Iva Schubart (53) werd geboren in Egypte. Maar op jonge leeftijd moest ze met haar familie terugkeren naar Tsjechoslowakije, hun thuisland. Ondanks haar hoge opleiding was het begin van haar verblijf in Nederland niet gemakkelijk en was vooral discriminatie haar deel. Nu is ze een alleenstaande moeder en helpt ze anderen die door traumatische ervaringen heen moeten om zichzelf terug te kunnen vinden.

‘Mijn vader was professor aan de technische universiteit, toen we nog als expats in Egypte woonden’, vertelt Iva. ‘Hij had contact met veel hooggeplaatste mensen in Egypte, zoals de toenmalige president Nasser. Toen de Sovjet-Unie in 1968 Tsjechoslowakije binnenviel, om de Praagse Lente neer te slaan, had dit grote gevolgen voor het gezin. Veel mensen in Tsjecho-slowakije, waaronder ook wetenschappers, raakten hun baan, hun maatschappelijke positie kwijt omdat ze de hervormers van de Praagse Lente hadden gesteund.’ Iva’s vader moest terugkeren naar Tsjechoslowakije en werd slachtoffer van de communistische zuiveringen. Hij mocht niet meer werken op zijn oude niveau.

‘Mijn vader was pas 34 jaar, maar hij raakte na de Praagse Lente echt alles kwijt’

‘Mijn ouders wilden niet over deze tijd praten, maar mijn zus vertelde mij er later meer over. Zij zat toen in de pubertijd en heeft het allemaal bewuster meegemaakt dan ik. Uit haar verhalen en die van een vriend van mijn vader begreep ik dat veel mensen jaloers op mijn vader waren. Hij was een succesvolle man met een groot netwerk, die ook nog eens boeken over onderwerpen als thermodynamica schreef. Hij was populair, maar vanwege zijn succes had hij ook vijanden gemaakt. Mijn vader was ook heel open en eerlijk en dat heeft hem denk ik de das om gedaan. Hij was pas 34 jaar, maar hij raakte na de Praagse Lente echt alles kwijt, alles.’ Hij weigerde op een lager niveau te gaan werken en daarom begon hij rechtszaken tegen de staat, die hij allemaal verloor.

Zuivering

‘Mijn ouders mochten niets zeggen en niets doen. Dat mijn vader twee academische titels had en uitvinder was, dit was opeens niets meer waard. Hij mocht in Tsjecho-Slowakije niet meer aan het werk aan de universiteit, hoewel die hem juist had uitgezonden naar Egypte. Hij voerde diverse rechtszaken om zijn ontslag aan te vechten, maar mijn vader verloor die. Als het aan de proleten lag, dan was mijn vader daarna stoker geworden. Na onze terugkeer in Tsjechoslowakije gingen we naar de kerk, hoewel dat eigenlijk niet mocht. Wij bleven naar de kerk gaan, maar dat moest stiekem.’ Een vriendinnetje zag Iva en haar gezin op zondagmorgen om tien uur en vroeg later waar ze naartoe waren gegaan. ‘O, naar de stad’, had Iva geantwoord.

Haar vader werd depressief, zijn hele levenswerk was hem afgenomen. Hij verloor de rechtszaken, de advocaten die hem wilden verdedigen verdwenen mysterieus of wilden de verdediging toch niet op zich nemen, uit angst voor represailles. ‘Hij bouwde een huis voor ons’, vertelt Iva. ‘Hij had zijn trots en hij wilde niet op een lager niveau werken. Dat bouwen en werken met zijn handen was helend voor hem. Dat was mooi.’ Veel hoogopgeleiden en de academici werden vervolgd, de meesten vluchtten naar het buitenland.

