De afgelopen weken deden verschillende wereldleiders in het Kremlin en in Kiev verwoede pogingen om de crisis rondom Oekraïne en Rusland te beteugelen. Belangrijk, maar spelen de westerse leiders Rusland ook niet in de kaart, door mee te gaan in een beeld dat de bezetting van de Donbas en de annexatie van de Krim neerzet als fait accompli? Het gaat nu immers over Ruslands veiligheidseisen en een potentiële invasie van Rusland tot in Oekraïne, maar allang niet meer over de Krim en de Donbas. Slecht nieuws voor Oekraïners, maar ook voor de 250.000 islamitische Krim-Tataren: een aan de Turken etnisch verwante groep op de Krim, die ernstig wordt gemarginaliseerd en om wie het Westen zich toch al niet bekommerde.
De Krim-Tartaren: een geschiedenis
De Krim kent een lange historie. Rusland heeft dus geen alleenrecht op de geschiedenis van de Krim. De Krim betekent ‘heuvel’ en Griekse kolonisten begonnen vanaf de zesde eeuw voor Christus deze heuvel te gebruiken om onder andere wijn te kunnen verbouwen en handel te drijven. Aan het einde van de Middeleeuwen ontstond er een onafhankelijk gebied op de Krim waar de Krim-Tataren heersten. Zij waren afstammelingen van de Mongoolse veroveraars die zich tot de islam hadden bekeerd. De Krim-Tataren waren nomaden die meermaals rooftochten pleegden; zelfs Kiev en Moskou bleven zulke plundertochten van deze landpiraten niet bespaard. Net als de Mongoolse hordes hadden de Krim-Tataren zich georganiseerd in clans. Ze eisten van dorpen en steden een tribuut – een reguliere afdracht in geld en goederen -, anders zouden ze gaan plunderen.
De Krim-Tataren zochten in de zestiende eeuw bescherming bij het islamitische Ottomaanse Rijk om de groeiende macht van Moskou te weerstaan. Maar de Russische tsaren werden steeds machtiger. In de jaren 1770 veranderde de machtsbalans definitief: in 1774 moest het Ottomaanse Rijk zijn gezag over de Krim opgeven bij het verdrag van Kücük Kaynarca en werd het schiereiland officieel onafhankelijk. Die onafhankelijkheid bestond echter voornamelijk op papier. Toen de Krim-Tataren een pro-Ottomaanse leider kozen, viel het Russische leger de Krim aan. Catherina de Grote annexeerde in 1783 het schiereiland en zette een pro-Russische kandidaat op zijn stoel. De geestelijkheid werd in de Russisch aristocratie geïncorporeerd, waardoor sommige rechten van de Krim-Tataren in de praktijk verdwenen.
Hoewel Rusland beloofde om alle historische rechten van de Krim-Tataren na te leven, had een deel van de Krim-Tataren hier geen vertrouwen in. Ruim honderdduizend Krim-Tataren vluchtten in de periode 1783-1914 naar het Ottomaanse rijk. Ook islamitische bewoners in de Kaukasus, die in de negentiende eeuw door Rusland werd veroverd, vluchtten naar het Ottomaanse Rijk.
De Krim als spil tussen Rusland en Turkije
De Krim vormt in feite de rode draad in de Russisch-Turkse betrekkingen. In 1853 tot 1856 vond de Krimoorlog plaats, een belangrijk moment voor de Russische geschiedenis en de verhoudingen met het Westen. Rusland wiep zich op als de beschermheer van de oosters-orthodoxe en oriëntaalse christenen in het Ottomaanse Rijk. In 1853 vielen de Russen het Ottomaanse Rijk binnen, omdat de rechten van de christenen onvoldoende beschermd zouden worden. Al snel was duidelijk dat er sprake was van een Russisch overwicht. De westerse mogendheden waren bevreesd voor Russische expansie richting Constantinopel, het huidige Istanbul, terwijl Rusland in feite een heilige oorlog voerde om de christelijke geloofsgenoten te beschermen.
Frankrijk en het Britse Rijk waren bang voor een te sterk Rusland en besloten de Ottomanen te hulp te schieten. Dankzij de Franse en Britse hulp leed Rusland een gevoelige nederlaag op de Krim, wat ertoe leidde dat het ontgoochelde Rusland zich voor drie decennia terugtrok uit de Europese machtspolitiek. Rusland voelde zich vernederd door het Westen, maar ook verraden.
