WoonFriesland maakt zich schuldig aan racisme, aldus activisten op Twitter. De Friese woningbouwcorporatie geeft bewoners tips hoe ze met ‘kookluchtjes’ uit de ‘multiculturele wereldkeuken’ kunnen omgaan.
‘Een multiculturele samenleving levert een ‘wereldkeuken’ op met ontelbare gerechten en even zoveel etensluchtjes’, staat op site van WoonFriesland. ‘Omdat smaken verschillen vraagt dit om een soepele, tolerante houding. En in veel gevallen kan een goede afzuigkamp de lucht aardig klaren.’
Deze passage schiet activisten op Twitter in het verkeerde keelgat. ‘wtf is dit voor stukje racisme op jullie site??? weet je wat pas stinkt? spruitjes. weet je wie die eten? WITTE MENSEN’, schrijft het Twitteraccount AarbeiSL boos.
‘Goedemorgen, Het is jammer dat je deze tekst zo opvat’, antwoordt WoonFriesland. ‘De Nederlandse keuken valt ook onder de wereld keuken. Ik ben het met je eens dat spruitjes niet lekker ruiken. Vandaar ook dat er in de tekst wordt gewezen op tolerantie en het belang van een goede afzuigkap.’
AardbeiSL neemt hier geen genoegen mee. ‘Je suggereert met deze tekst dat een multiculturele samenleving zorgt voor overlast (in dit geval door geurtjes) en dat is verkapt racisme. Niks meer niks minder.’
Anderen bemoeien zich ook met de discussie. Een BIJ1-aanhangster vindt dat de Hollandse pot juist stinkt, met die ‘muffe geur van kapotgekookte groenten en aardappels’. AarbeidSL beaamt dit. ‘Mijn buurt is heel erg multicultureel maar van de etensluchten hier krijg ik juist vet vaak honger, hollands eten is t eten dat stinkt.’
Een Turkse rechtbank heeft de Nederlandse journaliste Fréderike Geerdink vrijgesproken, meldt de Turkse website Medya News. Hiermee komt een einde aan een juridische strijd van zes jaar.
De journaliste deed voor Nederlandse platforms als NRC en de Groene Amsterdammer bijna tien jaar verslag van de Koerdische kwestie. Ook de PKK, die in Turkije, de EU en de VS op de terreurlijst staat, kwam ruim aan bod. Ze zou zich daarmee schuldig maken aan ‘het voeren van propaganda voor een terroristische organisatie’, maar is hier nu voor vrijgesproken.
Geerdink werd in januari 2015 gearresteerd en stond in april 2015 terecht. In september dat jaar werd ze definitief Turkije uitgezet. Er is op dit moment een procedure aan de gang om haar Turkse inreisverbod te annuleren.
Geerdink zorgde in mei voor ophef op Twitter, toen ze in het Turks kersvers staatssecretaris Dilan Yesilgöz-Zegerius (VVD) aanviel. ‘Het is een walgelijke, racistische vrouw’, schreef Geerdink onder meer.
Het Nationaal instituut Nederlands slavernijverleden (NiNsee) is blij met de excuses van de Amsterdamse burgemeester Femke Halsema voor de slavernij, maar vindt dat het nu ook tijd is voor de volgende stap: ‘reparaties’.
‘Die wettelijke verankering van excuses, het herstel, reparaties, dat lijkt me eigenlijk de eerste stap’, zegt NiNsee-voorzitter Linda Nooitmeer tegen de Amsterdamse omroep AT5. Ze denkt hierbij niet aan individuele herstelbetalingen, maar aan investeringen in de zwarte gemeenschap in Nederland.
‘Ik kom vaak in de Bijlmer en ik zie elke dag een stroom mensen vanuit waar dan ook in Nederland naar de grote kantoorgebouwen gaan. Tegelijkertijd is er een groep mensen, ook van Afrikaanse afkomst, die in de Bijlmer leeft. Kinderen, die het best wel moeilijk hebben.’
Emancipatiewethouder Rutger Groot Wassink (GroenLinks) wil ook dat de excuses van Halsema consequenties hebben. Hij wil dat ‘we met elkaar gaan kijken hoe we met de doorwerking van dit verleden aan de slag kunnen’, zegt hij. ‘Dat is denk ik een hele belangrijke vervolgstap voor de rest van het jaar.’ Het woord ‘herstelbetalingen’ nam de wethouder niet in zijn mond.
De zwarte partij Ubuntu Connected Front, die tevergeefs meedeed aan de Tweede Kamerverkiezingen van 17 maart, eiste in haar programma 40.000 euro voor elke nazaat in Nederland van een tot slaaf gemaakte, als voorschot.
Negen zetels. Zo klein was het CDA in de EenVandaag-peiling van dinsdag. Een historisch dieptepunt. Democratische logica: weinig mensen zullen het CDA missen in het centrum van de macht, mocht de partij definitief een kleine partij worden.
Maar de neergang van het CDA is zonde als je bedenkt dat het van oudsher een belangrijke positie vervulde in ons politieke en maatschappelijke landschap. Een brede middenpartij die groepen Nederlanders met elkaar verbond op basis van christelijke beginselen. Het is extra zonde als je bedenkt dat het CDA dit allemaal had kunnen voorkomen.
