‘Ik vind dat je foute ideeën juist goed moet bestuderen, om ze effectief te bestrijden.’

Brenton Tarrant, de extreemrechtse terrorist die op 15 maart vijftig moslims vermoordde in Nieuw-Zeeland, liet zich inspireren door de Noorse terrorist Anders Breivik. Tarrant claimt in zijn vierenzeventig pagina’s tellende pamflet The Great Replacement dat ‘Knight Justiciar’ (een ridder die rechter en beul tegelijkertijd is, red.) Breivik hem zijn ‘zegen’ zou hebben gegeven om zijn ‘missie’ uit te voeren.

Want hoe zat het ook alweer met Breivik? Op 22 juli 2011 vermoordde de Noor in totaal zevenenzeventig mensen, acht kwamen om bij een bomaanslag in Oslo, negenenzestig schoot hij dood op het eilandje Utøya. Zijn daden verdedigde Breivik in het manifest 2083 – A European Declaration of Independence, dat ruim vijftienhonderd pagina’s telt. Hoewel de massamoord van Breivik de wereld schokte leidde dit niet tot een groot maatschappelijk debat over moslimhaat en racisme. Breiviks manifest werd in de zomer van 2011 uitgebreid besproken in de media, maar verdween daarna al vrij gauw van de radar. Jihadistisch terrorisme, gepleegd door al-Qaeda, IS, Boko Haram en andere terreurgroepen, bleef de main focus van terrorismebestrijders. Terrorisme-expert Bart Schuurman vertelde twee weken geleden aan deze krant: ‘We hebben ons te eenzijdig gefocust op jihadistisch terrorisme, maar drie procent van het onderzoek van mijn instituut gaat over extreemrechts terrorisme.’

Arabist Eildert Mulder, tot zijn pensionering redacteur religie en filosofie bij het dagblad Trouw, voorspelde vlak na de aanslagen echter al dat Anders Breivik navolging zou krijgen. Er is heel wat gepsychologiseerd over Breivik, maar bijna niemand nam de moeite om het bijna één miljoen woorden tellende manifest door te nemen. Mulder deed dat wel. Zijn analyse resulteerde in het boekje Anders Breivik is niet alleen, dat begin 2012 verscheen. De Kanttekening sprak met Mulder over zijn onderzoek naar de ideologie van Breivik, het manifest van Tarrant en het belang van waakzaamheid.

Wat was voor u eigenlijk de reden om een boek te schrijven over het manifest van Anders Breivik?

‘Toen ik net klaar was met mijn werk hoorde ik van de bomaanslag in Oslo. Ik dacht dat daar vast al-Qaeda achter zou zitten, of een andere islamitische terreurorganisatie. Aan een extreemrechtse terrorist dacht ik geen moment. Toen ik thuis kwam en de televisie aanzette, om op teletekst het laatste nieuws over de aanslag te lezen, bleek dat mijn inschatting volkomen onjuist was. De terrorist was een blanke man, genaamd Anders Breivik, die ook nog eens negenenzestig mensen had vermoord op het eilandje Utøya. En op RTL Nieuws hoorde ik: ‘We hebben het manifest van Anders Breivik op onze website gezet.’ Het was meer dan vijftienhonderd bladzijden lang, in druk zou het wel drieduizend pagina’s zijn. Toen ik er, met behulp van de inhoudsopgave, een beetje door zat te struinen, schrok ik mij lam. Dit is er nu van gekomen, van die islamdiscussie. Ik vond dat ik mij in deze discussie deels verkeerd, deels ook te terughoudend had gemengd. Ik vond dat ik dit recht moest zetten.

Normaal, als er een lijvig rapport over een bepaald onderwerp verschijnt, zet een krant zes of zeven journalisten hierop, die elk een deel voor hun rekening nemen. Ze schrijven dan een dag, hooguit een week, heel veel over dit onderwerp, om het vervolgens weer over andere onderwerpen te hebben. Ik wilde dit anders doen. Het onderwerp vond ik te belangrijk. Ik zei tegen mijn collega’s dat ik het hele manifest zelf wilde lezen en in een artikelenserie behandelen. Omdat we als redactie religie en filosofie meer vrijheid hebben dan andere redacties kreeg ik voor mijn project steun van de krant, mits mijn collega’s bij religie en filosofie het ook een goed idee vonden. Ik kreeg ze gelukkig mee in mijn plan en heb in totaal vijftien artikelen over Breiviks manifest geschreven. Deze serie heb ik begin 2012 in een boekje verwerkt. Het was een lange serie, maar ik vond het zeer de moeite waard.’