Niet bestaan

Na zo’n vijf jaar accepteerde Iva’s vader zijn lot dat hij nooit meer aan een universiteit aan de slag kon. Hij werd vertaler en ging postzegels verzamelen. ‘Alles wat er ooit over en door mijn vader is geschreven toen hij in Egypte woonde, is vernietigd. Ik ben teruggegaan naar Egypte voor research naar die episode uit zijn leven, maar er was helemaal niets te vinden. Het is net of mijn vader daar helemaal nooit is geweest. Dat was heel moeilijk en confronterend. Ik heb alleen nog een foto en vermelding terug kunnen vinden, dat hij leidinggevende was bij de faculteit werktuigbouwkunde, dat was alles.’ Iva’s vader geloofde in het goede van de mens, maar dat is hem niet in dank afgenomen.

‘Eigenlijk wilde ik heel graag terug naar Praag, waar het leven eigenlijk veel leuker was’

Iva studeerde ook werktuigbouwkunde, onder druk van haar ouders. Ze had liever de kunst in gewild of iets met talen gedaan, maar dat leek haar ouders geen goed idee. In die tijd werd je niet aangenomen als kind van iemand die aangekruist was als anticommunist. Haar zus wilde arts worden en ondanks de hoge cijfers die ze haalde, werd ze tot twee keer toe afgewezen. ‘Overal hadden we met discriminatie te maken. Tijdens mijn afstuderen in 1989 kreeg ik mijn diploma van een decaan van de faculteit. Hij fluisterde in mijn oor: ‘Doe maar de groeten aan je vader’. Dat was een voormalig ondergeschikte van mijn vader die na de zuiveringen van 1968 een beter baantje had gekregen. Dat was in het Tsjechoslowakije van de jaren zeventig en tachtig heel gewoon.’

Nederlands racisme

Iva kreeg meteen een goede baan in Praag. Ze had een vriendje uit Nederland, ze leerde hem in 1990 kennen hem via een studentenorganisatie, en ze gingen samenwonen. Hij kon echter niet aarden in Praag. ‘Hij studeerde nog en het starten van een onderneming in Praag wilde hem niet lukken. We kozen er daarom voor om in 1992 naar Nederland te verhuizen. Dan zou ik een baan zoeken en kon hij verder met zijn studie. Zijn ouders moesten garant voor mij staan, dat hebben ze ook gedaan. Het zijn echt ontzettend lieve mensen geweest en ze zijn me altijd dierbaar gebleven.’

Zonder kennis van de Nederlandse taal was het vinden van een baan lastig voor Iva. Haar eerste baantje was in de huishouding bij gezinnen. ‘Maar toch was ik de kostwinner, omdat mijn vriend nog studeerde. Dankzij dit werk leerde ik mede de Nederlandse taal en kwam ik wat te weten over de Nederlandse cultuur. Mijn vriend en ik trouwden in 1993. De werkelijkheid in Nederland bleek anders dan het rooskleurige beeld dat we in Tsjecho-Slowakije hadden van West-Europa. Eigenlijk wilde ik heel graag terug naar Praag, waar het leven veel leuker was.’

Na een tijdje vond ze een baan bij een technische groothandel, wat meer was in de lijn van haar opleiding. ‘Daar had ik mijn eerste ervaring met discriminatie’, vertelt Iva. ‘Mensen denken soms dat ik dit verzin, maar dat komt omdat ze nooit zijn gediscrimineerd. Een klant, die spuitbussen ging halen, zei tegen mij dat hij het liefste ‘al die buitenlanders’ hier zou willen wegspuiten. Ik voelde me klein en nietig worden. Ook van mijn collegae moest ik het niet hebben. Eentje zei een keer tegen mij dat ik nooit een hogere functie zou krijgen, omdat ik uit het buitenland kwam. En toen ik op een dag een energiebedrijf aan de lijn had, zei de mevrouw: ‘Ga maar terug naar je eigen land’… Ik barstte in huilen uit.’

‘Wat moest ik doen? Mijn ex was weg, hij was er ook niet voor onze kinderen’

Scheiding

Ironisch genoeg hoort Iva nog steeds dat er vrouwen naar Nederland komen die profiteren van een Nederlandse man, terwijl dat bij haar precies andersom was. ‘Mijn ex bleef maar studeren en ik ging werken. Dat vrouwen uit het oosten zo weggezet worden is niet terecht, want het kan dus ook andersom zijn. Ik moest twee keer zoveel presteren en ik had een man die totaal geen ambitie had en bij wie de wil ontbrak om iets van het leven te maken. Achteraf weet ik dat hij ongelukkig was met zijn leven en dan kun je een ander ook niet gelukkig maken. Vaak nemen we deze patronen om een partner te kiezen mee uit onze jeugd, terwijl we ons daar niet bewust van zijn. Na onze scheiding in 2007 bleek dat ik eigenlijk niet eens wist met wie ik getrouwd ben geweest.’