Het afgelopen decennium was er een van verdere secularisering, individualisering, liberalisering, verrechtsing, veroudering en diversifiëring van onze samenleving. Trends die niet in het voordeel van het CDA werken. Trends ook waar de partij op had moeten anticiperen of reageren. De oplossing lag in verbreding, diversifiëring en verduurzaming, het midden opnieuw definiëren. Wat het werd: platte verrechtsing.
In 2010, toen Jan-Peter Balkenende het onderspit delfde, kwam het CDA in een identiteitscrisis. Het kon vanuit christelijke waarden een alternatief ontwikkelen voor de opstomende Geert Wilders. Maar nee: het CDA werkte met de PVV samen. Na dit korte huwelijk bleef het CDA flirten met populistisch gedachtegoed: denk aan het gehamer van toenmalig partijleider Sybrand Buma op de ‘joods-christelijke cultuur’ van Nederland. Of neem de latere samenwerking met Forum voor Democratie in Brabant.
Nog zo’n bepalend moment: 2014, als Tunahan Kuzu en Selcuk Öztürk breken met de PvdA na een conflict met minister Lodewijk Asscher. Die wilde onderzoek doen naar Turkse religieuze organisaties omdat deze niet transparant zouden zijn en de integratie zouden tegenwerken. Een verkeerd signaal richting een groot deel van het Turks-Nederlandse en moslim-electoraat.
Op dat moment had het CDA, als ‘verbindende’ christelijke partij, voor moslims kunnen opkomen. Het gebeurde niet. Sterker nog: het CDA steunde Asscher. Veel moslims voelden zich door deze partijen gecriminaliseerd. Denk kon een electoraal succes worden. En het integratiedebat polariseerde niet-zo-vrolijk verder.
De oplossing lag in verbreding, diversifiëring en verduurzaming, het midden opnieuw definiëren. Wat het werd: platte verrechtsing
De verbinding tussen protestants-katholiek, platteland–stad en moslims–niet-moslims hield geen stand bij het CDA. Het CDA heeft een sterke leider nodig om de vele bloedgroepen bij elkaar te houden.
Aanvankelijk was het CDA als christendemocratische partij een politieke groepering waar ook moslims zich thuis voelden. In tegenstelling tot de kleine christelijke partijen ChristenUnie en SGP is het CDA in theorie open voor iedereen. Echt inclusief werd het CDA echter nooit. In 2013 verscheen het rapport Gedeelde waarden: Moslims in het CDA, waarin werd geconcludeerd dat moslims en christenen veelal dezelfde waarden koesteren. Maar het rapport belandde in een la met de vele andere rapporten uit het afgelopen decennium.
Het CDA koos voor de conservatieve, populistische koers van Buma. In zijn geruchtmakende H.J. Schoo-lezing uit 2017 nam hij het op voor de ‘boze burger’, die volgens hem de ‘gewone Nederlander’ was. Islamitische Nederlanders weken af van deze norm. Volgens Buma was de hoop dat moslimmigranten uiteindelijk hier een ‘verlichte islam’ zouden gaan aanhangen ‘ijdel gebleken’. Daarbij vond hij dat we ‘onze cultuur, onze tradities’ niet mochten laten verwateren. Ze moesten juist worden versterkt.
In 2017 zegde rabbijn en Kanttekening-columnist Lody van de Kamp zijn CDA-lidmaatschap op. Hij stelde dat die partij moslims uitsluit. ‘Joden weten wat beperkt, gediscrimineerd en gestigmatiseerd worden is. Hoe sommige Nederlanders, vooral moslims, zich nu voelen is voor mij heel herkenbaar’, zei hij daarover tegen de Kanttekening.
Ook een andere Kanttekening-columnist, bestuurder Dave Ensberg-Kleijkers, zegde onlangs zijn CDA-lidmaatschap op. Hij verwoordde wat de linkervleugel al langer dwarszat op multicultureel gebied. Over vluchtelingen in Moria: ‘Kinderen worden door ratten gebeten. Vrouwen moeten na een keizersnede direct terug naar de tent, lopen een infectieziekte op. (…) Als je er als christendemocraat niet voor deze mensen wilt zijn (…) waarvoor dan wel?’ En over de Brabantse samenwerking met FvD: ‘Dat je gaat samenwerken met een partij waarvan de leider zegt dat mijn dochter een exponent is van homeopathische verdunning. Waarom doe je dit?’
Het CDA had vanuit christelijke waarden een belangrijke en betekenisvolle rol in het culturele midden kunnen spelen, maar verkwanselde die in ruil voor rechtse stemmen. De partij gokte erop dat het binnenkort afgelopen zou zijn met de hegemonie van Mark Rutte, en Wopke Hoekstra dan als vanzelf het stokje zou kunnen overnemen. Ook dat gebeurde niet. Het is juist deze, mede door het CDA geschapen, polarisatie die de partij nu parten speelt.