U vertelt dat de islamdiscussie (mede) tot Breiviks terreurdaad heeft geleid. Hoe bedoelt u dit?

‘In jaren negentig van de vorige eeuw ontwikkelde zich in Nederland de discussie over het ‘multiculturele drama’, naar aanleiding van de publicaties van Frits Bolkestein, Paul Scheffer en anderen. Deze discussie werd na de terroristische aanslagen van 9/11 enorm op de spits gedreven. Voor een deel was dit debat terecht – de fundamentalistische islam is uiterst problematisch – maar islamkritiek sloeg soms om in haat. Dat gold ook voor het islamdebat in andere landen.’

Betekent dit dat islamkritiek gevaarlijk is?

‘Niet noodzakelijkerwijs. Ik heb, samen met mijn vriend Thomas Milo, een boek over de ontstaansgeschiedenis van de islam geschreven, getiteld De omstreden bronnen van de islam. Fundamentalisten en islamofoben lijken in die zin op elkaar, dat ze alles voor waar aannemen wat de overlevering zegt over Mohammed. Kritische wetenschappers denken daar toch een beetje anders over. De vraag is of Mohammed wel al dat geweld gebruikt heeft, waar fundamentalisten zich nu op beroepen om hun eigen geweld te rechtvaardigen. Wat geweldsteksten betreft valt de Koran trouwens reuze mee, in vergelijking met de Oudtestamentische Bijbelboeken Numeri en Deuteronomium. Maar binnen de hoofdstromen van christendom en jodendom zijn dergelijke Bijbelteksten uitgedoofde vulkanen. Daarom wordt er niks meer met de gewelddadige passages in de Bijbel gedaan.

Tot 2001 hebben we misschien wel te lief over de islam geschreven, als wetenschappers en journalisten. Radicalisme werd te gemakkelijk weggezet als een aberratie. Natuurlijk kun je islamitisch geweld als een uitzondering zien, dat is ook deels terecht, maar ook weer niet. Al-Qadea en IS voeren uit wat in allerlei theologische literatuur voorkomt. Wat ze doen kunnen ze op basis van de Koran ook rechtvaardigen, hoewel de meeste moslims deze teksten anders lezen.’

Maar terug naar 2083, wat is de kerngedachte van Breiviks manifest?  

‘Met dit compendium, zoals Breivik zijn geschrift noemt, wil hij zijn moord op negenenzestig socialistische jongeren op Utøya rechtvaardigen. Breivik keert zich tegen de linkse elite die Europa aan de islam zou hebben overgeleverd. De socialistische jongeren op Utøya zijn de linkse leiders van de toekomst, daarom moeten zij worden doodgeschoten. Die jongeren hadden natuurlijk geen idee waarom iemand ze plotseling begon neer te schieten, maar volgens Breivik vormden zij een vijfde colonne. Ze waren verraders die de dood verdienden.’

Is 2083 wel een beetje door te komen?

‘Feitelijk moet je een boek van drieduizend bladzijden doorworstelen. Dat is geen kleinigheid. Je zou misschien denken, het is allemaal onzin, pulp, maar dat is dus niet zo. Anders Breivik vertelt geen onsamenhangend verhaal. Natuurlijk bestaat een groot deel van het manifest uit knip-en-plakwerk, maar er zit een duidelijke lijn in.’

Knip-en-plakwerk. Wiens teksten heeft Breivik gebruikt? En heeft Breivik misschien ook teksten van anderen geplagieerd?

‘Breivik haalt in zijn manifest heel vaak de anti-islamitische publicist Fjordman aan, die in het echt Jensen heet (Peder Are Nøstvold Jensen, red.). De helft van Breiviks verhaal is eigenlijk het verhaal van Fjordman. Sommige mensen hebben achteraf gezegd dat Fjordman in tegenstelling tot Breivik eigenlijk wel meevalt, maar dat is niet zo. Fjordman wil Europa etnisch zuiveren van de moslims. Hij aarzelt echter om de ultieme consequentie te trekken, de trekker over te halen. Om die reden vindt Breivik hem als het puntje bij paaltje komt maar een slappeling.

