over te gaan van ouder op kind. ‘Dit hangt ook van de ouders af. Mijn kinderen hebben ook de standaard schulden die jongeren hebben, zoals de zorgverzekering, autoboetes en een studieschuld bij DUO (Dienst Uitvoering Onderwijs, red.), maar ik heb er wel met ze over gepraat. Er zijn zelfs medisch specialisten die bij de Kredietbank zijn aangemeld vanwege schulden. Overigens gebeurt het ook dat de kinderen van mensen die nooit schulden hebben gehad zelf wel in financiële problemen komen. Een grote boosdoener is DUO, de organisatie die belast is met studiefinanciering en het innen van studieschulden. Er zijn afgestudeerden met een studieschuld van dertigduizend euro die achtervolgd worden door DUO, maar geen baan kunnen vinden. Dat is een groeiend probleem.’

‘Naast geld heeft de Stichting MAIT ook vrijwilligers nodig’, benadrukt Malbons als we haar vragen wat ze ons ten slotte nog op het hart willen drukken. Ook Vanessa Umboh wil ons nog iets meegeven, uit respect voor alle vrijwilligers. ‘Al deze vrouwen gaan gebukt onder zorgen, omdat ze te weinig geld hebben, maar ze zetten zich toch in voor andere mensen, voor kinderen. Dit doen ze uit liefde voor hun gemeenschap.’