En dat terwijl het CDA dichtbij huis zo’n makkelijk voorbeeld had om van af te kunnen kijken: Angela Merkels CDU, een van de weinige christendemocratische partijen in Europa waar de electorale neergang (nog) niet is ingezet. Enkele benodigdheden: niet samenwerken met, maar krachtig optreden tegen radicaal-rechts. En misschien wat meer ‘Wir schaffen das’ en minder Moria-deals.
Deze zomer vertrekken, na bijna twintig jaar, de laatste Amerikanen uit Afghanistan, en in hun kielzog blazen ook de laatste Nederlanders de aftocht. Missie volbracht? Het hangt ervan af wat de missie was.
Bij de komst van de Amerikanen was hun legitimatie vrij simpel, en hun doel heette ook vrij beperkt te zijn. Al-Qaida had een terreuraanslag van ongekende proporties op New York gepleegd, en de toenmalige Afghaanse machthebbers, de Taliban, hadden dat, door aan Al Qaida-leider Osama bin Laden onderdak te verlenen, de facto gefaciliteerd.
Als het de missie was om aan dat gevaar een einde te maken, dan is de missie geslaagd. Al Qaida is in het Midden-Oosten in de tussentijd volledig door de opkomst (en – voorlopige? – ondergang) van IS overschaduwd, en Bin Laden is door toedoen van een Amerikaans moordcommando nu al weer tien jaar dood.
Die vond zijn einde bovendien niet in Afghanistan, maar in Pakistan – een Amerikaanse ‘bondgenoot’ die voortdurend dubbel spel speelde (speelt?), waarbij Washington een andere kant op keek.
En wat Afghanistan betreft, hadden de Taliban al snel laten weten dat zij, anders dan IS, geen grootse plannen hebben buiten hun eigen land, laat staan op een ander continent.
Na de dood van Bin Laden op 2 mei 2011 hadden de Amerikanen dus kunnen vertrekken. Dat ze dat niet hebben gedaan, valt niet los te zien van een verschuiving van het einddoel die al vele jaren eerder had plaats gevonden, in samenhang met de – valselijk met 9/11 beargumenteerde – inval in Irak: het brengen van duurzame democratische vooruitgang en stabiliteit.
Rust en orde duurzaam maken: dat vergt tijd, want die fanatieke Taliban geven niet zomaar op
Duurzame vooruitgang en stabiliteit in het Midden-Oosten brengen, als westerse macht van buitenaf: dat is wel een dingetje. Er hebben in het verleden politici met bescheidener plannen rondgelopen die óók niet zijn gelukt.
Jaren geleden liep ik eens op een Clingendael-conferentie Bram Stemerdink tegen het lijf, ooit minister van Defensie in het kabinet-Den Uyl (voor de jongeren onder ons: dat was een premier van Nederland in de dagen van Johan Cruyff).
Stemerdink vertelde mij dat hij net een boek las over oorlogvoering in Afghanistan – die van de Engelsen anderhalve eeuw geleden wel te verstaan. Er was sindsdien geen spat veranderd. Hij herkende bijzonder veel terug. En de Engelse pogingen op het eind van de 19de eeuw waren even hopeloos als de Amerikaanse in het begin van de 21ste. Zoals de Taliban zelf zeggen: ‘Jullie hebben de horloges – wij hebben de tijd.’
De orde en vooruitgang – meisjes die eindelijk ook naar school gaan – die het Westen beweerd te hebben gebracht: hoe bestendig is die? De Taliban rukken nu al weer steeds verder op, aangemoedigd door de wetenschap straks het rijk alleen te hebben. Tegen hen is het officiële Afghaanse leger geen partij, en dat weten zij.
Waarom dan nu nog vrede sluiten met de regering in Kabul – zoals, in ruil voor hun vertrek, de ‘afspraak’ met de Amerikanen was -, als je die straks toch moeiteloos terzijde kan schuiven? Er is niet veel helderziendheid voor nodig om te voorzien dat straks 1. de Taliban opstomen naar Kabul, en 2. van alle ‘democratische verworvenheden’ dan niets meer over blijft.
En het waren toch mede die democratische verworvenheden, waarmee Den Haag werd overgehaald met Nederlandse deelname in te stemmen.
Dat leidt tot een interessante paradox. Wie wil dat die verworvenheden blijvend zijn, zal moeten blijven – niet voor een paar jaar, maar voor een halve eeuw, zo niet langer. Rust en orde duurzaam maken: dat vergt tijd, want die fanatieke Taliban geven niet zomaar op. Die hebben immers alle tijd.
Maar waarin belanden we dan? In een proces waarbij ‘we’ nooit weg kunnen, omdat dan de vooruitgang verloren gaat? Waaraan herinnert u dat? Hoorde ik iemand ‘Pacificatie van Atjeh’ zeggen? Inderdaad: zoiets noemen we kolonialisme, en kijken dan heel vies.
Atjeh: dat is ook zo’n regio waar moslimfundamentalisten toen en nu de sharia koesteren. En laten nu juist degenen die vinden dat we in Afghanistan niet weg kunnen omdat anders vrouwen weer onder het fundamentalistische juk door moeten, meestal dezelfden zijn die vinden dat Nederland zich voor zijn koloniale verleden in Azië moet schamen.