Echt plagiaat heeft Breivik maar een keer gepleegd, en ook betrekkelijk. Als hij over de Frankfurter Schule schrijft – een linkse groep wetenschappers die door complotdenkers verantwoordelijk wordt gehouden voor de culturele revolutie van de jaren zestig – dan gebruikt hij hiervoor zonder bronvermelding de bundel Political Correctness: A short History of an Ideology, die onder redactie staat van William S. Lind. Breivik verandert hier en daar de teksten, die vooral de situatie in de Verenigde Staten beschrijven, om zijn verhaal meer Europees te laten klinken.’

De Frankfurter Schule, dat zijn toch Baudets ‘cultuurmarxisten’?

‘Breivik spreekt in zijn manifest inderdaad over cultuurmarxisten. De filosofen van het in 1923 opgerichte Institut für Sozialforschung in Frankfurt, dat in 1933 naar de Verenigde Staten uitweek, inspireerden de studentenrevolte van de jaren zestig. Ze richtten zich, in tegenstelling tot klassieke marxisten, niet op de economie maar op de cultuur. Volgens Breivik willen cultuurmarxisten de westerse samenleving vernietigen, om op de puinhopen hun eigen utopie te stichten. De cultuurmarxisten ontwikkelden een taal van schadelijke begrippen, waarin westerse mensen verstrikt zijn geraakt en waarin ze noodgedwongen denken. Breivik vat hun opvattingen samen in een rijtje anti’s: anti-God, antichristelijk, antifamilie, anti-nationalistisch, anti-patriottisch, anti-overerving, anticonservatief, anti-etnocentrisch, anti-masculien, antitraditie, antimoraliteit.’

Baudet komt in Breiviks manifest niet voor, de naam van Wilders valt maar liefst dertig keer in 2083. Heeft u hier nog wat mee gedaan in uw onderzoek naar Breivik?

‘In mijn boekje heb ik Wilders en de PVV er bewust uit gelaten. Als ik het namelijk wel over Wilders had dan zou de discussie vervolgens alleen nog maar over hem gaan, wat ik wilde vermijden. Ook omdat Geert Wilders dan ongetwijfeld mij zou verwijten een politiek pamflet tegen hem te hebben geschreven, waardoor alles gepolitiseerd zou worden. Ik gunde hem dat plezier trouwens ook niet, weer voor slachtoffer te spelen. Ik wilde in mijn studie juist kijken naar wat Breivik zegt en vindt. Mensen die het boek lezen kunnen dan zelf hun conclusies trekken. Ik wilde de discussie niet meteen versmallen naar Nederland. Volgens sommige recensenten had ik, door Wilders niet te noemen, een wezenlijk punt gemist. Maar mijn keuze was bewust. Ik wilde de diepte in, een verhaal schrijven dat niet zou worden aangegrepen om partijpolitiek te bedrijven.

Trouwens, het lag voor de lezers van Trouw allemaal nogal gevoelig. In januari 2012, toen Meinema mijn boek uitgaf, hadden we de VVD-CDA-coalitie die gedoogsteun kreeg van de PVV. Trouw heeft, zoals je weet, veel CDA-lezers. Het was pijnlijk voor het CDA dat men ‘ja’ tegen Wilders had gezegd, een politicus die door een extreemrechtse terrorist werd aangeprezen in zijn manifest. Een lezer zei tegen mij, nadat ik vier artikelen over Breiviks manifest had geschreven, dat hij dit wel een beetje aan de hoge kant vond. Ik antwoordde dat er misschien nog tien extra stukken zouden volgen.’

Na de aanslag van Breivik gaven sommige rechtse opiniemakers de islam de schuld, omdat Breivik als gevolg van de islam zou zijn geradicaliseerd. Wat vindt u van deze lezing?

‘Breivik deed het natuurlijk allemaal zelf en is verantwoordelijk voor deze massamoord. Niettemin vind ik Breivik veel weg hebben van takfiri-moslims. Deze fundamentalistische moslims streven naar een zuivere islam en vermoorden moslims die niet zuiver zouden zijn. De Groupe Islamique Armé (GIA), een Algerijnse takfiri-organisatie, vermoordde in de jaren negentig duizenden moslims, omdat zij afvallig zouden zijn geworden door de seculiere regering te steunen. Alleen moslims die openlijk in opstand waren gekomen tegen het regime waren echte moslims, andere moslims waren verraders, afvalligen, en mochten worden vermoord. Breivik haat moslims, maar haat westerse ‘afvalligen’ nog meer. Daarom koos hij hen uit om te vermoorden.’

