Twee Syrische broers, beiden twintigers, moeten volgens de rechter het azc in Utrecht verlaten en bij hun ouders intrekken. Dit, terwijl ze een eigen woning opeisen en daarom weigeren het azc te verlaten, schrijft het AD Utrecht.
De Syrische broers spanden een kort geding aan tegen het Centraal Orgaan opvang Asielzoekers (COA). Tijdens de zitting vertelde het tweetal vaak heftige ruzies met hun ouders te hebben en op dit moment zelfs niets meer met het gezin te maken te willen hebben. ‘Ik heb mijn vader al zeven maanden niet gesproken’, aldus de oudste broer.’
Het Syrische gezin kreeg na lange tijd in het azc een woning toegewezen in Limburg. Vader, moeder, dochter en twee zoons, verhuisden wel, maar de twee broers weigeren te vertrekken. De oudste zoon met een zoontje kreeg wel een eigen huis aangeboden.
Volgens het beleid van COA hebben de twee broers geen recht op een eigen huis, omdat zij zogenoemde ‘nareizigers’ zijn. Ze zijn vanuit Syrië naar Nederland gehaald om herenigd te worden met hun gezin. Ook vindt het COA een eigen huis voor de Syrische broers ‘gezien het woningtekort’ en ‘de alsmaar toenemende vraag naar opvangplekken voor asielzoekers niet te doen’, aldus het COA.
De Utrechtse voorzieningenrechter is het met het COA eens en oordeelt dat de broers zo snel mogelijk uit het azc moeten vertrekken en bij hun ouders moeten gaan wonen. Van daaruit kunnen ze zelf op zoek naar een woning, aldus de rechter.
In zijn nieuwste roman Herfstdraad richt de Marokkaans-Nederlandse schrijver Jamal Ouariachi (43) zijn vizier op het radicaal-linkse ‘woke’-denken. Ook het racistische, antifeministische gedachtegoed van de alt-right krijgt een veeg uit de pan. ‘Ik ben tegen racisme, ik schrijf er al jaren tegen. Maar als ik nu één verkeerd woord gebruik, word ik door de wokies ook weggezet als racist.’
De hoofdpersoon van Herfstdraad is een witte man. Waarom?
‘Wel, ik wilde voor mijn roman de maatschappelijke wrijving in Nederland tussen extreemlinks en extreemrechts vertalen naar persoonlijke relaties die de hoofdpersoon heeft. Mijn eigen identiteit – ik ben half-Marokkaans, half-Nederlands – heb ik hiervoor gesplitst. De hoofdpersoon van mijn roman is wit, zijn vriendin is Marokkaans.’
U neemt op Twitter identiteitspolitiek, het intersectionele denken en wokeness stevig op de korrel. U doet dan nu ook in uw roman. Wat er is mis met een beetje woke? Antiracisme en je bewust zijn van sociale ongelijkheid is toch goed?
‘Dat klopt. Maar die bewegingen bestaan al jaren. De antiracistische beweging, de vrouwenbeweging, de beweging die opkomt voor LHBTI-rechten. Maar nu, sinds zo’n tien jaar, heb je een nieuwe variant op dit emancipatoire denken. Woke heeft nieuwe regels, een nieuwe taal, een eigen theoretische onderbouwing. En het woke-denken dringt nu door tot de maatschappij. Ik vind deze woke-beweging schadelijk, want ze leidt tot onvrijheid, tot censuur, tot zelfcensuur. Ook wordt er een verknipte visie op de maatschappij gegeven, waarin alles racisme is.
‘De linkse partijen hebben de afgelopen decennia de arbeidersklasse en mensen met een uitkering in de steek gelaten. De verliezers van deze maatschappij. Zij worden nu bediend door de populistische partijen. Wokeness geeft geen antwoord op de crisis waar links nu al geruime tijd mee kampt. Je kunt een concept als ‘wit privilege’ niet verkopen aan een arme witte man die tot over zijn oren in de schulden zit. Je kunt het woke-denken niet op individuen toepassen, omdat alle mensen anders zijn. Het is een troebel gedachtegoed, dat maatschappelijk de verkeerde toon aanslaat.’
‘Je kunt een concept als ‘wit privilege’ niet verkopen aan een arme witte man die tot over zijn oren in de schulden zit’
De ‘wokies’ in uw boek zijn actief voor Het Kruispunt, een intersectionele bewonersvereniging. In sommige personen die u beschrijft meen ik bekende antiracistische activisten te herkennen, zoals OneWorld-hoofdredacteur Seada Nourhussen en publicist Simon(e) van Saarloos. Bent u niet bang dat zij zich op hun teentjes getrapt zullen voelen?
‘Dat zullen ze sowieso wel. Het is een wezenskenmerk van wokies dat ze snel boos zijn, snel verontwaardigd zijn. Voor mijn roman heb ik een boel namen gebruikt uit de rampzalig slechte verhalenbundel Zwart (een emancipatoire bundel door Nederlandse zwarte schrijvers uit 2018, red.). Daarnaast heb ik alle mannen uit het genootschap Deftig Rechts vernoemd naar de mannen uit de Herenclub van Harry Mulisch. Het is ook een beetje satire dat ik al deze echte namen heb gebruikt voor fictieve personages in mijn roman.’
De hoofdpersoon van uw boek, net als u schrijver, voelt zich in zijn vrijheid van meningsuiting en artistieke vrijheid beknot door de ‘wokies’, die hem als koloniale racist proberen te framen. Wordt u als schrijver in deze echte wereld ook in uw vrijheid beknot door de ‘wokies’ en hun zogenoemde cancel culture? En bent u nu niet bang door bijvoorbeeld de vrouwen van kleur van de Dipsaus-podcast en OneWorld te worden gecanceld?
‘Nee, gelukkig niet. Ze zouden dit misschien wel willen, maar in Nederland hebben de wokies nog niet de macht om een schrijver als ondergetekende die kritiek heeft op het woke-denken te cancellen. In de Verenigde Staten gebeurt dat wel. Daar worden schrijvers al aangepakt omdat ze precies dat doen wat schrijvers nu eenmaal doen: zich inleven in personages met andere identitaire kenmerken dan zijzelf. Maar dat heet tegenwoordig culturele toe-eigening en dat is fout volgens Social Justice Warriors.’