Een moskeebezoeker mag van de rechter geen Youtube-filmpjes meer maken waarin hij de ‘corrupte’ Imam Maalik-moskee in Utrecht Overvecht hekelt. De voorzieningsrechter van de rechtbank Midden-Nederland besloot dit gisteren in een kort geding, schrijft AD Utrecht.
De moskeebezoeker heeft een YouTube-kanaal met meer dan 27.000 volgers. Hij plaatste in 2019 en 2020 video’s met harde beschuldigingen aan het adres van de Imam Maalik-moskee, die corrupt zou zijn en zich schuldig zou maken aan financieel wanbeheer.
Stichting Moslim Jongeren ging in gesprek met de man, waarop de situatie leek te zijn gede-escaleerd. Maar kort daarna ontbrandde het conflict weer in alle hevigheid los. De man werd samen met zijn neef uit de moskee gezet nadat ze bestuursleden zouden hebben bedreigd. Ook had de man een camera van de moskee vernield, waarop de moskee besloot hem een toegangsverbod voor onbepaalde tijd op te leggen.
De man besloot dit toegangsverbod te negeren en bezocht toch de moskee, waarop er aangifte tegen hem werd gedaan. De zaak werd geseponeerd omdat de moskee geen toegangsverbod voor onbepaalde tijd had mogen opleggen.
Vervolgens besloot de man een nieuwe reeks video’s te maken, waarin hij de Imam Maalik moskee opnieuw bekritiseerde. Volgens het moskeebestuur zijn de beweringen die in deze acht video’s worden gedaan pertinent onjuist.
Kijkers van de video’s hebben de moskee bedreigd. ‘We kunnen allemaal wapens regelen (…) ik blijf jullie moeders terroriseren’, schreef een reaguurder.
De voorzieningsrechter zegt nu dat de man voor een periode van een jaar geen negatieve uitlatingen mag doen over het bestuur en de vrijwilligers van de stichting en de moskee. Elke keer als hij deze regel overtreedt moet hij een dwangsom van duizend betalen. De video’s die hij al gemaakt heeft hoeft hij echter niet te verwijderen. Het staat de stichting wel vrij om een toegangsverbod tot de moskee te handhaven.
Het Landelijk Platform Slavernijverleden wil een Nationaal Coördinator Afrofobiebestrijding, naar analogie van de Nationaal Coördinator Antisemitismebestrijding. Dit schrijft het platform in een brief aan VVD en D66, die op dit moment een concept-regeerakkoord aan het maken zijn
Met ‘afrofobie’ wordt racisme tegen mensen van Afrikaanse komaf bedoeld. De vrees bestaat dat de nazaten van de tot slaafgemaakten opgescheept zullen blijven met het fenomeen afrofobie als dit fenomeen niet grondig wordt aangepakt, schrijft voorzitter Barryl Biekman (foto). ‘We kunnen onze volgende generaties dit echt niet aandoen.’
Daarom pleit het LPS voor een Nationaal Coördinator Afrofobiebestrijding, naar analogie van de Nationaal Coördinator Antisemitismebestrijding. Discriminatie van Afro-Nederlanders verdient volgens Biekman een specifieke aanpak.
Vanwege de verschillende aspecten van de functie moet de Nationaal Coördinator Afrofobiebestrijding worden gepositioneerd en onder de verantwoordelijkheid vallen van de ministeries van Justitie & Veiligheid, Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, Onderwijs, Cultuur & Wetenschap en Sociale Zaken & Werkgelegenheid, schrijft Biekman.
Biekman is niet de eerste activist die een eigen coördinator wil om een bepaalde vorm van discriminatie aan te pakken. Zo pleiten Saida Derrazi van moslimvrouwenorganisatie S.P.E.A.K en islamonderzoeker Roemer van Oordt voor een Nationaal Coördinator Moslimhaatbestrijding.
De Rotterdamse burgemeester Ahmed Aboutaleb pleitte er gisteren voor dat Keti Koti, de herdenking van de afschaffing van de slavernij in Suriname en op de Antillen, een nationaal evenement wordt. Ook herhaalde hij zijn pleidooi uit 2018 dat Nederland excuses moet maken voor de slavernij. Excuses maken namens Rotterdam deed de burgemeester echter niet.
Het was een regenachtige bijeenkomst, gisteravond bij het Slavernijmonument op de Lloydkade in Rotterdam. Aboutaleb vond het slechte weer eigenlijk heel goed passen bij de gelegenheid. ‘De hemel huilt met ons mee’, zei de burgemeester, die benadrukte hoe verschrikkelijk het leed was van de tot slaaf gemaakten in Suriname en de Antillen.
Nederland was bovendien rijkelijk laat met de afschaffing van slavernij. ‘Denemarken, Groot-Brittannië en Frankrijk waren Nederland zestig jaar eerder voorgegaan’, vertelde Aboutaleb. Maar op 1 juli 1863 waren de 32.911 tot slaaf gemaakte mensen nog lang niet vrij, aldus de burgemeester.