Branton Tarrant heeft net als Breivik ook een manifest geschreven, The Great Replacement. Wat vindt u van dit manifest? Is dit een soort mini-versie van 2083?

‘Tarrant heeft een verhaal van maar vierenzeventig pagina’s geschreven, maar hij schreef eerst een manifest van ongeveer tweehonderdveertig pagina’s, ook een heel boekwerk. Hij heeft dit echter van zijn computer verwijderd, enkele weken voor de aanslag, en is toen weer opnieuw begonnen met schrijven, zo vertelt hij in The Great Replacement. Het is nu een vraag-en-antwoordverhaal geworden, met veel woorden in kapitale letters geschreven. Breivik is, het klinkt een beetje cru, de intellectuelere terrorist, want hij heeft ook enkele boeken gelezen. Tarrant plukte al zijn informatie van het internet, dat zegt hij zelf ook, bij Breivik gaat het om ‘slechts’ tachtig tot negentig procent.’

En hoe zit het inhoudelijk? Wat zijn de overeenkomsten en wat de verschillen tussen The Great Replacement en 2083?

‘De inhoud van Tarrants manifest komt voor een groot deel overeen met dat van Breivik. Ook Tarrant schrijft een verhaal om zijn slachtpartij te rechtvaardigen. Ook Tarrant is tegen de islam. Toch zijn er belangrijke verschillen. Voor Breivik staat alles ten dienste van de strijd tegen de islam, bij Tarrant is dat minder zo. Hij heeft niets tegen moslims persoonlijk, vertelt hij. En tijdens zijn wereldreis werd hij in islamitische landen gastvrij onthaald. Dat hij toch besloot om moslims te vermoorden komt omdat ze in zijn ogen ‘invaders’ zijn, indringers. Als moslims in moslimlanden blijven wonen is er niks aan de hand. Maar omdat ze volgens Tarrant massaal ‘Europa’ overspoelen – en met Europa bedoelt Tarrant ook Amerika, Australië en Nieuw-Zeeland – en veel kinderen krijgen dreigt de grote omvolking. Overigens is Tarrant zelf ook een indringer, in dubbel opzicht zelfs. De Engelse voorouders van Tarrant veroverden Australië op de Aboriginals, de Engelsen zelf stammen af van de Angelen en Saksen die in de vroege middeleeuwen Engeland veroverden.

Behalve over ’invaders’ spreekt Tarrant in zijn manifest ook over ‘traitors’, de mensen die volgens hem verraders zijn. Dit is typisch Breivik, die uiteindelijk besloot om de zogenaamde verraders te vermoorden. Tarrant had dat ook kunnen doen, maar heeft ervoor gekozen om moslims dood te schieten. Zij vormen volgens hem een acuut gevaar. Met de zogenaamde verraders zal later wel worden afgerekend.’

Is Tarrant een racist?

‘Het gaat bij Tarrant veel meer om ras dan bij Breivik. Tarrant noemt zichzelf ook een ecofascist. Hij is voor een groenere wereld, maar dat kan alleen als er wat wordt gedaan tegen de niet-witte overbevolking. Aan de andere kant vergelijkt Tarrant zich in zijn manifest met Nelson Mandela, de beroemde antiapartheidsactivist en latere president van Zuid-Afrika. Maar dat hij kan ook hebben gezegd om te provoceren.

Interessant is trouwens dat hij China bewondert. Je zou dat misschien kunnen zien als een bewijs dat Tarrant geen white supremacist (iemand die gelooft in de superioriteit van het witte ras, red.) is. Maar dat hij China bewondert komt door de onderdrukking en vervolging van de Oeigoeren, een islamitische minderheid in het westen van China. De Chinezen weten wel hoe ze met ‘invaders’ moeten omgaan, is zijn boodschap.’

Nieuw-Zeeland heeft de verspreiding van Tarrants manifest verboden. Is dat een goed idee? Moeten we dit manifest en dat van Breivik verbieden, omdat ze terrorisme en geweld goedpraten en tot gevolg hebben?  