Iva belandde na haar scheiding in een emotionele achtbaan. Ze stond er helemaal alleen voor met twee kinderen, want haar ex was onvindbaar. Hij was ondergedoken. ‘Inmiddels hadden we twee kinderen, die bij mij bleven. Eentje daarvan was in de pubertijd, de andere was net twee en zat nog in de luiers. Dat was een moeilijke tijd. Wat moest ik doen? Mijn ex was weg, hij was er ook niet voor onze kinderen. Het is raar dat onze relatie zo naar is geëindigd, want we hielden ooit wel van elkaar.’

Seksisme

Het was niet de eerste keer dat Iva het moeilijk had. In 2002, vijf jaar voor haar scheiding, overleed haar vader, kreeg ze een miskraam en verloor ze haar baan. Wel deed Iva dat jaar een managementopleiding. Twee dagen voordat haar vader werd begraven deed ze examen. Dat moest, want ze was kostwinner. Ze werd opnieuw zwanger en kreeg een tweede dochter. Ook moest ze weer op zoek naar een nieuwe baan, terwijl ze nog niet hersteld was van haar zwangerschap. Ze nam de achternaam van haar man aan bij hun huwelijk en kreeg de Nederlandse nationaliteit. ‘Dat maakte een enorm verschil. Niet meer wachten in een andere rij dan haar man bij paspoortcontroles, geen jaarlijks stempel bij de politie halen om haar verblijfsvergunning te verlengen.’

Iva kreeg echter met seksisme te maken, toen ze weer een nieuwe baan kreeg. Haar nieuwe leidinggevende zei tegen haar: ‘Tsjechen stellen weinig voor, maar ze hebben wel leuke vrouwen. Daarom loop ik maar achter jou aan en dan zie ik hoe jouw kont beweegt.’

Meer vrouwen krijgen te maken met seksisme, maar Iva voelde zich als gescheiden vrouw die het niet makkelijk had in Nederland extra kwetsbaar. ‘Het maakte dat ik mijn kracht en zelfliefde verloor. Ik was bang dat ik mijn baan zou verliezen als ik er wat van zou zeggen. Ik heb mijn leidinggevende wel vergeven in mijn hoofd, maar ik zal dit nooit vergeten. Mensen die zulke dingen zeggen beseffen niet goed wat ze met hun woorden kunnen aanrichten.’

Omgekeerde wereld

Tegenwoordig ziet het leven van Iva er heel anders uit. Na haar scheiding in 2007 duurde het zo’n vier jaar voordat er weer een beetje normaal omgang tussen vader en dochters was. ‘Mijn jongste is inmiddels veertien. Zij ziet hem soms, maar voor haar is hij geen vaderfiguur. Een echte vader heeft ze nooit gehad, als je begrijpt wat ik bedoel. Dat is hij voor geen van de kinderen geweest. Voor mij was het lastig om helemaal alleen te zijn met twee kinderen. Ik was voor mijn kinderen een moeder en een vader tegelijk. Ik vroeg anderen niet om hulp en werkte mijzelf halfdood. Soms stond ik na middernacht nog ramen te zemen, omdat ik overdag moest werken.’

Een paar weken geleden had haar jongste dochter een ernstige mond- en neusbloeding, ze moest ervoor naar de Eerste Hulp. Iva liet dat aan haar ex weten, maar hij appte twee dagen later pas terug met de vraag wat de diagnose was. ‘Dat zou ik nooit doen, ik zou meteen in de auto stappen en bij het ziekenhuis gaan kijken hoe het met mijn dochter was. Maar hij ziet zichzelf als slachtoffer, hij vindt ook dat ik hem moet onderhouden…’ Iva vindt dit de omgekeerde wereld.