Maar in Nederland heb je toch wel dat gedoe gehad rond de vertaling van The hill we climb van Amanda Gorman, het gedicht dat Gorman voordroeg tijdens de inauguratie van president Joe Biden?
‘Vertaler Marieke Lucas Rijneveld zou het gedicht aanvankelijk vertalen, maar hij werd gecanceld omdat hij wit is. In plaats van hem werd de zwarte spoken word-artiest Zaïre Krieger gevraagd om het gedicht te vertalen. Ik vind het raar dat iemand op basis van identitaire kenmerken wordt afgewezen als vertaler. Maar dat is de tijd waarin we nu leven.
‘Waar ik mij vreselijk aan kan ergeren zijn de zogenoemde sensitivity readers: meelezers die controleren of je in je boek niet de verkeerde woorden gebruikt, die als kwetsend kunnen worden ervaren. Querido heeft gelukkig nog geen sensitivity readers, sommige andere uitgevers werken er wel mee. Ik wilde nog als grapje een sticker op mijn boek plakken: ‘Gegarandeerd zonder sensitivity readers tot stand gekomen.’ Maar uiteindelijk heb ik ervoor gekozen om dat niet te doen, want dat was een beetje zonde van dat mooie omslag.’
Maakt u zich zorgen over woke-invloeden op de Nederlandse literatuur?
‘Op dit moment valt het nog wel mee, maar de invloed van woke op de culturele sector groeit. Zo was ik een tijdje adviseur voor een niet nader te noemen kunstfonds. Ik ben er meteen mee opgehouden vanwege de criteria voor nieuwe projecten. Daarin zag je die totale obsessie met diversiteit en inclusie terug. De kunst zelf kwam amper aan de orde. Bij het Nederlands Letterenfonds is het gelukkig nog niet zo erg.’
‘Uit recalcitrantie gebruik ik ‘blank’ weer, om het Nederlands te bevrijden van het Angelsaksisch. Ik ben het wokisme aan het dekoloniseren, haha’
Is woke mainstream aan het worden?
‘Nou, alleen in bepaalde milieus. Bij sommige linkse partijen ook. Maar bijvoorbeeld niet bij de SP. We leven nog steeds in een land waar de meerderheid van de bevolking rechts stemt. In de culturele sector, waar jij en ik werkzaam zijn, is woke wel mainstream geworden. Maar ergens is dat ook wel weer logisch. Veel mensen zijn het immers in principe eens met het hoofddoel van woke: de emancipatie van achtergestelde groepen. Helaas geeft woke hier een hele specifieke invulling aan, die sektarisch en extreemlinks is. Ik ben tegen racisme, ik schrijf er al jaren tegen. Maar als ik nu één verkeerd woord gebruik, word ik door de wokies ook weggezet als racist. Uit recalcitrantie ben ik het woord ‘blank’ weer gaan gebruiken, om de Nederlandse taal te bevrijden van de Angelsaksische invasie. Ik ben het wokisme nu aan het dekoloniseren, haha.’
Voor uw hoofdpersoon begint de ellende als hij Amsterdam verruilt voor een gemeente in de buurt, waar de ‘wokies’ een geestelijke terreur uitoefenen op de andere leden van de bewonersvereniging. U beschrijft de culturele hoofdstad als een liberaal paradijs. Maar is Amsterdam niet de woke capital bij uitstek, waar radicaal-linkse ideeën de norm zijn?
‘Natuurlijk is dat zo. Amsterdam is ontzettend woke. Maar in de fictieve wereld van mijn boek mist de hoofdpersoon Amsterdam omdat het zijn geboorteplaats is, de plaats waar hij is opgegroeid. Hij heeft positieve herinneringen aan die stad, die hij contrasteert met de negatieve ervaringen in zijn nieuwe woonplaats.
‘Ook Londen, waar hij naartoe gaat voor een concert van zijn favoriete band The Cure, ervaart hij als een bevrijding. Hij is even weg van de woke-sekte. Maar met het woke-denken wordt hij ook geconfronteerd bij een tentoonstelling in White Chapel Gallery. Want dit denken is helaas bijna overal tegenwoordig en Londen is een brandhaard van politieke correctheid.’
Via zijn buurman komt de hoofdpersoon terecht bij het duistere genootschap Deftig Rechts. Dat blijkt een soort Forum voor Democratie en wordt steeds minder deftig en steeds openlijker racistisch, met een flirt naar politiek geweld. Zijn extreemrechts en ‘woke’-links wel goed vergelijkbaar? Is extreemrechts uiteindelijk niet veel gevaarlijker?
‘Ja, je kunt het woke-denken en de alt-right ook moeilijk met elkaar vergelijken. Wat je wel goed met elkaar kunt vergelijken is extremisme an sich. Wat mij frappeert, zijn PVV’ers die zich bekeerd hebben tot de islam. Dat vind ik echt een krankzinnige stap. Maar ergens snap ik het ook weer wel. Deze mensen zijn niet gevallen voor het PVV-gedachtegoed, maar voelen zich aangetrokken tot het extremisme.
‘Zowel aan de extreme rechterkant als aan de extreme linkerkant heb je een orthodoxie. Je moet zuiver in de leer zijn, zuiver in alles. Extremisten hebben ook een obsessie met taal. Je moet de juiste woorden gebruiken. Daarnaast versterken extremisten elkaar. Ze reageren op de andere groep extremisten. Ze zijn een dans met elkaar aan het doen, ze houden elkaar in stand, ze verergeren de maatschappelijke polarisatie alleen maar.’
Richt ‘woke’-links zich niet vooral tegen de net iets andersdenkenden, namelijk centrum-linkers? Ik interviewdeooit BIJ1-ideoloog Willem Schinkel, die D66 en GroenLinks niet fundamenteel vindt verschillen van extreemrechts.
‘Als het om racisme gaat, zijn de PVV en Forum voor Democratie natuurlijk de grote vijand van woke, ook van links. Dat geldt ook voor de LHBTI-gemeenschap. Thierry Baudet wordt op Twitter steeds openlijker homofoob, heeft het over ‘GeenStijl-homo’s’ en noemt journalist Chris Aalberts een ‘narcistische naainicht’. Links en populistisch rechts zijn elkaars aartsvijanden. Nog steeds. Maar je hebt wel een punt wat betreft het bestrijden van ‘net iets andersdenkenden’. Dat heeft alles te maken met de strikte orthodoxie van woke. Er is maar één ware manier om naar racisme te kijken. Wokies zijn bezig om de maatschappij helemaal op de kop te zetten. Machtsstructuren zitten volgens hen overal. Ook bij het midden, ook bij links: racisme zit overal. Daarnaast heeft het denk ik te maken met strategie. Eerst moet je die mensen bekeren die toch al tegen racisme zijn en dus vatbaarder zijn voor jouw ideeën.’