‘Omdat zij zogenaamd nog moesten leren, luister goed, een werkzaam en zedelijk leven te leiden. Had een ander uitgemaakt. Een wrange waarheid is dat het Nederlandse gezag zo lang mogelijk wilde profiteren van goedkope arbeidskrachten. Feitelijk wad de slavernij pas in 1873 voorbij. Daarom herdenken wij in 2023, 150 jaar afschaffing slavernij.’
Aboutaleb herhaalde zijn boodschap uit 2018, dat Nederland excuses moet maken voor de slavernij. Maar excuses aanbieden namens de stad Rotterdam, die in de achttiende eeuw financieel profiteerde van de slavernij, deed de burgemeester niet. Een besluit over de vraag of Rotterdam wel of geen excuses moet aanbieden valt dit najaar.
In januari dit jaar debatteerde de gemeenteraad over dit hete hangijzer. De rechtse partijen waren kritisch. Leefbaar Rotterdam was tegen het maken van excuses, zei Leefbaar-raadslid Tanya Hoogwerf. ‘Excuses aanbieden voor iets dat onze voorvaderen hebben gedaan, vind ik een vreemde zaak.’ VVD-raadslid Tim Versnel nam een weifelende positie in. Hij wilde niet dat excuses zou leiden tot meer polarisatie.
Op de Keti Koti-bijeenkomst legden de fracties van GroenLinks, D66, PvdA en Denk een krans bij het Slavenmonument. Leefbaar, VVD en PVV schitterden door aanwezigheid. Leden van de SP, ChristenUnie-SGP en Nida waren wel aanwezig op de bijeenkomst, maar legden geen krans.
Joan Nunnely, voorzitter van het Forum Podiumkunsten, hoopt dat de herdenking van Keti Koti ‘iets van ons allemaal wordt’. Het is volgens haar niet een herdenking alleen voor Afro-Nederlanders. Ook moet het geen herdenking zijn waar alleen de progressieve partijen acte de présence geven. Excuses, door de Nederlandse regering maar ook door de gemeente Rotterdam, zullen uiteindelijk juist voor minder polarisatie zorgen, denkt zij.
Tigo (32), een van de bezoekers van de Keti Koti-herdenking, is sceptisch. ‘Woorden doen niet zo veel’, zegt hij. ‘Het gaat om daden. Nederland moet het racisme van nu aanpakken.’ Tigo en zijn moeder Cynthia (68) bezoeken voor het eerst de Keti Koti-herdenking. ‘De Black Lives Matter-demonstraties van vorig jaar hebben ons wel bewuster gemaakt’, zegt Cynthia. ‘De discussie over het Nederlandse slavernijverleden is nu urgenter geworden.’
Ruim honderd mensen, zwart en wit, herdachten op de Lloydkade in Rotterdam de afschaffing van de slavernij op 1 juli 1863. De jongste bezoeker was een zwart meisje van vijf jaar oud, die met haar ouders mee was gegaan naar de bijeenkomst. Ze vroeg haar moeder wat al die mensen bij het podium aan het doen waren.
‘We herdenken wat er met onze over-over-over-overgrootouders is gebeurd en herdenken de doden’, antwoordde haar moeder. ‘Maar waarom is er dan geen kist?’, vroeg het meisje. De moeder: ‘Er zijn toen zoveel mensen gestorven, dat we voor hen een monument hebben gebouwd.’
In een eerdere versie van dit artikel stond dat CU-SGP niet aanwezig was. Dit is aangepast.
Burgemeester Sharon Dijksma vindt de conclusies van het Utrechtse slavernijrapport dat gisteren werd gepresenteerd ‘confronterend’. Toch komt de gemeente Utrecht nog niet met excuses voor het slavernijverleden, al zegt Dijksma dat ze die stap wel gaat ‘voorbereiden’.
Uit het historische onderzoek blijkt dat de Utrechtse gemeente, de Rooms-Katholieke Kerk, zendingsverenigingen, musea én de universiteit hebben verdiend aan de slavernij.
Een opmerkelijke conclusie is dat de achttiende-eeuwse feministe avant la lettreBelle van Zuylen, bekend van haar uitspraak ‘Ik heb geen talent voor ondergeschiktheid’, veel minder verlicht was dan gedacht.
‘Zij wordt vaak beschouwd als een positief voorbeeld van intelligentie, emancipatie en onafhankelijkheid, maar haar kapitaal was voor bijna 40 procent in koloniale compagnieën geïnvesteerd. De koloniale winsten maakten het mogelijk om een schrijvend leven in luxe te leiden waarbij ze zich niet kritisch uitte over slavernij’, stellen de onderzoekers.
Van Zuylen is naamgever van de Utrechtse wijk Zuilen. Maar burgemeester Dijksma wil nog niet denken aan het veranderen van namen in de stad die doen denken aan kolonialisme en slavernij.
Op de vraag of de gemeente Utrecht excuses gaat aanbieden voor de slavernij wil Dijksma nu nog geen antwoord geven. De burgemeester ziet het historisch onderzoek als een mogelijk eerste stap in dat proces, maar:
‘We willen dat doordacht en doorleefd doen. Het liefst samen met anderen, die net als eerdere stadsbesturen betrokken zijn geweest bij het slavernijverleden. We vinden het wel belangrijk dat we dit als stad echt gezamenlijk gaan doen’ zegt ze tegen RTV Utrecht.