‘Nee, dat is helemaal geen goed idee. Mensen met kwade bedoelingen komen er toch wel aan. Ik vind dat je foute ideeën juist goed moet bestuderen, om ze effectief te bestrijden. Je moet het kwaad recht in de ogen kijken.’

U heeft Breivik bestudeerd, het kwaad recht in de ogen gekeken. Lijkt de ideologie van Breivik en Tarrant op die van Wilders en Baudet?

‘Je kunt CDA of D66 weliswaar heel slecht vinden, maar noch de christendemocratie noch het liberalisme inspireren mensen tot een massamoord. Extreme ideologieën doen dat wel. PVV en Forum voor Democratie zouden wat kritischer naar zichzelf moeten kijken, wat dat betreft. De uitspraak ‘Thierry Baudet is Adolf Hitler’ vind ik extreem fout. Maar dat betekent niet dat er een taboe moet liggen op vergelijkingen met de jaren dertig, of in het uiterste geval met Adolf Hitler. Je moet heel zorgvuldig met dit soort analogieën omspringen en ze pas in allerlaatste instantie gebruiken, als het echt niet anders kan. Ik geloof dat de geschiedenis zich niet herhaalt, maar dat verschijnselen van vroeger terugkeren in een andere vorm. Een soort reïncarnatie dus. De stappen die Baudet zet gaan een foute richting uit. Als je de feiten benoemt ben je niet aan het demoniseren, maar waarschuw je de mensen. Vreemdelingenhaat en moslimhaat kunnen leiden tot massamoord en genocide. We moeten daarom waakzaam zijn. Als Satan zich opnieuw manifesteert op aarde dan zal hij psalmen zingend de kerk binnenlopen.’

Kun je vluchtelingen van nu vergelijken met de Joodse vluchtelingen die tussen 1933 en 1939 nazi-Duitsland ontvluchtten? ‘Nie wieder. Nooit meer. Maar nooit meer wat? Nooit meer Hitler? Of nooit meer racisme, intolerantie enzovoort?’

Tussen 1933 en 1939 vluchtten zo’n 282.000 Joden uit nazi-Duitsland. Andere landen zaten niet echt om deze vluchtelingen te springen, tot leedvermaak van de nazi’s. ‘Niemand wil ze hebben’, kopte nazikrant Völkische Beobachter naar aanleiding van de mislukte vluchtelingenconferentie in het Franse stadje Évian-les-Bains aan het Meer van Genève.

Journaliste Linda Polman ziet grote parallellen tussen de vluchtelingencrisis van 1933-1939 en de vluchtelingencrisis nu. Ze schreef hierover een boek, dat ook de titel Niemand wil ze hebben draagt. De Kanttekening sprak met haar, migratiehistoricus Leo Lucassen, historicus Bas Kromhout en Hidde van Koningsveld van de CIDI-jongeren over de vraag of je de Joodse vluchtelingen van toen wel kunt en mag vergelijken met de vluchtelingen van nu, die vaak islamitisch zijn. Deze vergelijking is namelijk nogal controversieel, wat ook blijkt uit de ophef die recentelijk ontstaan is over het plan om in Kamp Westerbork van start te gaan met de Nacht van de Vluchteling. Daarnaast zijn sommige Joden bang dat we met de islamitische vluchtelingen de antisemieten binnenhalen.

Overeenkomsten en verschillen

‘Toen ik over de conferentie van Evian las vielen mij de grote overeenkomsten met de huidige vluchtelingencrisis op’, vertelt Polman. ‘De politieke leiders gebruikten toen precies dezelfde argumenten als nu. De Joden die nazi-Duitsland waren ontvlucht werden migranten genoemd, geen vluchtelingen. Ze zouden een gevaar zijn voor de normen en waarden van de landen die deze mensen moesten opnemen. Daarnaast zouden ze een bedreiging vormen voor de sociale cohesie. Interessant is bovendien dat toen, net als nu, het pragmatisme prevaleerde boven de mensenrechten. De landen die de conferentie van Evian belegden vonden goede handelsrelaties met nazi-Duitsland belangrijker dan de rechten van de mensen die voor de naziterreur op de vlucht waren geslagen. Net als we nu de relatie met landen waarmee we deals hebben gesloten – denk aan Ethiopië, Libië, Soedan en Turkije – belangrijker vinden dan de mensenrechtensituatie in die landen.’