De hoofdpersoon van uw boek bekent dat hij over sommige zaken toch meer woke is gaan denken. Geeft u hiermee eigenlijk niet toe dat er ook best positieve aspecten zijn aan de woke-ideologie?
‘Het is, vind ik, heel belangrijk om een scherp onderscheid te maken tussen het oorspronkelijk links-progressief gedachtegoed en wat woke hiervan nu heeft gemaakt. De hoofdpersoon uit mijn boek is geen racist – hij heeft een Marokkaanse vriendin en een half-Marokkaanse dochter – maar wordt wel zo geframed. In de tweede helft van het boek raakt hij, buiten zijn eigen schuld, verzeild bij extreemrechtse mensen. Ergens in het boek zegt hij ook dat als iemand een pistool op zijn hoofd richt en hem vraagt om te kiezen tussen woke of een fascistisch regime, hij dan kiest voor woke. Maar dat is geen keuze vóór woke, maar een keuze tegen fascisme.’
‘Zowel aan de extreme rechterkant als aan de extreme linkerkant heb je een orthodoxie. Je moet zuiver in de leer zijn, zuiver in alles’
U wordt wel eens uitgemaakt voor een geassimileerde Marokkaan of, wat botter gezegd, iemand die verkaasd is. Wat vindt u van die kritiek?
‘Ja, het is het soort kritiek waar ik mij niets van aantrek. Het komt door de obsessie met witheid van de woke-sekte. Volgens woke kan antiwit racisme per definitie niet bestaan, maar dat is natuurlijk onzin. Het bestaat. Wokies die mij als een verkaasde Marokkaan framen, doen dat om mijn recht van spreken te ondermijnen. Ach, dan ben ik maar een verkaasde Marokkaan. Wat wokies niet willen begrijpen is het idee van individuele vrijheid. We wonen in Nederland, een vrij land. Ik mag zelf bepalen wat mijn identiteit is, je hoeft mij hiervoor niet te diskwalificeren.’
U verweet Mark Rutte onlangs racisme in één van uw columns. Wanneer noemt u iemand een racist?
‘Daar zijn vrij heldere definities voor, die gewoon in de grondwet en het woordenboek staan. Mijn column ging over etnisch profileren. Ik herinnerde mijn lezers aan een uitspraak van de rechter uit 2007. Daarin werd het beleid van Rutte, toen nog staatssecretaris Sociale Zaken en Werkgelegenheid, als discriminerend veroordeeld. Rutte werd op de vingers getikt, maar vond toen dat de wet dan maar veranderd moest worden. Dat kan, maar de grondwet kunnen we niet zomaar veranderen. En zijn discriminerende beleid was in strijd met onze grondwet.
‘Daarnaast heb je racistische tendensen bij de Belastingdienst. De toeslagenaffaire natuurlijk, maar nu ook dat gedoe met de inkomstenbelasting. Dit is allemaal onder Ruttes verantwoordelijkheid gebeurd. Ik beweer niet dat Rutte persoonlijk een racist is, maar hij heeft dit racistische beleid wel toegelaten.’
U bent naast romanschrijver ook columnist en een zeer actieve twitteraar. Vallen de rollen van romanschrijver en van publieke intellectueel wel met elkaar te rijmen?
‘Zowel in mijn columns als in mijn romans houd ik me bezig met maatschappelijke thema’s, maar ik vlieg ze op een andere manier aan. In een column tref je doorgaans mijn eigen, persoonlijke opvatting aan. In een roman kan ik verschillende opvattingen tegenover elkaar plaatsen en met elkaar in conflict laten komen – ik als schrijver sta dan meer op afstand. Ja, God, en dan heb je nog Twitter… Dat zie ik vooral als een online kroeg. Vroeger voerde ik wel eens heftige en langdurige discussies met andere mensen op Twitter, maar zulke discussies zuigen energie en dan was ik weer een dag kwijt. Tegenwoordig besteed ik mijn tijd liever wat wijzer.
‘De wereld in mijn boeken staat niet los van wat er in de maatschappij voorvalt. In mijn romans zit altijd wel een beetje politiek. Maar natuurlijk ook het persoonlijke leven van personages. In Herfstdraad gaat zo’n beetje alles in het leven van de hoofdpersoon kapot: de moeder van zijn kind verlaat hem, hij belandt diep in de schulden en een goede vriend gaat dood. Wat mij in elk van mijn romans interesseert, is hoe maatschappelijke tendensen interacteren met het persoonlijke leven van mensen.’
Hoe ziet u uzelf als schrijver? Wie inspireert u? Wat zijn uw ambities?
‘Gelukkig kom ik weer aan het schrijven van romans toe. Mijn vorige boek was een verhalenbundel en verscheen in 2017. Ik was een beetje bang dat het publiek mij misschien wel weer was vergeten. Maar dankzij mijn column in Trouw en mijn essays voor de Vlaamse krant de Standaard ben ik blijkbaar toch in the picture gebleven, getuige de aandacht die er nu is voor Herfstdraad.
‘Toen ik in 2010 debuteerde als schrijver, stortte ik mij volop in het literaire leven. De feestjes, de borrels, de boekpresentaties. Dat is wel minder geworden, al hang ik nog steeds graag met collega-schrijvers in de kroeg, maar ik ben wat selectiever geworden. Dat geldt ook voor grote voorbeelden, de schrijvers die ik als tiener en twintiger ontdekte en verslond. Ik houd nog steeds van hun werk, maar uiteindelijk kom je al schrijvende los van je inspiratiebronnen en moet je je eigen weg kiezen.
‘Elk nieuw boek vereist een nieuwe kijk op wat dat nou eigenlijk is, een roman schrijven. Herfstdraad biedt in vergelijking met mijn vorige roman Een honger misschien wat minder stilistisch vuurwerk, lijkt wat traditioneler van opzet, maar ik denk dat de vormexperimenten hier wat meer verhuld zijn. Ik beschrijf bijvoorbeeld een concert van The Cure niet door op te sommen welke nummers allemaal gespeeld worden, maar ik heb van elk nummer een tekstregel in het Nederlands vertaald en die losse regels achter elkaar gezet, waardoor een soort poëzie-achtige constructie ontstaat. Schrijven is en blijft ook elke keer weer experimenteren.’