Zelfliefde

Iva kreeg haar leven weer een beetje op orde toen ze besloot om een boek te gaan schrijven over wat ze allemaal had meegemaakt. Het is getiteld Sanguine-Love en is vorig jaar gepubliceerd. ‘Ik wilde niet meer nep-leven, ik wilde alleen nog echt zijn, met echte gevoelens en echte liefdes. Leven met een dubbele agenda, dat komt er bij mij niet meer in. Tijdens het communisme mochten we onze mening niet geven, maar in het vrije Nederland houden veel mensen zichzelf voor de gek. Je moet juist eerlijk naar jezelf durven kijken in de spiegel.’

Nederlandse begraafplaatsen spelen steeds meer in op culturele en individuele verschillen in manieren van begraven en cremeren. Dit doen zij bijvoorbeeld door Chinese of islamitische manieren van begraven te faciliteren. Is Nederland daarmee een vrij, geëmancipeerd en tolerant land? Of zit er misschien meer achter? Groeien we met onze culturen van afscheid nemen van onze geliefden meer naar elkaar toe en wat is daarin wenselijk?

De Kanttekening vroeg het aan Christoph Jedan (links), hoogleraar Ethiek en Godsdienstwijsbegeerte aan de Rijksuniversiteit Groningen en Eric Venbrux (rechts), antropoloog en hoogleraar Vergelijkende Godsdienstwetenschap aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Beide wetenschappers starten een groot onderzoeksproject, waarbij ze kijken naar de integratie, inclusie en uitsluiting van minderheden in de uitvaartculturen van Noord-Europa.

‘Er zijn mensen die een verjaardagspartij rondom het graf vieren’

Eric Venbrux, u bent gespecialiseerd in hoe mensen met de dood omgaan en wat de rol van religie daarin is. Neemt de rol van religie bij begrafenisplechtigheden af?

Eric Venbrux (EV): ‘Slechts tien procent van de Nederlanders gaat wekelijks naar de kerk of de moskee. Wat doen dan die anderen? Zijn die niet meer of op een andere manier religieus? Als antropoloog kijk je van onderaf naar mensen en hun ervaring: niet door de lens van kerken of de theorie, maar door wat mensen werkelijk doen. Religiositeit draait om ideeën en praktijken die uitdrukken dat met de dood niet alles gedaan is. In landen als Duitsland en Zwitserland zijn gemeenschapsgraven erg belangrijk: ‘Dan heb ik tenminste gezelschap na de dood’, zo is het idee daarachter. Er zijn mensen die een verjaardagspartij rondom het graf vieren of de jaren van de dode doortellen. Het is niet alleen een herinnering, zoals dat in de protestantse optiek vaak zo is, maar het is vaak ook naar de toekomst gericht. Het sociale leven van de doden blijft belangrijk.’

De westerse samenleving wordt natuurlijk ook steeds diverser. Hoe uit zich dit in de uitvaartpraktijken in Nederland?

EV: ‘In Venlo hebben we onderzoek gedaan naar de islamificatie van deze stad. Venlo is ten slotte de stad van Geert Wilders. Daar zijn geen aparte moskeeverenigingen, zoals die er wel zijn in Rotterdam of Amsterdam, maar wel groepen vluchtelingen die slechter georganiseerd zijn. Hoe gaan mensen zonder verdere religieuze organisatie – zoals Somaliërs, Irakezen, Afghanen – om met de islamitische dogma’s zoals die zijn voorgeschreven, zoals bijvoorbeeld lijkwassing? Hoe warm het water moet zijn en of het geparfumeerd moet zijn, dat zijn dingen die mensen dan zelf moeten beslissen.