De gemeente Amsterdam maakt vandaag wél excuses voor haar aandeel in de slavernij. Zij heeft daarvoor vandaag gekozen als passend moment, omdat traditiegetrouw op 1 juli Keti Koti – de afschaffing van de slavernij in Suriname en op de Nederlandse Antillen – wordt herdacht en gevierd.
De laatste jaren schuift het discours over het teruggeven van roofkunst, door globalisering, toegenomen professionele samenwerking, veranderende machtsverhoudingen en de publieke opinie. Maar de erkenning van gedaan onrecht en dat dit hersteld moet worden, vraagt boven alles een veranderende mindset van westerse landen en musea. Dat stelt onderzoeker Jos van Beurden in zijn nieuwe boek hierover.
Beeld: Walburg Pers
‘Wat gestolen is, zal terug moeten gaan’, zei de Surinaams-Nederlandse juriste en mensenrechtenactiviste Lilian Gonçalves-Ho Kang You vorig jaar. Hiermee vatte ze het adviesrapport Koloniale Collecties en Erkenning van Onrecht bondig samen, waarvan ze zelf als voorzitter van de adviescommissie Nationaal Beleidskader Koloniale Collecties de hoofdauteur was. Het advies werd in ontvangst genomen door cultuurminister Ingrid van Engelshoven, die conclusies opnam in de Beleidsvisie collecties uit een koloniale context.
Maar zo simpel als die zeven woorden van de commissievoorzitter klonken, zo weerbarstig blijkt het werkveld. ‘Onvoorwaardelijke teruggave’ waar ook de beleidsvisie over rept, blijkt in de praktijk een weg geplaveid met obstakels. Dit laat onderzoeker Jos van Beurden zien in zijn boek Ongemakkelijk Erfgoed: Koloniale collecties en teruggave in de Lage Landen. Dit onlangs verschenen boek is het populair-wetenschappelijke vervolg op zijn proefschrift uit 2016. Van Beurden houdt zich al drie decennia bezig met roofkunst en het behouden van cultureel erfgoed in Azië en Afrika. Hij adviseerde tevens bij de recent uitgezonden tv-serie Roofkunst.
Bestaan de koloniale collecties in musea alleen uit roofkunst?
‘Nee, Europeanen handelden bijvoorbeeld met Papoea’s die beeldjes maakten, beeldjes ‘oud’ maakten of in opdracht maakten. Dit was een win-win situatie en gebeurt nog altijd. De collectie uit roof, uit onvrijwillig bezitsverlies, omvat meer dan alleen maar oorlogsbuit. Het gaat ook om voorwerpen die meegenomen zijn door de missie en de zending. Daarnaast zijn er voorwerpen via smokkel in Nederland terecht gekomen, zoals vermoedelijk het Boeddha-hoofd dat in bruikleen is ondergebracht in het Rijksmuseum. Er zijn daardoor veel objecten in particuliere collecties terecht gekomen. En daartussenin zit een enorm grijs gebied van allemaal objecten en collecties waarvan wij de herkomst gewoon niet weten, omdat er geen documentatie van bestaat. Hebben mensen iets vrijwillig afgestaan? Is het stiekem of afgedwongen meegenomen tijdens bijvoorbeeld een strafexpeditie?’
Kist met een embryo uit Suriname, Tropenmuseum, Amsterdam (Beeld: Jos van Beurden)
De discussie over teruggave van koloniaal erfgoed bestrijkt zeker zeventig jaar. Indonesië sprak in 1949 Nederland hier al op aan. Andere landen en inheemse volken deden dat ook. Landen en musea in het westen reageerden vooral negatief. In uw boek schrijft u onder andere dat museummedewerkers zich tegen de teruggave van roofkunst hebben verzet.
‘Zulk verzet was er vaak, maar wordt wel minder. Je had inderdaad een museummedewerker die geen documentatie kon vinden over een Maori-hoofd. Een onafhankelijk onderzoeker vond de documentatie wel. De ondergeschikten luisterden gewoon niet naar de directeur die wel welwillend was. Wat helpt is dat de staf heel langzaam begint te verkleuren. Dit is cruciaal. Neem bijvoorbeeld de zoekgeraakte kris (dolk, red.) van de Indonesische verzetsstrijder Diponegoro. Hij was 45 jaar niet te vinden en Indonesië wilde het terug. Toen is er een gemengd team op gezet, waar ook Indonesische experts in zaten. De kris bleek wel degelijk aanwezig te zijn en er konden tegelijkertijd knopen worden doorgehakt over de teruggave ervan.’
Een andere drempel op weg naar teruggave van erfgoed is het herkomstonderzoek. De ‘onvoorwaardelijke teruggave’-beleidsvisie stelt in een bijzin dat iets pas teruggeven kan worden na herkomstonderzoek. Maar u schrijft dat van de meeste voorwerpen geen documentatie bestaat.