Beeld: Querido
Ten slotte moet ik deze vraag stellen: Hoeveel van de zeven vinkjes van de geprivilegieerde witte heteroseksuele cisman Joris Luyendijk heeft u? Ik heb ze, dat zal u vast niet verbazen, alle zeven.
‘Hahaha. Ik heb mij er niet eens mee bezig willen houden. Wát een oninteressant verhaal. Uiteraard heb ik wel iets opgevangen hier en daar, van zijn media-optredens. En ik vind er vast ook wel iets van, maar mijn mening hierover is nog niet uitgekristalliseerd. Ik ben ook columnist, maar als columnist zoek ik doorgaans toch naar velden die nog niet helemaal afgegraasd zijn. Over het boekje van Luyendijk is een complete sprinkhanenplaag heengegaan. Misschien kom ik hier nog een keer op terug, na enige periode van reflectie.’
Het klinkt op het eerste gezicht misschien onlogisch. Toch is het uiterst rechtse Forum voor Democratie steeds meer in trek bij Turks-Nederlandse jongemannen. ‘Veel Turken geloven dat hun etniciteit superieur is en ‘zuiver’ moet blijven. Dat komt wel overeen met de gedachte van Baudet.’
Gespot op plek 3 van de FvD-lijst in Amsterdam: de 26-jarige Tanay Bilgin. Op zijn Twitteraccount fulmineert hij als een volleerd FvD’er tegen Jaap van Dissel, windturbines en linkse partijen. En op nummer 6 op de lijst van FvD Enschede: Baran Cangir, een jonge moslim en zelfbenoemd patriot die qua tweetgedrag lijkt op Bilgin.
Opmerkelijk: een post van Cangir met een foto van een lachende FvD-leider Thierry Baudet en Tunahan Kuzu van Denk, een partij die bekend staat om zijn grote Turks-Nederlandse aanhang, met als onderschrift: ‘Je kan niet stoppen wat allang in motie is gezet. De conservatieve alliantie is onvermijdelijk inshallah.’
Eind vorig jaar signaleerde een peiling van de Etnobarometer al een groeiend aantal Turkse Nederlanders dat sympathiseert met FvD. Allereerst vanwege de coronamaatregelen, vertelt Aziz Kaddouri van de EtnoBarometer, maar hij ziet ook een groeiende groep zich afzetten tegen de ‘eigen groep’ en tegen de traditionele partijen. Zij willen een ‘veiliger, leefbaarder en vrijer Nederland’, noemt Aziz: ‘En als partijen dit soort standpunten laten liggen, dan merk je dat deze stemmers het toch in de extreme flanken gaan zoeken.’
We spraken met de Turks-Nederlandse FvD-leden Atilla* (28) en Cengiz* (26), die zeggen af te willen rekenen met ‘massa-immigratie’. Migratie is op zich net zo normaal als toerisme, geeft Cengiz aan, maar massa-immigratie is iets heel anders: dat leidde volgens hem tot de val van beschavingen zoals het Romeinse Rijk, maar ook van de native Americans, die ten val kwamen door massa-immigratie vanuit Europa. En het Ottomaanse Rijk ging onder meer ten onder door de multiculturele samenleving die de Turkse Ottomanen hadden, zegt hij.
‘Als morgen drie miljoen Fransen naar Nederland komen, dan hebben we hier ook een probleem’, zegt Atilla. Thierry Baudet heeft dan wel gezegd dat hij Europa ‘dominant blank’ wil houden, echter gaat dit volgens Atilla niet zozeer om blank of niet-blank, maar hierom: ‘Massa-immigratie tast bestaande structuren en samenlevingen aan.’ Er ontstaan zo nieuwe groepen in de samenleving en nieuwe structuren en politieke bewegingen zoals Denk, Nida en BIJ1, vult Cengiz aan.
‘Massa-immigratie tast bestaande structuren en samenlevingen aan’
Atilla: ‘Als ik nu in jouw huis kom wonen, dan neem ik daar ruimte in. En daarom moet jij nadenken over: wie neem ik in mijn huis, en waarom? Dat geldt ook voor staten, want je wilt toch geen conflict? Heel veel diversiteit creëert conflict. En te veel conflict kan leiden tot een crisissituatie, zoals een burgeroorlog.’
Atilla noemt de oorlog in voormalig Joegoslavië en, net als Cengiz, het uiteenvallen van het Ottomaanse Rijk. ‘In Joegoslavië gingen verschillende groeperingen met elkaar een burgeroorlog aan door die diversiteit, terwijl ze allen ‘Joegoslaven’ waren. En ondanks het feit dat de Armenen en Grieken de elite-bevolkingsgroepen waren van het Koningshuis in het Ottomaanse Rijk, zijn zij alsnog een separatistische burgeroorlog aangegaan tegen het Rijk. ‘Dat konden ze doen, want het Ottomaanse Rijk bestond uit alleen maar minderheden. Het Ottomaanse Rijk is de natte droom van de moderne linkse stemmer, die geilt op identiteitspolitiek.’
Cengiz en Atilla typeren zichzelf als liberaal-conservatief, waarbij ze vrijheid en identiteit hoog in het vaandel hebben staan. Ze zeggen hierin aansluiting te vinden bij het FvD en Baudet.
‘Ik ben een Turkse Nederlander en moslim, en zeer trots op mijn Turkse én Nederlandse identiteit. Een doorsnee Turk is vanuit de cultuur al liberaal-conservatief, want binnen de Turkse cultuur zijn waarden als identiteit en vrijheid erg belangrijk’, legt Atilla uit. ‘Als er een soortgelijke Thierry Baudet in Turkije was geweest, dan zou ik die ook steunen, maar ook daar is de politiek in de ban van een partijkartel.’
Atilla vervolgt: ‘Conservatisme is wat de menselijke psychologie nodig heeft, want dat gaat over cultuur, de cultivatie van sociale cohesie, saamhorigheid en een gedeeld identiteitsgevoel. Dat is wat een mens tot mens maakt, in tegenstelling tot wat de linkse kerk wil: namelijk stedelingen zonder identiteit, die ze makkelijk kunnen managen. In het geval van Turken uit dat zich in een trots identiteitsgevoel en een solide cultuur – dat is wat we in Nederland ook nodig hebben.’