Hidde van Koningsveld, voorzitter van de CIDI-jongeren, heeft grote moeite met de vergelijking die Polman met de Joodse vluchtelingen trekt. ‘Allereerst, de situatie van de vluchtelingen van nu is echt vreselijk, daar wil ik geen misverstanden over laten bestaan. Maar het is niet goed dat we hen vergelijken met de Joodse vluchtelingen die in de jaren dertig voor de nazi’s zijn gevlucht. We weten namelijk wat er gebeurd is, hoe het is geëindigd. In de Holocaust, de moord op zes miljoen Joden. Dat is niet te vergelijken met de situatie waarin de vluchtelingen nu zich bevinden. Ze worden hier in Europa niet vervolgd, er worden juist heel veel dingen voor ze geregeld.’

Om deze reden vindt Van Koningsveld de ophef over Kamp Westerbork, waar in de nacht van 15 op 16 juni de Nacht van de Vluchteling van start gaat, meer dan terecht. ‘Natuurlijk, mensen zeggen wel dat Kamp Westerbork in de jaren dertig begonnen is als een vluchtelingenkamp voor Joodse mensen die zich niet meer veilig voelden in nazi-Duitsland, maar we kunnen Westerbork niet los zien van de Tweede Wereldoorlog, de Holocaust. Kamp Westerbork was een doorgangskamp, waar Joden tijdelijk werden ondergebracht, voordat ze naar Polen werden gedeporteerd om te worden vermoord.’

Polman snapt zulke bezwaren wel, maar is het hier niet mee eens. ‘De zionistische delegatie’, zegt ze met enige ironie in haar stem, ‘was ook aanwezig op mijn boekpresentatie in Spui25 te Amsterdam. Zij begonnen uiteraard meteen over het plan van de nazi’s om alle Joden uit te roeien. Maar ik heb het in mijn studie niet over de Holocaust, ik heb het over de geschiedenis ervoor. Trouwens, een verschil tussen de Joodse vluchtelingen van toen en de vluchtelingen van nu is dat nazi-Duitsland met de rassenwetten van Neurenberg de burgerrechten van de Joodse ingezeten heeft afgepakt.’

Leo Lucassen, directeur onderzoek van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG) en hoogleraar arbeids- en migratiegeschiedenis aan de Universiteit Leiden, waarschuwt voor een anachronistische manier van kijken. ‘Wij weten nu dat de Jodenvervolging van de jaren dertig uitliep op genocide, maar dat konden toen maar weinigen bevroeden. We moeten de vluchtelingencrisis van de jaren dertig daarom niet bekijken door de lens van de Holocaust.’ Volgens Lucassen mag je wel degelijk historische vergelijkingen maken: ‘Vergelijken betekent niet dat alles precies hetzelfde is.’

De migratieprofessor ziet overeenkomsten en verschillen tussen beide groepen vluchtelingen. ‘Net als toen staan westerse landen niet te trappelen om vluchtelingen op te vangen en beroepen ze zich hiervoor op financiële en culturele argumenten. Toch zijn er ook verschillen. De Joodse vluchtelingen uit de jaren dertig waren een hele specifieke groep. Ze werden vervolgd vanwege hun religie en vanwege vermeende raskenmerken. De vluchtelingen van nu zijn als groep veel diffuser. Je hebt mensen uit verschillende landen uit het Midden-Oosten, mensen uit Afrika, enzovoort. Als we bijvoorbeeld naar de Syrische vluchtelingen kijken, zij zijn vanwege politieke redenen op de vlucht geslagen, niet vanwege hun geloof of etniciteit. Maar het mechanisme van afwering vertoont wel veel overeenkomsten.’

Botsende herinneringsculturen

‘Het gaat hier feitelijk om twee herinneringsculturen die op elkaar botsen’, analyseert historicus Bas Kromhout, redacteur bij het Historisch Nieuwsblad en een groot kenner van de Tweede Wereldoorlog. ‘Aan de ene kant heb je de mensen die lessen uit de Tweede Wereldoorlog willen trekken voor nu, om op deze manier geschiedenis levend te houden. En aan de andere kant heb je mensen die zich betrokken voelen bij het Joodse verhaal. De organisatie van het museum van Kamp Westerbork, waar de Nacht van de Vluchteling begint, wil aansluiten bij  de hedendaagse beleving. Hiervoor is herkenbaarheid belangrijk. Maar wat zijn de lessen die we uit het verleden moeten trekken? Nie wieder. Nooit meer. Maar nooit meer wat? Nooit meer Hitler? Of nooit meer racisme, intolerantie enzovoort?’