Dit trauma leeft nog steeds bij de Russen. De Krim is een zinnebeeld voor Ruslands wantrouwen tegenover het Westen. Een symbolisch beeld toen president Vladimir Poetin en de Franse president Emmanuel Macron samen aan de lange tafel zaten in het Kremlin: het prominent zichtbare portret van tsaar Alexander II. Hij was de tsaar die Rusland na de verloren Krimoorlog weer liet opkrabbelen – precies wat Poetin ook wil.
De culturele identiteit van de Krim-Tataren maakt een Russisch-historische claim op de Krim lastiger om te legitimeren. Daarom zijn ze een doorn in het oog van Russische ultranationalisten
Het Turks-Russische conflict om de Krim speelde ook in de twintigste eeuw een belangrijke rol. Tegen het einde van de Tweede Wereldoorlog werden honderdduizenden Krim-Tataren naar werkkampen verstuurd. Officieel werden ze collectief gestraft vanwege de collaboratie van groepen Krim-Tataren met nazi-Duitsland, dat van 1942 tot 1944 de Krim bezette, maar de altijd paranoïde Stalin vreesde ook dat de Krim-Tataren zouden samenzweren met Turkije.
Tijdens grootschalige deportaties werden de Krim-Tataren gedeporteerd naar verschillende republieken in de Sovjet-Unie, om zo mogelijke opstanden te voorkomen. Hierbij kwamen tienduizenden Krim-Tartaren om het leven. Pas na de val van de Sovjet-Unie in 1991 keerden zo’n 250.000 Krim-Tataren terug naar de Krim. Het werd een allesbehalve warm welkom. Russen en Oekraïners woonden hier immers al decennia en wilden hun huizen niet zomaar afstaan aan deze ‘nieuwkomers’. Ook in het onafhankelijke Oekraïne verkreeg kreeg de Tataarse minderheid slechts beperkte erkenning en steun.
Een doorn in het Russische oog
Turkije heeft een historisch-culturele affiniteit met de Krim-Tataren, vanwege de islamitische godsdienst, de Turkse etnische verwantschap en omdat de Krim-Tataren eeuwenlang bondgenoten waren van het Ottomaanse Rijk. Sinds de annexatie van de Krim in 2014 zijn duizenden Krim-Tataren naar Turkije gevlucht, omdat ze zich door de Russische bezetters gemarginaliseerd voelen. Het is een echo van de culturele marginalisatie sinds 1783, toen Catherina de Grote het gebied inlijfde.
De Russische machthebbers hebben televisiestations voor de achterban van Krim-Tataren uit de lucht gehaald en culturele centra verboden, waaronder Tartaarse taalscholen. Bijna alle mensenrechtenactivisten op de Krim zijn veroordeeld tot jarenlange celstraffen op beschuldiging van terreuractiviteiten. In mei 2021 sprak Amnesty International zich in een vernietigend rapport uit over het schenden van basale mensenrechten, zoals het verbieden van taalonderwijs in de moedertaal voor Krim-Tataren. Hoewel Turkije geen organisaties kent waar je de Krim-Tartaarse taal kunt leren, biedt Turkije als islamitische en Turkse natie een sterke culturele aantrekkingskracht op de Krim-Tartaren. Ook daarom is Turkije een belangrijke speler rond de oorlog in Oekraïne.
De culturele identiteit van de Krim-Tataren maakt een Russisch-historische claim op de Krim lastiger om te legitimeren. Daarom zijn ze een doorn in het oog van Russische ultranationalisten. Deze Euraziaten, waarvan de extreemrechtse denker Aleksandr Doegin een bekende vertegenwoordiger is, stellen dat Ruslands Euraziatische identiteit uniek is. Daarmee zou Rusland superieur zijn aan de Aziatische en islamitische cultuur, evenals aan het volgens hen in verval geraakte Westen.
Om Ruslands claim op de Krim te versterken, zijn Tataarse scholen en taallessen die de identiteit van de Krim-Tartaren versterken er verboden. Rusland probeert de Tartaarse identiteit sluipenderwijs te verdrijven om de Russische greep op het schiereiland te versterken.
Turkse steun?
Hierdoor krijgt Turkije te maken met opnieuw een toestroom van Krim-Tataren. Maar Turkije onderhoudt een ambigue houding tegenover de islamitische minderheid uit Oekraïne.
Dat zag je al in 2014, toen de Turkse woordvoerder van Buitenlandse Zaken de annexatie van de Krim veroordeelde. Hij greep deze gelegenheid aan om steun te betuigen aan de Krim-Tartaren. Ook stelde hij de pijn te voelen van de Krim-Tartaren en alle Kaukasische volkeren die zwaar hebben geleden onder de Stalinistische deportaties. Toch zei het onderzoekscentrum voor Krim-Tartaren in New York teleurgesteld te zijn in Turkije, omdat het vooral bij mooie woorden was gebleven. De Verenigde Staten en de Europese Unie hadden, in tegenstelling tot Turkije, Rusland zware sancties opgelegd. Daarom riep een leider van de Krim-Tartaren Erdogan op om deze sancties aan Rusland over te nemen. Tevergeefs: de handel tussen Turkije en Rusland intensiveerde zelfs na de annexatie van de Krim.