Jonge, Turks-Nederlandse FvD’ers houden zich bezig met de geschiedenis en sociologie en komen zo uit op het FvD, vertelt Atilla. ‘Maar ook omdat ze beter weten dan hun opa’s, die op cultuurmarxistische partijen stemden.’ Daarmee bedoelt hij de linkse partijen, maar ook Denk.
Atilla: ‘Waarom zou een Turk op Denk stemmen? Denk is progressief, samen met alle andere partijen. En dat terwijl de meeste Denk-stemmers religieus en conservatief zijn. Denk-stemmers zijn eigenlijk CDA-stemmers, net zoals de Turkse AKP – ‘moslim-democraten’ – van Erdogan. De meer conservatieven zouden eigenlijk op de SGP moeten stemmen.’
FvD komt soms in opspraak vanwege rellen rond vermeend antisemitisme, maar volgens Atilla wordt daar steeds maar geen bewijs voor gegeven. ‘Je ziet alleen maar smaad en laster van de kartelmedia. Antisemitisme komt voor bij extreme ideologieën, zoals het nationaalsocialisme, en bij orthodoxe gelovigen onder de katholieken.’
Ook aantijgingen van racisme door FvD wijst hij van de hand: ‘Kartelpartijen zijn juist discriminerend. Kijk maar naar de toeslagenaffaire en het institutioneel racisme van de kartelpartijen, en in de media. Dat zien we terug aan het feit dat vandaag de dag de meeste Turken en Marokkanen zich nog steeds vervreemd voelen in dit land.’
Baudet als de nieuwe Atatürk
Al in de jaren tachtig en negentig werd duidelijk dat veel Turkse Nederlanders liever op het CDA stemmen dan op linkse partijen, met een weliswaar meer pro-migrantenstandpunt. Dat vertelt Peter Scholten, hoogleraar Migratie en Diversiteit aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.
‘Ook hier was het delen van een gemeenschappelijk conservatief waardenstelsel met respectief voor religieuze achtergronden een belangrijk motief’. Maar Scholten voegt toe dat Turkse Nederlanders als Atilla en Cengiz zich niet alleen herkennen in FvD op basis van hun conservatieve standpunten, maar ook door een essentialistisch cultuurbegrip.
‘Ze zien ‘cultuur’ als iets dat vast omkaderd is, iets dat behouden dient te blijven en wat richting geeft aan iedereen binnen die cultuur. Cultuur is voor hen iets absoluuts, waarbij het dan blijkbaar niet altijd heel relevant is om welk cultureel normen- en waardenstelsel het precies gaat. Waar beiden een hekel aan hebben zijn meer dynamische opvattingen over culturele verandering of, nog erger, culturele vermenging.’
‘Cultuur is voor hen iets absoluuts, waarbij het blijkbaar niet altijd relevant is om welk cultureel normen- en waardenstelsel het precies gaat’
We spraken ook met de Turks-Nederlandse Ali* (23), die sinds 2015 Thierry Baudet volgt en sindsdien altijd FvD stemde, maar nu niet meer. De omgang van FvD met de Nederlandse identiteit raakt volgens Ali bij Turks-Nederlandse FvD’ers aan hoe een Turk met identiteit omgaat.
‘Zijn geschiedenis is zijn identiteit, waar hij trots op is. Het Turk-zijn staat voor iemand die destijds meer dan de helft van de wereld had veroverd, die paardenvlees at en paardenmelk dronk – ofwel: een sterke man die die de wereld verovert.’
En ziedaar: de overeenkomsten tussen Kemal Atatürk, de stichter van Turkije, en Thierry Baudet. ‘Ze hebben allebei zoiets van: mijn volk en mijn taal zijn superieur. En veel Turks-Nederlandse jongens die FvD stemmen herkennen Baudet als die sterke man die de wereld verovert.’
De FvD-ideologie gaat ook over het behoud van een soevereine sterke staat, waar geen buitenlandse invloed op wordt uitgeoefend. Ook dit rijmt met de fantasie over Turkije als een sterke soevereine staat met een sterke mannelijke, Atatürk-achtige leider, vertelt Ali. Veel Turkse jongeren zien Thierry Baudet ook als een sterke, mannelijke leidersfiguur.
Maar dan is er nog wel dat ideaal van het oude, ‘boreale Europa’ waar Baudet vol lof over spreekt. Volgens critici is dit een extreemrechts, wit-nationalistisch idee. Daarom vindt Ali FvD inmiddels ook gevaarlijker dan de PVV, omdat FvD volgens hem dichter bij het nazisme komt. Toch kan hij wel verklaren waarom Turkse Nederlanders ook dan nog steeds FvD stemmen.
‘Bij veel Turken zit het geloof dat de Turkse etniciteit het meest superieure is wat er bestaat, en ook ‘zuiver’ moet blijven. Dat komt wel overeen met de gedachte van Baudet, die een boreaal Nederland wil. Turkse Nederlanders die FvD stemmen vinden eigenlijk dat Nederland blank moet blijven om die superioriteit te waarborgen.’
En die superioriteit zou zich dan moeten uiten in de westerse cultuur. Ali stelt dat bijvoorbeeld vrouwen in het Westen beter af zijn dan elders. ‘Vrouwen kunnen vrijer zijn in een Nederlandse cultuur dan bijvoorbeeld in een Somalische cultuur. In minder vrije culturen zie je wel dat een man gewoon boven een vrouw staat, en dat is hier in Nederland veel minder het geval. Massa-immigratie wordt dus een probleem op het moment dat er vluchtelingen naar Nederland komen, met standpunten die afwijken van de Nederlandse normen en waarden’.
Onder Turkse Nederlanders die FvD stemmen heerst het gevoel dat een Turk beter past binnen de democratische waarden van Nederland dan bijvoorbeeld een Marokkaan of Syriër, zegt Ali. ‘Marokkanen worden conservatiever opgevoed, bij een Turk is dat anders. Die zijn moderner, wordt er dan gezegd.’
Ali’s aanvankelijke liefde voor FvD bekoelde vanwege de vele schandalen waarin de partij verzeild raakte. ‘Eerst koos ik ervoor om geen aandacht te besteden aan sommige uitspraken van FvD-politici, maar nu kan ik dat niet meer. En dat heeft ervoor gezorgd dat ik niet meer op FvD stem.’ Toch geeft Ali aan geen spijt te hebben van zijn FvD-verleden. ‘Het heeft me nieuwe inzichten gebracht en een andere kijk op de wereld.’