Ook is er in 1991 het een en ander veranderd op het gebied van wetgeving rondom uitvaart, bijvoorbeeld dat je niet meer in een kist hoeft te worden begraven. Er is een enorme diverse praktijk van begraven en cremeren. Zo heb ik bij eerder onderzoek in Nederland een soort van Nirvana aangetroffen voor Hindoes. Hierbij is een namaak-Ganges is gecreëerd met stromend water waarin de as verstrooid wordt. De wetgeving in 1991 is ook veranderd naar aanleiding van een vraag van boeddhisten in Nijmegen die as wilden verstrooien en verdelen. In crematoria zie je nu ook dat mensen meegaan naar de oven. Dat heeft er mee te maken dat mensen van Hindoestaanse afkomst de oven willen ontsteken. Zo hebben andere culturen ook invloed gehad op de funeraire cultuur in Nederland.’

Christoph Jedan (CJ): ‘Ik was gisteren toevallig nog op een islamitische begraafplaats. Je ziet rituele veranderingen. Als je kijkt naar islamitische ideeën over kunst en afbeeldingen, dan is het niet vanzelfsprekend dat je foto’s van mensen hebt. Vaak is er een beeldverbod in die cultuur. Heel veel mensen plaatsen geen steen. Maar er komen steeds meer stenen en er zijn veel afbeeldingen, bijvoorbeeld een enorme foto van de dode. Dan zie je dus een verandering ontstaan. Bij Chinese graven zie je ook die verandering. Westers geschreven namen komen meer voor. Je ziet plotseling foto’s en ‘Hier rust …’-achtige teksten.’

Terwijl de begrafenisbranche meer inclusief wil zijn, zie je dus bij verschillende culturen meer westerse invloeden?

EV: ‘Dat is iets waar we nog onderzoek naar moeten doen. Het hele punt is dat wat rondom de dood gebeurt ontzettend veel zegt over het leven. De belangrijkste waarden die mensen in het leven hebben komen juist rondom de dood tot uitdrukking. Je krijgt in een notendop wat er werkelijk toe doet voor mensen. Denk bijvoorbeeld aan loyaliteit. Toen toenmalig staatssecretaris Ahmed Aboutaleb onder druk werd gezet door Geert Wilders, die kritiek had op fenomeen van dubbele nationaliteiten, antwoordde de PvdA-politicus dat hij in Nederland begraven wilde worden. Daarbij: de focus ligt vaak op moslims als ‘de ander’, terwijl er ook heel veel christenen uit Noord-Afrika, het Midden-Oosten en andere delen van de wereld naar hier komen. In Maastricht zie je bijvoorbeeld een toename van Armeense kruizen.’

Komen voor deze groepen enkel specifieke begraafplaatsen? Of komt er ook steeds meer diversiteit binnen begraafplaatsen?

CJ: ‘Je ziet een aantal high profile begraafplaatsen of projecten waar begraafplaatsen voor specifieke groepen ontstaan. Ik wil kijken naar de laag van diversiteit die tot nu toe niet goed in kaart gebracht is. In Leeuwarden was er wel een islamitisch deel op een begraafplaats, maar was niets gedaan voor de Chinezen. Er waren maar tien Chinese graven op die begraafplaats. Hoe zit het dan met de andere Chinezen? Gaan die dan naar andere delen van het land, waar delen van begraafplaatsen voor Chinezen zijn ingericht? Vroeger werden mensen ook wel in het thuisland begraven, maar dat is behoorlijk duur geworden.’

‘De algemene begraafplaats is steeds minder levensvatbaar geworden’

EV: ‘Wat betreft dat laatste punt: ook daar vinden veranderingen plaats. Jonge stellen zijn, bijvoorbeeld als ze een kind verliezen, eerder geneigd om hier te begraven. Dan gaat het om het kunnen bezoeken van het graf en om waar zij zich thuis voelen. We leven in een tijd met een enorme focus op de natie, terwijl veel minderheidsgroepen juist ook buiten landsgrenzen netwerken hebben, die we willen onderzoeken. Ook zijn er nog andere minderheidsgroepen dan etnische. In Berlijn heb je een begraafplaats voor lesbiennes. Voetbalsupporters is een ander voorbeeld.’

Kunnen we daarmee spreken van het einde van de algemene begraafplaats, en het begin van segregatie en individualisme?