‘Dat klopt. In 2018 schreven de Senegalese academicus Felwine Sarr en kunsthistorica Bénédicte Savoy een rapport voor de Franse president Emmanuel Macron. Zij stellen voor om te werken met een omkering van de bewijslast. Als wij geen documentatie hebben, dan moeten wij maar bewijzen dat we het object op een aanvaardbare wijze hebben verworven. Nederland is nog niet zover, maar dit zal zeker bediscussieerd gaan worden, want in het Europese Recht geldt zo’n regel wel al voor de illegale handel.
‘Wat helpt is dat de staf in musea heel langzaam begint te verkleuren. Dit is cruciaal’
‘Tot nu wordt herkomstonderzoek vooral in Nederlandse archieven gedaan, terwijl je ook met het land van herkomst hierin kan samenwerken. Een mooi voorbeeld daarvan is een spijkerbeeld uit Congo. De Belgische historicus Maarten Couttenier is met een foto naar het dorp in Congo gegaan waarvan men vermoedde dat het beeld daarvandaan kwam. Mensen kregen tranen in hun ogen toen ze het beeld zagen, terwijl het al 150 jaar uit het dorp is! Het gemis is ook onderdeel van de herkomstgeschiedenis. Hoe belangrijk is het voor een gemeenschap van oorsprong? Op die manier krijg je informatie van twee kanten. Wij moeten verder leren accepteren dat mondelinge en informele bronnen ook gewicht hebben. Wij gaan uit van geschreven bronnen, maar die vertegenwoordigen vaak het standpunt van de machthebbers in plaats van de machtelozen. Dus geschreven bronnen moet je ook relativeren.’
Maar waarom moet er onderzoek gedaan worden als al vaststaat dat het roofkunst is, zoals bij het kanon van de koning van Kandy in het huidige Sri Lanka? In 1980 vroeg Sri Lanka het Rijksmuseum al om teruggave, maar Sri Lanka raakte verstrikt in het herkomstonderzoek. Is het uitvoeren van herkomstonderzoek ook een manier om het proces van teruggave te vertragen?
‘Die uitspraak durf ik niet te doen, want dan zou ik in hun harten moeten kunnen kijken. Als je kijkt naar hoe het Rijksmuseum omgegaan is met het kanon van de koning van Kandy uit Sri Lanka en het onderzoek daarnaar, dan zeg ik dat ze geen voldoende hebben gescoord. Ik weet niet of het een vertragingstactiek is, maar het is wel een manier om in charge en in controle te blijven. Op die manier blijft de ongelijkheid tussen het noorden en het zuiden bestaan. Een minimum aan herkomstonderzoek blijft echter nodig om te weten of iets in aanmerking komt voor teruggave. Het goede van herkomstonderzoek, zeker als je het gezamenlijk doet, is dat je een stuk geschiedenis blootlegt. Dat kan het loslaten van objecten vergemakkelijken.’
Het kanon van de koning van Kandy in het Rijksmuseum, Amsterdam (Beeld: Jos van Beurden)
Als dan besloten is tot teruggave, aan wie worden de objecten dan teruggegeven? Aan de staat? Aan de herkomstgemeenschap? Of aan het museum?
‘Dat is ingewikkeld. Je krijgt snel het verwijt: ‘Waar bemoeit u zich mee? U bent neokoloniaal bezig!’ Tegelijkertijd hoor je van de nazaten van de sultan van Banjamarsin (in het huidige Indonesië, red.) over het teruggeven van zijn diamant door het Rijksmuseum: ‘Hou de diamant alsjeblieft daar, want we willen niet dat het naar het Nationaal Museum van Jakarta gaat.’ De diamant hoort in hun ogen bij hen thuis, de plek waar het vandaan kwam en geroofd is. Wat doe je dan als Nederland? Maar er is wel vooruitgang in het teruggave-debat. Indonesië heeft een restitutiecommissie (die, gebaseerd op eigen geformuleerd beleid, objecten terugvraagt, red.) opgericht. In 2014 had niemand het hierover en nu zijn ze zover.
‘Een van de beste voorbeelden van teruggave is die van de Maori-hoofden door het Museum Volkenkunde aan Nieuw-Zeeland. Daar werken Maori-gemeenschappen, het Nationale Museum in Wellington en de regering nauw samen. De Maori kwamen naar Nederland om de hoofden op te halen. Het museum faciliteerde en zette zijn internationale netwerk in, en de regering financierde dit. Die drie samen vormen een team en dan heb je een stevige tegenspeler.’
Andere obstakels die teruggave belemmeren zijn museale regels, zoals dat bij teruggave het object eerst aan andere Nederlandse musea aangeboden moet worden. Ook wanneer het object als essentieel voor de collectie wordt gezien, staat dit teruggave in de weg. In de beleidsvisie staat tevens dat een object pas teruggegeven wordt als het herkomstland erom vraagt.
‘Ja, daar ligt nog wel een stuk werk te doen. Het Nationaal Museum van Wereldculturen heeft onlangs zelf een First Nation (de eerste inheemse bewoners, ‘indianen’, red.) in de Verenigde Staten benaderd over teruggave. Musea zouden wat pro-actiever kunnen zijn. Maar het is een illusie om te denken dat teruggave een quick fix kan zijn. Het onderbrengen van bijvoorbeeld de collectie van Museum Nusantara in Delft heeft acht jaar gekost. De essentie van het teruggeven is een relatie helen die kapot is gegaan. Het gaat om het herstellen van vertrouwen, het afbreken van ongelijkwaardigheid en erkennen van rechtvaardigheid. Als we ons op deze drie punten bevragen, kunnen we meten hoever we zijn in het proces van herstel.’