*Gefingeerd. Atilla en Cengiz wilden niet met hun namen in wat zij ‘linkse kartelmedia’ noemen.
**Achternaam bij de redactie bekend. Ali voelt zich gemakkelijker bij enkel een vermelding van zijn voornaam, omdat anders zijn werkgever achter zijn FvD-verleden zou kunnen komen.
De Londense politie zoekt een man die heeft geprobeerd om een moslima haar hijab af te trekken. Dat meldt de lokale nieuwssite My London.
Het voorval vond eind vorige maand plaats in de Londense metro. Het slachtoffer stond bij de deur, toen een man raciale verwensingen naar haar hoofd begon te slingeren.
Even later greep hij haar hijab, met de bedoeling om die van haar hoofd te trekken. Ook rukte hij haar rugzak af, waarvan de riem scheurde.
De Londense politie heeft de camerabeelden vrijgegeven en is nu op zoek naar de dader (foto).
De Turkse politie heeft een verdachte aangehouden voor moord op journalist Güngör Arslan, hoofdredacteur van de lokale nieuwssite Ses Kocaeli.
Güngör Arslan raakte drie dagen geleden ernstig gewond bij een aanslag op zijn leven. Hij werd naar het ziekenhuis gebracht en stierf later.
Verschillende journalisten hebben de Turkse regering opgeroepen om snel een onderzoek te doen naar de omstandigheden rond de moord op Arslan. Ze willen ook weten of het journalistieke werk van Arslan een mogelijk motief voor de schietpartij was.
In zijn laatste artikel beschuldigde Arslan de burgemeester van Kocaeli, lid van regeringspartij AKP, van corruptie.
Onder president Erdogan is de persvrijheid in Turkije steeds meer onder druk komen te staan. Grote mediaconcerns zijn in handen van vrienden van Erdogan, en journalisten die kritisch schrijven over de president of over het regeringsbeleid worden vervolgd.
PvdA, CDA, SP, GroenLinks en D66 in Haarlem willen onder geen beding met Forum voor Democratie in een coalitie, meldt NH Nieuws.
Dit benadrukken ze na recente ophef over uitlatingen van de Haarlemse FvD-lijsttrekker Moriah Hartman (foto, vierde van links). In een appgroep van de FvD-jongeren schreef Hartman dat het dagboek van Anne Frank ‘overschat’ wordt.
Nummer 2 Iem al Biyati (foto, tweede van rechts) deelde in zo’n appgroep een link naar een nummer dat werd afgespeeld door de extreemrechtse terrorist Brenton Tarrant, tijdens een livestream op weg naar een van de moskeeën waar hij in 2019 een aanslag zou plegen. Ze doet dit nu af als ‘tienerhumor’.
Dat Hartman en Biyati de gewraakte berichten schreven, bleek al in 2020. Ophef over antisemitische appjes leidde toen tot het vertrek van Joost Eerdmans en Annabel Nanninga, die vervolgens JA21 oprichtten. Maar nu deze ophef opnieuw in Haarlem speelt door de kandidatuur van de twee jonge FvD-vrouwen, voelen partijen zich genoodzaakt te uiten.
‘Wij zullen geen deel uitmaken van een coalitie met FvD, mochten zij in de Haarlemse gemeenteraad komen’, aldus PvdA-lijsttrekker Floor Roduner. ‘Bedreigingen, racisme en antisemitisme zijn onacceptabel en niet onderhandelbaar.’
Ook CDA, SP, GroenLinks en D66 sluiten FvD uit. ‘Het is complete waanzin, we gaan niet met hen in een coalitie, dat staat vast’, zegt SP-raadslid Anne Feite Bloem.
De VVD wil FvD niet op voorhand uitsluiten. Lijsttrekker Peter van Kessel zegt dat eerst de kiezers aan het woord gelaten moeten worden. Toch acht hij samenwerking met FvD ‘zeer onwaarschijnlijk’ te vinden, ‘nu we inmiddels een beeld hebben van het verleden van de Haarlemse FvD’ers’.
Oud FvD-Kamerlid Wybren van Haga, die nu de partij BVNL in de Tweede Kamer leidt en met deze partij ook meedoet aan de gemeenteraadsverkiezingen in Haarlem, wil FvD ook niet bij voorbaat uitsluiten, zegt hij. ‘Laten we gewoon lekker campagne voeren en de kiezer aan het woord laten. Zij beslissen het, niet de partijen.’ Hij noemt de uitlatingen van PvdA-lijsttrekker Roduner ‘zonde’.
De Syrische president Bashar al-Assad is het eerste buitenlandse staatshoofd dat, in navolging van Rusland, de onafhankelijkheid van de pro-Russische separatistische republieken Donetsk en Loehansk in het oosten van Oekraïne erkent. Dit meldt onder meer de Arabische nieuwszender al Jazeera.
De Syrische minister van Buitenlandse Zaken zegt dat de regering van Assad ‘zal samenwerken’ met de zelfverklaarde Volksrepubliek Donetsk en de Volksrepubliek Loehansk .
De Russische dreiging escaleerde gisteren, toen de Russische president Vladimir Poetin zei de twee republieken te erkennen. Vannacht stuurde hij een Russische troepenmacht naar de gebieden in het kader van een zogeheten ‘vredesmissie’.
In Syrië is nu tien jaar een bloedige burgeroorlog aan de gang. President Assad is er dankzij Russische en Iraanse steun in geslaagd om in het zadel te blijven.
Volgens de nieuwssite al Monitor zijn de Russische troepen in Syrië de afgelopen maanden steeds assertiever geworden. Mogelijk leidt een oorlog in Oekraïne ook tot oplopende spanningen in Syrië, aldus de website.
De gemeenteraadsverkiezingen staan voor de deur en dan vraag je je af hoe goed partijen hun kandidaten checken. Hebben partijen enig idee wie er bij hen op de lijst staan en de komende jaren voor hen in de gemeenteraad komen? Bij één partij wisten we al dat dat onderzoek niet zoveel voorstelt: GroenLinks. We denken terug aan Deniz Karaman, die in 2018 op de zesde plaats van de Amsterdamse kandidatenlijst stond. Ruimschoots verkiesbaar.