CJ: ‘Die algemene niet- of minder gesegregeerde begraafplaats is dan tweehonderd jaar oud geworden. De algemene begraafplaats was een afspiegeling van de gemeenschap, algemeen toegankelijk voor iedereen die daar woont. Van de twintigste op de eenentwintigste eeuw begon dit om te slaan. Tegelijkertijd heb je de ontwikkeling dat ritualisering steeds individualistischer wordt. Er wordt op persoonlijke voorkeuren ingespeeld. Dat zie je gedeeltelijk ontstaan bij begraafplaatsen die vrije velden hebben, waar je bijvoorbeeld de ligging van je graf kunt bepalen, waar regels teruggedrongen worden. De vraag is nu, gezien de ontwikkeling van meer nadruk op nationaliteit en identiteit: wat is de verbinding tussen die twee? Nederlanders plakken graag een stempel op: wij zijn zo open, we zijn zo divers. Tegelijkertijd zie je steeds meer mensen behoudend zijn en op Wilders en Baudet stemmen. Hoe komt het dan dat diversiteitsvoorzieningen ontstaan? Mijn stelling zou zijn dat dat veel met geld te maken heeft.’

De diversiteit in begraafplaatsen is dus een gevolg van de ‘economie van de uitvaart’?

CJ: ‘De gewone algemene begraafplaats verliest aan financiële middelen. In het neoliberale klimaat waarin de gemeente zegt dat je kostendekkend moet opereren, zie je die begraafplaatskosten voor graven voor tien of twintig jaar omhoog schieten. De algemene begraafplaats is steeds minder levensvatbaar geworden. Dus de financiële verleiding is groot om een uitbreiding te doen voor een specifieke groep.’

Welk begrafenismodel is de beste uiting van integratie? Het diverse model aan geïndividualiseerde begraafplaatsen of toch de ouderwetse algemene begraafplaats?

CJ: ‘In ons project speelt de vraag: hoe ritualiseer je de geïndividualiseerde begraafplaats? Een optie is dat de individualisering en het ingaan op religieuze gewoonten van een groep de beste manier van integratie is. Maar je zou ook kunnen zeggen: juist zo’n algemene gestandaardiseerde begraafplaats signaleert een ultiem ‘zijn aangekomen’ in de maatschappij. De culturele ervaring die mensen in de maatschappij opdoen maakt dat zij ook visueel in de dood meer bij hun nieuwe thuisland willen horen. Wij moeten onszelf afvragen wat we doen met ons project als we gemeenten gaan voorlichten. Moeten bepaalde minderheden aan hun trekken komen of is dat juist niet eerlijk ten opzichte van anderen, bijvoorbeeld nog kleinere minderheden? Tegelijkertijd moet je je afvragen en goed nadenken: is dat wel wat die mensen willen? En moeten de schaarse middelen precies daar naartoe, of conserveer je niet te kunstmatig met een naïef inzoomen op diversiteit en multiculturalisme?’

‘Let op symbolische grenzen, let op marginalisering van groepen. Je kunt iemand naar de rand duwen’

EV: ‘Een advies kan ook zijn: let op symbolische grenzen, let op marginalisering van groepen. Je kunt iemand naar de rand duwen. Wat je in het verleden al zag: de notabelen lagen in het midden. Je hebt allerlei manieren om mensen in te sluiten of mensen uit te sluiten. Je hebt bijvoorbeeld steeds meer gemengde groepen: Marokkaans-Surinaams, Nederlands-whatever. Je ziet heel veel mensen met een dubbele of meervoudige identiteit. Laat je die er dan buiten omdat ze geen pure etnische of religieuze identiteit hebben? Een deel van de bevolking in Nederland is illegaal. Ik snap niet hoe mensen illegaal kunnen zijn, maar goed: in Nederland is dat zo. Als die mensen overlijden, dan krijgen ze een anoniem graf. Daar vindt eigenlijk uitsluiting plaats: illegaal in Nederland verblijvende vluchtelingen worden dus uitgesloten van de begrafeniscultuur. Het idee van exclusiviteit van lidmaatschap, van een religie of anderzijds leidt tot insluiting, maar ook tot uitsluiting.’