Depot van het AfricaMuseum in Tervuren, België (Beeld: Jos van Beurden)
In uw boek vraagt de Ghanese jurist Kwame Opoku zich af waarom slachtoffers van naziroof anders behandeld worden dan slachtoffers van koloniale roofkunst. Hij verwijt het westen koloniaal geheugenverlies.
‘Daar heeft hij gelijk in. Je hebt sinds 1998 de Washington Principles, die moeten het voor nazaten van beroofde mensen in de Tweede Wereldoorlog makkelijker maken om claims te leggen. Je hebt immers niet altijd bewijsmateriaal meer als je bijvoorbeeld moest vluchten. Ik heb in mijn proefschrift die principes aangepast voor koloniale objecten. Mensen zeiden dat ik dit niet moest doen, omdat Joodse organisaties dit niet zouden pikken. Maar ik vond gewoon dat de vergelijking klopte. Over naziroofkunst is altijd veel te doen geweest in Nederland, maar niet over koloniale roofkunst. Ik vind dat het allebei historisch onrecht is. Naziroof was onderdeel van genocide. Koloniale roof was onderdeel van uitbuiting, maar soms grensde die uitbuiting aan genocide, zoals in Namibië en Congo.’
U schrijft in uw boek dat er een grote kloof bestaat tussen hoe op het noordelijk en het zuidelijk halfrond over de teruggave van koloniale objecten wordt gedacht. Waaruit bestaat die kloof?
‘De directeur van het museum of Black Civilisation in Dakar zegt: ‘We horen veel gepraat over teruggaven, maar voorlopig zien we nog niets terug.’ België heeft Congo eigenlijk niets teruggegeven – op 114 objecten na, en daar zaten veel inferieure objecten bij. Ook Nederland heeft geprobeerd zo weinig mogelijk objecten terug te geven. In 2020 is er één object teruggegaan naar Indonesië: de kris van Diponegoro.
‘Een aantal Afrikaanse museumdirecteuren heeft gewoon de moed verloren.
Wij hebben de objecten en zij niet. Zij hebben geen machtsinstrumenten om ze terug te claimen, want juridisch kun je dit wel schudden, en het is bovendien een kostbaar proces. Teruggave hangt toch af van de dialoog. Ik vind het lastig. Bij de Benin-dialoog heb ik ook met Nigerianen gesproken die informeel zeiden: ‘We hoeven helemaal geen dialoog, wij willen gewoon objecten. Waarom moeten wij daarover tien jaar gaan praten, terwijl het zo duidelijk is als wat?’’
Dat het onverwacht toch snel kan gaat, liet het AfricaMuseum in het Belgische Tervuren recentelijk zien. Dit museum maakt Congo eigenaar van alle museumstukken die aantoonbaar illegaal zijn verkregen. Of er nu wel of geen mogelijkheden zijn om het erfgoed te bewaren in Congo heeft geen impact op het eigenaarschap, zegt België. Nederlandse musea beschikken over dertigduizend objecten uit Congo.Wat betekent dit besluit voor Nederlandse musea?
‘Het Belgische besluit gaat zeker doorwerken in andere landen in Europa, ook in Nederland. Het zou goed zijn als Nederlandse musea met Congo-collecties overleggen met musea in Congo en het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika in Tervuren, over hoe zij een vergelijkbare draai kunnen maken.’
Onze site gebruikt cookies en vergelijkbare technologieën onder andere om u een optimale gebruikerservaring te bieden. Ook kunnen we hierdoor het gedrag van bezoekers vastleggen en analyseren en daardoor onze website verbeteren.
Deze website gebruikt cookies om uw gebruikservaring op deze website te verbeteren. Van deze cookies worden cookies aangemerkt als "Noodzakelijk" in uw browser bewaard, deze cookies zijn essentieel voor het functioneren van de website. Bijvoorbeeld het opslaan van uw keuze of u wel of geen cookies wilt hebben. Wij maken ook gebruik van cookies van derde partijen die ons helpen met het analyseren en begrijpen van de gebruik van deze website door u. Deze cookies worden alleen gebruikt als u daar toestemming toe geeft. U heeft ook de mogelijkheid om uzelf uit te sluiten voor deze cookies. Dit zal echter effect hebben op uw gebruikerservaring.
Noodzakelijke cookies zijn absoluut nodig voor het functioneren van de website. De cookies in deze categorie zorgen alleen voor de veiligheid en het functioneren van deze website . Deze cookies bewaren geen persoonlijke gegevens
Deze cookies zijn niet strict noodzakelijk, maar ze helpen de Kanttekening een beter beeld te krijgen van de gebruikers die langskomen en ons aan te passen aan de behoeftes van onze lezers. Hiervoor gebruiken wij tracking cookies. Bij het embedden van elementen vanuit andere websites zullen er door deze sites ook cookies worden gebruikt.