Karaman is alweer een tijdje weg als raadslid. Na nog geen twee jaar stopte hij ermee. Het beviel hem prima samen te werken met andere raadsleden, maar hij had moeite met het benadrukken van verschillen met andere partijen. Hij meldde in een verklaring:
‘Zodra ik in de setting van de ‘politieke arena’ kwam verdween de positieve energie en overheerste er een zwaar gevoel. (…) Verschillen worden daar juist benadrukt met als doel om Amsterdammers te laten zien waar elke partij voor staat. (…) Het vergroten van verschillen is iets dat niet bij mijn persoonlijkheid past.’
Vraagje aan GroenLinks: hoe kun je nou op een kandidatenlijst voor een politiek orgaan gaan staan en denken dat het werk niet zal draaien om het uitvergroten van verschillen? Dan heb je je echt geen seconde verdiept in hoe de politieke cultuur eruitziet, heb je nooit bij de gemeenteraad op de publieke tribune gezeten en heeft GroenLinks daar al helemaal niet naar gevraagd.
Inmiddels blijken de ideeën van Karaman helemaal niet zo raar. Er zit een nieuwe partij in de Tweede Kamer die van deze nogal onrealistische visioenen de kernfilosofie heeft gemaakt: Volt. De partij doet in maart in tien gemeenten mee aan de lokale verkiezingen. De afgelopen weken interviewde ik voor Joop uit elk van die gemeenten de nummer twee. Wat blijkt? Vrijwel al deze kandidaten zeggen dingen die ook Deniz Karaman ooit dacht: dat politiek draait om constructief samenwerken, gezamenlijk oplossingen vinden en vooral niet om verschillen benadrukken.
Volt dweept bijvoorbeeld met het idee van een dagelijkse warme schoollunch voor alle basisschoolkinderen. Met zo’n lunch weten we zeker dat ook kinderen die in armoede opgroeien tenminste een keer per dag goed te eten krijgen. In de wereld van Volt geldt zo’n idee als vernieuwend, constructief, positief en oplossingsgericht. Geen kandidaat komt op het idee dat Volt een miljoenenproject aankondigt dat heel lastig te organiseren valt, waar ontzettend veel geld mee gemoeid is en waarvan velen zullen zeggen: ‘Dat kan de gemeente helemaal niet betalen.’ Zelfs als politici die lunch in theorie ook wel zouden willen.
Lokale Volt-kandidaten zijn inmiddels in lichte paniek, denk ik
Ik vroeg meerdere Volt-kandidaten of ze het verhaal van Deniz Karaman kennen. Ze hadden nog nooit van hem gehoord. Hoe ze de discussies met lokale rechts-populistische fracties, de PVV of Forum voor Democratie voor zich zien? Niemand kon er iets zinnigs over zeggen, terwijl iedere buitenstaander weet wat er gaat gebeuren: die lunches komen er niet, samenwerken wil men vaak niet en Volt moet zich gaan onderscheiden van soortgelijke partijen als D66, GroenLinks en PvdA. Dat zal in de praktijk niet meevallen.
Volt bouwde een partij met het idee dat de politiek helemaal anders moet: positiever en constructiever, niet zo gepolariseerd en vooral gericht op samenwerking. Iedere leek kan zien dat al die lokale kandidaten straks van een koude kermis thuiskomen, als ze met hun schoollunches door rechtse fracties in hun gezicht worden uitgelachen. Dan blijkt dat de partij haar huiswerk niet heeft gedaan en mensen met de verkeerde verwachtingen naar de gemeenteraad heeft gestuurd.
Lokale kandidaten zijn inmiddels in lichte paniek, denk ik. Niet omdat ik ze in deze interviews een andere visie op politiek voorschotelde, maar omdat de landelijke partij – die doet alsof Volt betere en hoogstaandere principes heeft dan de rest – een wespennest blijkt te zijn. Je hoort die kandidaten denken: ‘Zou dat lokaal ook zo gaan?’ Misschien had Volt de eigen politici wat beter moeten voorbereiden op de harde realiteit.
Nederlandse militairen maakten zich tijdens de Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog (1945-1949) niet alleen schuldig aan executies, martelingen en plunderingen, maar ook aan verkrachtingen. Verkrachting in oorlogsgebied werd na de Eerste Wereldoorlog al als oorlogsmisdaad aangemerkt, maar de Nederlandse krijgsraad was voortdurend op zoek naar omstandigheden om de straf te verzachten.
In 1948 werd een vrouw uit Tanggoel op Java verkracht door een Nederlandse soldaat. De krijgsraad oordeelde: zes maanden gevangenisstraf. ‘Beklaagde leed ten tijde van het delict aan licht psychische alteratie als gevolg van een aanrijding met een trein; voorts een zeer gunstige beoordeling van zijn commandant.’ In datzelfde jaar werd in Dessa Baloeng een meisje van elf jaar door een militair ‘in een leegstaande goedang’ – opslagplaats – verkracht. De straf? Elf maanden, met aftrek van voorarrest.
Een verkrachtingszaak die de Nederlandse krijgsraad zeer hoog opnam, betrof een meisje van tien jaar uit Soekorwirjo in 1948. De soldaat werd veroordeeld tot een jaar en vier maanden gevangenisstraf. Toevoeging van de krijgsraad: ‘Ook in de dessa (dorp) wordt het violeren van jeugdige meisjes als een plundering van eer beschouwd.’ Blijkbaar was het nodig duidelijk te maken dat verkrachting universeel een misdaad is.
Genoemde voorbeelden staan in de ‘Excessennota’ van historicus Cees Fasseur uit 1969, met daarin een twintigtal gevallen van gemelde en behandelde verkrachtingen. Op een totaal van 200.000 soldaten een verdacht laag aantal. Verder wordt nergens ook maar met enige compassie over de slachtoffers geschreven. Of hoe verkrachting hun levens moet hebben beïnvloed. Enige vorm van genoegdoening, excuses, of compensatie werd blijkbaar niet noodzakelijk gevonden.
Journaliste Christina Lamb betoogde vorig jaar in Trouw dat verkrachting altijd als bijzaak wordt gezien in een oorlog. Dit, terwijl meisjes en vrouwen naderhand vaak als paria’s worden behandeld. Het recente rapport over ‘het extreme geweld’ van de Nederlandse soldaten in Indonesië toont dat ook verkrachtingen door het Koninklijk Nederlands Indisch Leger en de Koninklijke Landmacht stelselmatig waren. Toch sneeuwde verkrachting onder, in tegenstelling tot executies, martelingen, plunderingen die Nederland tijdens de Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog had begaan, in het nieuws over dit rapport.