Kromhout leg uit dat meteen na de bevrijding die specifieke herinneringscultuur al bestond, dat de les van de Tweede Wereldoorlog was dat racisme en onverdraagzaamheid slecht zijn. ‘Maar dit narratief werd pas echt belangrijk in de jaren zeventig en tachtig. Het verhaal van de Holocaust was als een spiegel. Zo heb ik het in de jaren tachtig op school ook meegekregen. Vanwege de lessen uit de Tweede Wereldoorlog was ik tegen de apartheid in Zuid-Afrika en tegen rechtse dictaturen in Latijns-Amerika. Ik geloof wel dat die verbreding van het verhaal van de Tweede Wereldoorlog onvermijdelijk is, anders blijft de herinnering te beperkt. Binnen de Joodse gemeenschap zijn overigens ook andere opinies, Joodse mensen die het verhaal breder willen trekken.’

Als historicus heeft Kromhout begrip voor beide posities, ook ten aanzien van het beginnen van de Nacht van de Vluchteling in Kamp Westerbork. ‘In de jaren dertig was het een kamp voor vluchtelingen, in de Tweede Wereldoorlog fungeerde Westerbork als voorportaal voor Auschwitz en Sobibor. Het grote probleem is dat de discussie zo emotioneel wordt gevoerd.’

Lucassen is het met Kromhout eens: ‘De ophef om de Nacht van de Vluchtelingen in Kamp Westerbork te beginnen snap ik wel. Als er familieleden van je zijn vermoord tijdens de Holocaust kan ik mij voorstellen dat je het geen goed idee vindt om de herinnering te verbreden. Er zijn echter ook mensen uit links-Joodse hoek, waarvan er ook familieleden zijn vermoord tijdens de oorlog, die juist wel achter die verbreding staan. De Holocaust is uniek qua omvang en intensiteit, maar de onderliggende mechanismen van uitsluiting niet. Iedereen is wat mij betreft vrij om hierover een mening te hebben. Ik ben voor een brede herinnering, maar ik heb ook begrip voor mensen die het anders willen.’

Antisemitische incidenten

De vluchtelingencrisis wordt ook op een andere manier met de Joden in verband gebracht. Esther Voet, hoofdredacteur van het Nieuw Israëlitisch Weekblad, trok in 2015 van leer tegen vluchtelingen van islamitische origine, omdat zij antisemitisch zouden zijn. ‘Joden zijn voor het overgrote deel van vluchtelingen in Nederland een inferieure groep. En ja, dat baart veel leden van deze kleine minderheid zorgen’, schreef de journaliste voor de opiniewebsite Jalta.

Van Koningsveld neemt een voorzichtigere positie in dan Voet. ‘Die angst is tot op zekere hoogte terecht. Maar dit is geen reden om alle vluchtelingen maar te weigeren. We mogen niet generaliseren. In landen als Syrië bestaat veel antisemitische propaganda, maar we moeten mensen als individu beoordelen. Toch vind ik het wel terecht dat we vluchtelingen niet opvangen bij Joodse centra. Waarom zouden we dit risico nemen?’

Veel indruk op Van Koningsveld maakte het incident bij het Amsterdamse restaurant HaCarmel. ‘Een Syrisch-Palestijnse asielzoeker heeft de ruiten van dit Joodse restaurant vernield. Bezoekers van het restaurant durven nog steeds niet bij het raam te zitten, voor het geval er weer iemand de ruiten ingooit. De ruitengooier was moslim. Tijdens de rechtszaak haalde hij een Koran uit zijn broekzak, waaruit hij vervolgens citeerde om zijn daad te rechtvaardigen. Dat maakte wel indruk op mij. Toch heb ik niet het idee dat dit incident gebruikt wordt om haat tegen vluchtelingen te zaaien.’