In Turkije wint de koopman het van de dominee. Dit is illustratief voor Turkije’s houding tegenover de Krim-Tartaren, die ook nu weer opspeelt. De Oekraïense president Zelensky bedankte Erdogan begin deze maand nog voor het op de kaart zetten van het lot van de Krim-Tartaren, evenals voor het benadrukken dat de Krim Oekraïens is. Turkije is echter niet bereid om haar bilaterale relatie met Rusland hiervoor op te geven. Turkije veroordeelt de annexatie van de Krim en de mensenrechtenschendingen, maar volgt niet de aangekondigde economische sancties van het Westen bij een Russische inval. Het blijft weer bij mooie woorden.
In Turkije wint de koopman het van de dominee. Dit is illustratief voor Turkije’s houding tegenover de Krim-Tartaren, die ook nu weer opspeelt
Een groot aantal Krim-Tartaren wordt zonder problemen in Turkije opgevangen en hun rechten in Turkije worden gerespecteerd. Turkije probeert internationaal de aandacht op hen te vestigen en heeft kleine overwinningen behaald, zoals het vrij krijgen van sommige dissidenten die op de Krim waren vastgezet. Maar Turkije is niet bereid is om haar economische belangen voor hen op te offeren. Lokale leiders van de Krim-Tartaren in Turkije roepen zelfs hun mensen op om niet deel te nemen aan demonstraties in, omdat dit hen tot doelwit van Turkse nationalisten kan maken.
Onschatbare waarde voor de NAVO
Ondanks dat de economische samenwerking vrij goed is, voert Ankara wél een militaire en geopolitieke containment-politiek tegen Rusland. Turkije probeert de invloed van Rusland in de dammen waar de voormalige Sovjetunie en het voormalige Ottomaanse Rijk samenkwamen. Turkije vervult daarmee een belangrijke geopolitieke rol voor de NAVO door het indammen van Rusland. Dit is iets wat de Europese Unie niet kan doen, vanwege de verdeeldheid. Daarom kan een regionale macht als Turkije dat beter doen dan de Verenigde Staten of de Europese Unie. Bij het conflict in Nagorno-Karabach wist Turkije de Russische invloed te temperen. Dit gebeurde vooral door de Turkse verkoop van drones. De Turkse drones konden vrij eenvoudig de Armeense luchtmacht neutraliseren en daarmee wist Turkije zijn invloed te doen gelden op de Kaukasus ten koste van Rusland.
Deze Turkse drones worden nu ook verkocht aan Oekraïne. Sinds oktober 2021 worden ze actief ingezet door het Oekraïense leger, liet bijvoorbeeld militair-analist Rob Lee zien. Daardoor een gevaarlijkere tegenstander is geworden. Turkije heeft een belangrijke stem in de NAVO over de veiligheidsstrategie rondom Oekraïne. Dit wordt door geopolitieke analisten aan talkshows te weinig benadrukt. Turkije is samen met Polen een van de weinige landen die openlijk voor een NAVO-lidmaatschap voor Oekraïne pleit, ondanks dat Frankrijk en Duitsland in 2008 hun veto hiertegen uitspraken. Turkije bleef bovendien achter zijn standpunt staan na de Russische verovering van de Krim, in tegenstelling tot de andere NAVO-landen.
Een jaar geleden vreesden analisten dat Turkije uit de NAVO zou stappen en een alliantie met Rusland zou aangaan. Dit getuigt van geopolitiek analfabetisme, zoals Beatrice de Graaf toen zo schitterend verwoordde. Turkije voert een beleid dat haaks staat op de belangen van Rusland in Oekraïne, op de Kaukasus, en in Syrië: Rusland steunt de regering, Turkije de rebellen).
Europa is niet assertief en kijkt altijd eerst naar Washington voordat er wordt gehandeld. Turkije is uit een ander hout gesneden en bestrijdt de Russische dreiging proactief. Als islamitische natie kan Turkije bovendien als brug fungeren, bijvoorbeeld door de banden met Oman, Qatar en de Arabische Emiraten aan te halen, en ja, ook door ruimte te bieden aan gevluchte Krim-Tataren die aan onze Westerse aandacht hebben weten te ontsnappen.