Het zou de nog levende veteranen die zich aan verkrachting schuldig hebben gemaakt sieren als ze alsnog hun diepe persoonlijke spijt betuigen
Veteranen repten helemaal niet van verkrachtingen, schreef historicus Gert Oostindie in zijn boek Soldaat in Indonesië 1945-1950 (2015). Nederlandse militairen gaven toe dat ze regelmatig seks hadden met Indonesische vrouwen, maar uitsluitend tegen betaling. Zo lezen we dat ‘het toch echt alleen maar de Indonesische rebellen waren die verkrachtten’. Overigens klaagden de mannen wel over de vele geslachtsziekten die ze opliepen.
Oostindie wijdt uiteindelijk slechts één pagina aan zes gevallen van verkrachting. Daaronder ook een groepsverkrachting in Katjen door twintig militairen – waaronder zich ook hoge officieren bevonden – die een twaalfjarig meisje hadden verkracht. Deze groepsverkrachting is niet in de ‘Excessennota’ terug te vinden, wat wederom aantoont hoe beperkt deze was.
In deze nota staan drie gevallen van twaalfjarige meisjes die zijn verkracht. De daders zijn zeer licht bestraft, met uitzondering van een soldaat die ook het zoontje van het slachtoffer vermoordde. De verzachtende omstandigheden buitelen over elkaar heen. Zo was ‘beklaagde’s ongelukkige gezinsleven, waardoor het hem dikwijls aan kracht ontbreekt zichzelf onder controle te houden’ een overweging voor strafvermindering. En: ‘Was net terug uit voorste lijn, heeft een schoon strafboek en verricht zijn dienst goed.’ De meeste militairen konden gewoon weer in het leger terugkeren.
Ook werden zaken geseponeerd bij gebrek aan bewijs, waaronder die van plundering, moord, vernieling en verkrachting in een geïmproviseerd plaatselijk ziekenhuis in Peniwen, Oost-Java. Toen het Comité Nederlandse Ereschulden van Jeffry Pondaag in 2014 de kwestie voor de rechter bracht met het slachtoffer van groepsverkrachting, mevrouw Tremini, bleek dat er genoeg bewijsmateriaal was. Tremini ontving in 2016 het luttele bedrag van 7.500 euro. Advocaat Liesbeth Zegveld had 50.000 geëist.
Tremini is de enige vrouw aan wie, zij het ontiegelijk krenterig, recht is gedaan. Ze vertelde in de rechtbank hoe ze zich schaamde en hoe moeilijk het was haar leven weer op te pakken.
Het zou de nog levende veteranen die zich aan verkrachting schuldig hebben gemaakt sieren als ze alsnog hun diepe persoonlijke spijt betuigen voor hun misdaden. Het nieuwe historisch onderzoek toont de stelselmatigheid van de verkrachtingen aan. We zullen nooit weten hoeveel vrouwen en meisjes verkracht zijn, maar als symbool van het onrecht dienen de namen van de dorpjes uit de ‘Excessennota’ waar dit plaatsvond en waarvan we nu weten dat het een veelvoud hiervan moet zijn geweest: Peniwen, Soemedang, Soekaboemi, Poerwokerto, Lawang, Passar Minggoe, Banjoemas, Soekowirjo, Djember, Soenga, Soerabaja, Tjembalang, Grendoeng, Krawang, Makassar, Dessa Baloeng, Wonosob en Pemotan.
De Nieuw-Zeelandse moslima Hoda al-Jammaa (17) zat nietsvermoedend met haar vrienden op school te keuvelen, toen drie niet-islamitische meisjes ruzie zochten, haar hoofddoek aftrokken en op haar begonnen in te slaan. De daders hebben het geweld ook gefilmd, meldt Radio New Zealand.
Zeheeft er een hersenschudding en verwondingen aan haar hoofd aan overgehouden. Volgens de directrice is het niet de eerste keer dat een moslimmeisje slachtoffer wordt van anti-islamitisch geweld op school.
‘Er waren al signalen, bijvoorbeeld scheldpartijen. Onze klachten bij de politie zijn niet serieus genomen. Dit had voorkomen kunnen worden en is een schandvlek’, zegt ze. Twee van de daders zouden inmiddels van school gestuurd zijn.
Er is een petitie tegen gestart die ‘gerechtigheid voor Hoda en haar vrienden’ opeist en haat en xenofobie aan de kaak stelt. De petitie is al meer dan 50.000 keer getekend.
In Nieuw-Zeeland zijn na de terroristische aanslag in 2019 in Christchurch veel inspanningen geweest om de tolerantie op te krikken. Maar drie jaar na de aanslag is het momentum weg, aldus Radio New Zealand.
Onze site gebruikt cookies en vergelijkbare technologieën onder andere om u een optimale gebruikerservaring te bieden. Ook kunnen we hierdoor het gedrag van bezoekers vastleggen en analyseren en daardoor onze website verbeteren.
Deze website gebruikt cookies om uw gebruikservaring op deze website te verbeteren. Van deze cookies worden cookies aangemerkt als "Noodzakelijk" in uw browser bewaard, deze cookies zijn essentieel voor het functioneren van de website. Bijvoorbeeld het opslaan van uw keuze of u wel of geen cookies wilt hebben. Wij maken ook gebruik van cookies van derde partijen die ons helpen met het analyseren en begrijpen van de gebruik van deze website door u. Deze cookies worden alleen gebruikt als u daar toestemming toe geeft. U heeft ook de mogelijkheid om uzelf uit te sluiten voor deze cookies. Dit zal echter effect hebben op uw gebruikerservaring.
Noodzakelijke cookies zijn absoluut nodig voor het functioneren van de website. De cookies in deze categorie zorgen alleen voor de veiligheid en het functioneren van deze website . Deze cookies bewaren geen persoonlijke gegevens
Deze cookies zijn niet strict noodzakelijk, maar ze helpen de Kanttekening een beter beeld te krijgen van de gebruikers die langskomen en ons aan te passen aan de behoeftes van onze lezers. Hiervoor gebruiken wij tracking cookies. Bij het embedden van elementen vanuit andere websites zullen er door deze sites ook cookies worden gebruikt.