Linda Polman staat heel kritisch tegenover mensen die zulke beweringen doen en wil cijfers zien. ‘Heel veel vluchtelingen die bij ons asiel aanvragen zijn christelijk, hoewel vluchtelingen in de beeldvorming van sommige opiniemakers allemaal moslims zijn. Maar dan nog, ik weet niet of en in hoeverre islamitische vluchtelingen antisemitisch zijn. Is hier wel onderzoek naar gedaan? En hoe zit het met het antisemitisme van Nederlanders? Van Duitsers? We kunnen er niet automatisch maar vanuit gaan dat islamitische vluchtelingen antisemitisch zijn. Misschien is dat wel zo, maar dat moet onderbouwd worden met feiten. En die hebben we nu niet. Ik vind het echt heel gevaarlijk om ongefundeerde beweringen te doen. Voorzichtigheid is belangrijk. De geschiedenis leert juist dat het misgaat wanneer we gaan generaliseren.’

Lucassen kent wel onderzoeken en cijfers. ‘Als het conflict tussen Israël en de Palestijnen oplaait dan vinden er in Nederland meer antisemitische incidenten plaats, die ook door kinderen van immigranten afkomstig uit islamitische landen worden gepleegd. Denk aan het afslaan van keppeltjes enzovoort. We zien echter geen groei van antisemitisme als gevolg van de toename van het aantal vluchtelingen. In de jaren negentig kwamen veel asielzoekers uit Irak en Iran naar Nederland en dat leidde destijds niet tot meer antisemitisme. Sterker nog, als we goed naar de cijfers kijken dan is er sprake van een dalende trend over de lange termijn. Ik kan mij wel iets voorstellen bij de opmerkingen van Esther Voet. Er komt inderdaad antisemitisme onder vluchtelingen uit het Midden-Oosten voor, sterk gevoed door het conflict met Israël, maar waar het om gaat is of ze daar ook uiting aan geven, en daar zijn weinig aanwijzingen voor.’

Ook Kromhout snapt de angst van Voet cum suis. Hij vreest echter dat dit tot stigmatisering van vluchtelingen zal leiden. ‘In het Midden-Oosten komt antisemitisme veel voor, Mein Kampf is er een bestseller, dus ik begrijp heel goed dat mensen zich zorgen maken. Incidenten, zoals de vernielde ruiten bij HaCarmel en Joden die worden belaagd in Amsterdam als ze met een keppeltje over straat lopen, spreken bovendien erg tot de verbeelding. Maar als gevolg van een eenzijdige fixatie op deze kant kunnen vluchtelingen worden gestigmatiseerd. Je wil niet in de positie komen te moeten kiezen tussen twee kwetsbare minderheden, die een lastige relatie met elkaar hebben.’

Toekomst

En de toekomst? Wordt de vreemdelingenhaat steeds erger? Linda Polman maakt zich grote zorgen. ‘Mijn verhaal begint in 1938, bij de vluchtelingenconferentie van Evian. De paralellen tussen toen en nu zijn echt opvallend. Ook met betrekking tot hoe mensen nu denken over vluchtelingen. De genadeloosheid, het gebrek aan empathie, het politieke opportunisme van de landen waar vluchtelingen asiel aanvragen. Dit alarmeert mij.’

Toen ze met haar boek bezig was realiseerde Polman zich dat maatschappelijke en politieke veranderingen echt heel snel kunnen gaan. ‘In januari 1933 kwam Adolf Hitler aan de macht en binnen een paar jaar was Duitsland in een totalitaire dictatuur veranderd, met concentratiekampen waarin politieke tegenstanders werden opgesloten. In dat jaar werden er ook de eerste discriminerende maatregelen tegen Joden genomen. Enkele jaren later werden de rassenwetten van Neurenberg aangenomen en in 1938, vijf jaar na Hitlers machtsovername, vond de Kristallnacht plaats. In vijf jaar kan er dus een heleboel gebeuren.’

Polman ziet duidelijke parallellen met onze tijd. ‘In 2014 kon niemand zich voorstellen dat iemand als Donald Trump president zou kunnen worden. Nu is hij president en behoren fascistische en racistische ideeën tot het dagelijkse vocabulaire. Nog maar pas geleden behoorde dit allemaal tot de taboesfeer, maar vandaag de dag niet meer. Het discours gaat de verkeerde richting op, ik houd mijn hart vast.’